Cechy wychowania wg Łobockiego. 1)złożoność- metoda nagradzania i karania2)intencjonalność-polega na tym, że wychowawca pragnie zrealizować cele i jest tego świadomy,3)interakcyjność- współpraca wychowawcy i wychowanka 4) długotrwałość- wychowanie trwa nieustannie czy jesteśmy tego świadomi czy nie 5) relatywność- wychowawca nie może przewidzieć, jakie osiągnie skutki, może jedynie hipotetycznie zakładać.

Przyczyny trudności wychowawczych są na ogół dzielone na:

przyczyny endogenne tkwiące w dziecku,

przyczyny egzogenne tkwiące w środowisku, w jakim żyje dziecko.

Na pierwsze z wymienionych składają się przyczyny biopsychiczne wraz ze źle ukierunkowaną aktywnością własną dziecka, na drugie czynniki społeczne (środowiskowe) oraz popełniane błędy w procesie wychowania. Czynniki egzogenne

1) przyczyny tkwiące w środowisku rodzinnym

- warunki materialne, sytuacja życiowa dziecka w rodzinie, dzieci pozamałżeńskie, dzieci niechciane, choroba lub śmierć jednego z członków rodziny, dłuższa nieobecność rodzica lub rodziców, dezintegracja życia rodzinnego, nieprawidłowe postawy rodzicielskie (odrzucająca, unikająca, nadmiernie wymagająca, nadmiernie chroniąca), błędy wychowawcze rodziców

2) przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym

- przyczyny organizacyjne, niedostatki programów nauczania i podręczników, niedostatki systemu kształcenia i dokształcania nauczycieli, przyczyny psychologiczno - społeczne, nieznajomość ucznia przez nauczyciela, zaniżone oczekiwania nauczyciela, niska pozycja społeczna w klasie szkolnej, przyczyny pedagogiczne, przywiązywanie zbyt małej uwagi przez nauczyciela do wyrabiania w uczniach pozytywnej motywacji do uczenia się, przesadny dydaktyzm, błędy wychowawcze

Przyczyny endogenne

1) czynniki genetyczne - predyspozycje uwarunkowane dziedzicznie, przechodzące z pokolenia na pokolenie

2) uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego

- uszkodzenia organiczne (urazy czaszki, mózgu, powstałe w skutek wypadku lub działania środków chemicznych)

- uszkodzenia funkcjonalne - różne nieprawidłowości w stanie psychicznym i fizycznym jednostki utrudniające normalne społeczne funkcjonowanie, nie powodujące jednak zmian w strukturze osobowości gdyż nie mają podłoża organicznego (nerwice, zaburzenia nerwicowe)

3) obniżony poziom sprawności umysłowej - niski poziom inteligencji jest źródłem trudności wychowawczych w sposób pośredni po przez wywoływanie trudności w nauce

4) zaburzenia somatyczne

- schorzenia gardła, schorzenia układu trawiennego, schorzenia narządów ruchu, zaburzenia w czynności gruczołów, wady wzroku i słuchu.

 J. Konopnicki wyróżnia przyczyny środowiskowe i tzw. przyczyny wrodzone. Wśród przyczyn środowiskowych największą wagę przywiązuje do przyczyn tkwiących w środowisku domowym i szkolnym. Przyczyn wrodzonych upatruje głównie w niewłaściwym przebiegu ciąży i porodu.

Błędy w funkcjonowaniu rodziny mogą mieć różny stopień nasilenia, poczynając od sporadycznych niewłaściwych reakcji wobec dziecka aż do zupełnego zaniedbania i braku opieki kończąc. Brak opieki, to nie tylko zaniedbanie związane z materialnym zabezpieczeniem dziecka, ale również braki w zakresie zaspokajania jego potrzeb psychicznych.

Oprócz zaniedbania i braku zainteresowania dzieckiem  można wyróżnić również inne negatywne zachowania rodziców (tzw. style wychowania). Są to:

Wychowanie autokratyczne. Polega ono na tym, że w swoich oddziaływaniach rodzice kierują się własnymi potrzebami i aspiracjami, nie licząc się na ogół z możliwościami i potrzebami dziecka. Dziecko traktowane jest bezosobowo, stawia się mu wysokie wymagania i rygorystycznie je egzekwuje, głównie w oparciu o kary i zastraszenia. Dziecko, nie mogąc sprostać wygórowanym wymaganiom, pozbawione swobody, zaczyna szukać sposobów uniknięcia niekorzystnych dla siebie warunków. Zaczyna pojawiać się bunt w postaci reakcji agresywnych, nieposłuszeństwa, a także kłamstwo, ucieczki z domu, bądź zaburzenia nerwicowe.

Styl nadmiernie chroniący. Ma on miejsce zwłaszcza wobec dzieci pierworodnych, jedynaków lub słabych i chorowitych we wczesnym dzieciństwie. Postawa ta przejawia się w nadmiernej troskliwości, wyręczaniu dziecka w czynnościach, w izolowaniu przed rówieśnikami w obawie przed złym wpływem, w podejmowaniu za dziecko decyzji, do których zdaniem rodziców nie jest ono zdolne. Taka atmosfera przesadnej troski sprzyja kształtowaniu niesamodzielności, bierności, lękliwości. Zadania, z którymi spotyka się dziecko w szkole, czy w zabawie z rówieśnikami, stają się niewykonalne, są przyczyną niepowodzeń, które doprowadzają do utraty wiary we własne możliwości, kompleksu mniejszej wartości.

Inny typ zaburzeń zachowania wynikający z takiej postawy rodzicielskiej może być rezultatem wykształconego egoizmu. Dziecko przyzwyczajone w domu do tego, że wszystko jest dla niego, oczekuje takiego samego zainteresowania ze strony nauczycieli i rówieśników. Ponieważ oczekiwania te nie są realizowane, dziecko nabiera negatywnego stosunku do nauczycieli i do rówieśników.

Styl liberalny. Bliski on jest pozbawienia opieki, gdyż dziecko zdane jest na siebie i wszystko mu wolno. Często wiąże się też z niekonsekwencją wychowawczą, gdy rodzice przypominają sobie o swoich obowiązkach i zaczynają nadrabiać wychowawcze zaległości stosując nagłe rygory i ograniczenia. Błędy wychowawcze szkoły

 Dużą grupę przyczyn trudności wychowawczych stanowią przyczyny tkwiące w środowisku szkolnym, do których zalicza się przyczyny organizacyjne, psychologiczno - społeczne i pedagogiczne.

Przyczyny organizacyjne

Obejmują one zwłaszcza niedostatki systemu szkolnego, programów nauczania i podręczników. Wśród błędów organizacyjnych wymienia się przede wszystkim:

nadmiernie przeładowane programy nauczania przy zmniejszonej liczbie godzin,

podręczniki pisane przez fachowców, lecz nie liczące się ze sposobem myślenia i uzdolnieniami uczniów,

dużą liczbę lekcji prowadzonych w warunkach klasowo - lekcyjnych, które nie uwzględniają w wystarczającym stopniu psychospołecznych potrzeb dzieci i młodzieży,

zbyt liczne klasy i szkoły,

znikomą liczbę lekcji przeznaczonych na wychowanie fizyczne i zajęcia techniczne.

Przyczyny psychologiczno społeczne

    Wśród tych przyczyn niedostosowania uczniów w szkole na uwagę zasługują:
- nieznajomość ucznia przez nauczyciela, zaniżone oczekiwania nauczyciela wobec ucznia, niska jego pozycja społeczna w klasie szkolnej.

    

Nieznajomość ucznia przez nauczyciela, a zwłaszcza jego sytuacji życiowej i wychowawczej w środowisku rodzinnym, może być istotnym czynnikiem pogłębiającym proces jego nieprzystosowania społecznego. Wiadomym jest, że uczeń pochodzący z rodziny rozbitej lub patologicznej jest bardziej narażony na trudności wychowawcze niż jego rówieśnicy z rodzin funkcjonujących normalnie. Nauczyciel, nie znając dobrze ucznia, nie jest wstanie wniknąć głębiej w motywy jego postępowania. Reaguje zwykle tylko na sam jego postępek, stosując utarty schemat: przewinienie - kara. W ten sposób całą odpowiedzialność za dany postępek spycha na dziecko nie dostrzegając przy tym jego wielorakich uwarunkowań, a także własnych błędów i niedomagań.

Inną przyczyną są zaniżone oczekiwania nauczyciela wobec ucznia. Jest to równoznaczne z przypisywaniem uczniowi etykiety ucznia „trudnego”, „niezdolnego”, „leniwego”. Przekonanie nauczyciela o dużych możliwościach intelektualnych uczniów przyczynia się do podniesienia ogólnego poziomu osiągnięć szkolnych, natomiast jego zaniżone oczekiwanie utrudnia ich rozwój w tym samym zakresie. Zaniżone oczekiwania nauczyciela, także w odniesieniu do innych możliwości rozwojowych uczniów mogą wpłynąć na nich niekorzystnie. Nauczyciel przypisujący uczniowi etykietę zachowuje się wobec niego tak, że gdyby rzeczywiście uczeń ten nawet chciał, nie może postępować inaczej, niż sugeruje to owa etykieta. Tymczasem wystarczyłoby zmienić zdanie o uczniu, dostrzec w nim pewne wartości, aby odmienić jego trudną sytuację i stworzyć  podstawy do przezwyciężenia przejawianych przez niego trudności wychowawczych. Uczniowie tacy zaczynają niechętnie odnosić się do szkoły i nauczycieli. Zaniedbują szkolne obowiązki, lekceważą polecenia i wymagania, agresywnie odnoszą się do nauczyciela, starając się w ten sposób zwrócić na siebie uwagę i zdobyć uznanie.

Ważną przyczyną niedostosowania społecznego ucznia jest również jego niska pozycja społeczna w klasie szkolnej. Uczeń taki jest mało popularny i nie cieszy się uznaniem wśród swych rówieśników. Wielu z nich wyraża wobec niego stosunek obojętny, a niekiedy nawet niechętny i wrogi. W ten sposób taki uczeń pozbawiony jest poczucia przynależności do zespołu klasowego, co skłania go do szukania przyjaźni poza klasą szkolną. Uczniowie często takie odtrącenie przeżywają bardzo boleśnie. Dlatego też ta społeczna degradacja w gronie rówieśników klasowych wywiera duży wpływ na wzrastający stopień nieprzystosowania społecznego uczniów.

Przyczyny pedagogiczne i dydaktyczne są bardzo groźną kategorią przyczyn trudności wychowawczych, które tkwią w środowisku szkolnym. Przyczyny te polegają przede wszystkim na tym, że zbyt mało uwagi przywiązuje się do wyrabiania w uczniach pozytywnej motywacji uczenia się. Uczniowie są przymuszani do nauki za pomocą sankcji, gróźb, nakazów i poleceń. Często towarzyszy temu przesadny dydaktyzm, czyli wyraźna przewaga nauczania podającego nad nauczaniem wielostronnym i problemowym, a to związane jest z nieliczeniem się z potrzebami, motywami, uzdolnieniami i możliwościami ucznia. Dydaktyzm z reguły idzie w parze z postawą autokratyczną nauczyciela. Karzący stosunek nauczyciela wobec ucznia, częste sankcje, krytyka, wymyślanie, ostre zakazy wcześniej lub później zniechęcają ucznia do nauki. W związku z tym nauczyciel stosuje dalsze sankcje. Tworzy to sytuację „błędnego, koła”, która sprzyja utrwalaniu negatywnych zachowań uczniów. Dydaktyzm i autokratyzm nauczyciela nie sprzyja wyzwalaniu się aktywności i samodzielności u uczniów. Powoduje to nudę na lekcji i stwarza napiętą atmosferę w klasie. Uczniowie bronią się przed tym poprzez niewłaściwe zachowanie.

Szczególną kategorię pedagogicznych niepowodzeń w szkole stanowią błędy wychowawcze. Zaliczyć do nich można: niesprawiedliwe traktowanie uczniów, nadmierna troska o karność, nieliczenie się z ich godnością osobistą, nierespektowanie indywidualności i upodobań, brak zainteresowania sprawami osobistymi uczniów, niedotrzymywanie słowa, koncentrowanie się na ich ujemnych cechach, manifestowanie swej wyższości, złego humoru itp.

Przyczynami wtórnymi trudności wychowawczych tkwiącymi w środowisku szkolnym są: narastające niepowodzenia uczniów w nauce, nadmierne przeciążenie pracami domowymi i drugoroczność. Niepowodzenia w nauce często pociągają za sobą wagary i ucieczki z domu oraz zaostrzają sytuację konfliktową ucznia zarówno w szkole, jak i w domu. Zbytnie przeciążanie ucznia pracami domowymi to także jedna z ważnych przyczyn trudności wychowawczych. Odczuwają to na sobie szczególnie ci, którzy są pozbawieni pozytywnej motywacji do nauki i nie nadążają za wymaganiami szkolnymi. W związku z tym coraz bardziej zaniedbują się w nauce szkolnej. Najbardziej niebezpieczną przyczyną nieprzystosowania społecznego jest drugoroczność, która wypacza rozwój osobowości uczniów.

Podstawowe syndromy przejawów nieprzystosowania społecznego (L. Bandura):

Trudności sprawiane przez dzieci o przewadze procesów pobudzenia

-przeszkadzanie nauczycielowi i uczniom podczas lekcji, przejawiające się w zbytniej ruchliwości i braku opanowania, aroganckie, zuchwałe i wyzywające zachowanie się, brak obowiązkowości , lekceważący stosunek do nauki szkolnej i szkoły w ogóle, nieprzestrzeganie zasad czystości, porządku, uprawianie gier hazardowych, palenie papierosów, picie alkoholu, wagary, ucieczki z domu, naruszanie cudzej własności, świadome mijanie się z prawdą, trudności natury seksualnej

Trudności, jakie przysparzają dzieci o przewadze procesów hamowania

zachowanie biernie, osłabiona aktywność społeczna i poznawcza, niezadowolenie, smutny, przygnębiony wyraz twarzy, lęk, nieśmiałość, apatia, brak wiary w siebie, nieufność do innych ludzi, skłonności marzycielskie, wrażenie obniżonej sprawności umysłowej, kłamstwa, wagary, słaby rozwój fizyczny, niski wzrost, niezręczność, niezdarność.

TRUDNOŚCI WYCHOWAWCZE

To pojęcie typowo pedagogiczne Potoczne używanie terminu: trudności wychowawcze, także przez nauczycieli, pozostawia wiele do życzenia; jest na ogół nieprecyzyjne i wieloznaczne.

Nierzadko przypisuje się je uczniowi, który:

- nie potrafi lub nie jest w stanie nawiązać poprawnych stosunków społecznych
z rówieśnikami i dorosłymi, wskutek czego popada z nimi w częste konflikty (trudności w sensie społecznym), „nie wie, czego chce i wysuwa w stosunku do innych ludzi rozmaite pretensje, otwarte czy ukryte”, jest to uczeń uwikłany w wewnętrzne konflikty, wywierające wyraźne piętno na jego zachowaniu (trudności w sensie psychologicznym), sprawia nauczycielom wiele kłopotów w pracy dydaktyczno-wychowawczej i nie poddaje się zwykłym oddziaływaniom pedagogicznym (trudności w sensie wychowawczym), czyni niezadowalające postępy w nauce, pomimo powszechnej o nim opinii jako uczniu zdolnym (trudności w sensie dydaktycznym).

W potocznym używaniu pojęcia trudności wychowawcze zapomina się również o tym, że osiągnięcie pełnej dojrzałości społecznej poprzedza z reguły wiele załamań kryzysowych i związanych z nimi przejściowych trudności przystosowawczych.

„Wprawdzie współczesna psychologia rozwojowa - jak piszą M. Przetacznikowa i
M. Susułowska - podważa koncepcję kryzysów pojawiających się jakoby w sposób nieunikniony, przy przejściu z jednego do drugiego stadium rozwoju, należy jednak zwrócić uwagę na to, że niektóre okresy rozwojowe łączą się z przejściowymi zaburzeniami w przystosowaniu, mając podłoże endogenne lub egzogenne” takim newralgicznym, trudnym okresem rozwojowym może być dojrzewanie (dorastanie).

Ale nie oznacza to bynajmniej, że jest to okres, w którym każda jednostka ludzka przeżywa załamania równowagi psychicznej, grożące nieuchronnie pogłębiającym się procesem nieprzystosowania społecznego. Załamaniom takim, jak i ich konsekwencjom zapobiegają zarówno wrodzona i nabyta odporność psychiczna młodzieży, jak również odpowiedni sposób pedagogicznego postępowania z nią. Przejściowe trudności pojawiają się zwykle u dzieci w wieku trzech lat i w pierwszym okresie rozpoczynania przez nie obowiązkowej nauki szkolnej.

Trudności wychowawcze

Odnoszą się przede wszystkim do zachowań uczniów, sprzeniewierzających się określonym regułom postępowania obowiązującymi w szkole i klasie szkolnej, a jednocześnie uchodzą za uciążliwe i niepożądane zarówno dla nauczycieli i klasy jako grupy społecznej, jak również dla poszczególnych uczniów i samego ucznia trudnego.

Zachowania te stają się trudnościami wychowawczymi z reguły dopiero z chwilą uświadomienia ich sobie przez nauczyciela lub wychowawcę. Drobne i szybko przemijające przewinienia uczniów lub te, które są skutkiem okresu rozwojowego, w jakim znajduje się aktualnie uczeń, nie są zaliczane do trudności wychowawczych. Nie należy do nich również sprzeniewierzanie się wymaganiom szkolnym, spowodowane zaniżonym poziomem inteligencji lub uzdolnień uczniów czy też różnego rodzaju parcjalnymi deficytami rozwojowymi. Spośród trudności wychowawczych wyklucza się również te zachowania, których zmiana nie jest możliwa jedynie za pomocą środków oddziaływań pedagogicznych. Mowa tu zwłaszcza o psychopatii, psychozie, depresji.

Dla nauczyciela, pragnącego skutecznie zapobiegać i przeciwdziałać trudnościom wychowawczym, rzeczą niezwykle ważną jest koncentrowanie się nie tylko na kłopotach, jakie mu one sprawiają, lecz także na trudnościach, jakie mają uczniowie trudni sami z sobą, ich konfliktach wewnętrznych, udaremnionych potrzebach, stresach, rozterkach itp. Nauczyciel powinien mieć świadomość, iż uczeń sprawiający trudności wychowawcze jest przede wszystkim osobą ludzką, próbującą nieskutecznie radzić sobie z własnymi problemami, które czynią go naprawdę nieszczęśliwym.

Dla określenia tych zachowań, które pedagodzy określają mianem trudności wychowawczych przedstawiciele innych dyscyplin używają takich pojęć jak:

nieprzystosowanie społeczne

niedostosowanie społeczne

zaburzenia emocjonalne

J. Konopnicki unika terminu trudności wychowawcze zastępując go pojęciem niedostosowanie społeczne. Jego zdaniem dziecko niedostosowane rzadko jest lubiane przez inne dzieci i dorosłych. Nie ma zaufania do innych, z trudem nawiązuje kontakty społeczne, często swoje potrzeby zaspokaja w sposób antyspołeczny.

M. Przetacznikowa, M. Susułowska używają zamiennych terminów trudności wychowawcze i nieprzystosowanie społeczne. Przez co rozumieją trudności przystosowawcze lżejszego stopnia. Natomiast pojęcie niedostosowanie społeczne łączą ze zjawiskiem wykolejenia i przestępczością. Ich zdaniem dzieci nie przystosowane wymagają zabiegów pedagogicznych a niedostosowane resocjalizacyjnych.

Syndromy trudności wychowawczych, 12 objawów M. Chazana:

zaniżony poziom osiągnięć szkolnych

niepokój, niezdolność do koncentracji

nieprowokowana agresja

drażliwość

czyny aspołeczne (kradzieże)

natrętne zwracanie na siebie uwagi nauczyciela

defekty mowy

natarczywe marzenia na jawie

zmienność nastrojów

niezdarność i brak koncentracji

problemy z nawiązywaniem kontaktów społecznych

przesadna wrażliwość na krytykę

H. Wasyluk wyróżnia 4 zaburzone zachowania uczniów trudnych:

niechęć do nauki, niezdyscyplinowanie

zaburzenia emocjonalne

agresywność

N. Reuttowa dzieli najbardziej typowe trudności wychowawcze w szkole na 4 kategorie, uczeń trudny:

Kłamie, kradnie, awanturuje się, wagaruje

Niepowodzenia szkolne, a trudności wychowawcze

Pomiędzy trudnościami wychowawczymi, a niepowodzeniami szkolnymi istnieje związek dialektyczny tzn. niepowodzenia w nauce mogą być zarówno skutkiem jak i przyczyną trudności wychowawczych.

Narastanie niepowodzeń szkolnych (J. Konopnicki):

1 faza - niepowodzenia szkolne mają charakter ukryty tzn. zdają sobie z nich sprawę co najwyżej uczniowie lub ich rodzice. Pojawiają się pierwsze braki w wiadomościach, umiejętnościach.

2 faza - braki narastają - nauczyciel jednak ciągle traktuje ucznia jako dobrego, ocenia go wyżej niż na to zasługuje.

3 faza - uczeń otrzymuje sporadycznie oceny niedostateczne, staje się uczniem trudnym nie tylko w nauce ale i w zachowaniu.

4 faza - pozostawieni ucznia w tej samej klasie na 2 rok.

Grupy trudności wychowawczych wdg Izdebskiej:

Trudności wynikające z zaniedbań wychowawczych oraz negatywnych oddziaływań środowiska rodzinnego.

Trudności związane z niepowodzeniami szkolnymi.

Trudności związane z błędami wychowawczymi, głównie w środowisku rodzinnym.

Trudności wynikające z nieprawidłowego funkcjonowania rodziny.

Trudności związane z psychofizycznym rozwojem dziecka (przebyte choroby, deficyty rozwojowe, zaburzenia w sferze emocjonalnej).

Trudności wzrostu.

Trudności wyłaniające się z kontekście rozbieżności dążeń, oczekiwań i ambicji rodziców oraz dążeń i zainteresowań dzieci.

Termin profilaktyka rozumiany jest jako: „działa­nie i środki stosowane w celu zapobiegania chorobom. Ogólnie: stosowanie różnych środków zapobiegawczych w celu niedopuszczenia do wypadków, uszkodzeń, kata­strof itp." (Mały Słownik Języka Polskiego 1997). Można także przyjąć, że profilaktyka to działanie, które ma na celu zapobieganie pojawieniu się lub rozwojowi niekorzystnego zjawiska. Jest też jednym ze sposobów reagowania na zjawiska społeczne, które oceniane są jako szkodliwe i niepożądane. Ta ocena skłania do traktowania takich zjawisk w kategoriach zagrożeń i podejmowania wysiłków w celu ich elimi­nacji lub choćby ograniczenia.

Powszechnie uważa się, że skuteczna profilaktyka jest optymalnym sposobem hamowania rozwoju lub ograniczania skali zjawisk uznanych za dolegliwe społecznie. Głównie z tego względu jest znacznie bardziej opłacalna niż kosztowne działania zaradcze, konieczne w sytuacji, gdy wzrasta skala niepożądanych zjawisk.

Zgodnie z takim rozumieniem profilaktyka używania substancji psychoaktywnych to zmniejszanie ryzyka ich używania poprzez opóźnienie lub przeciwdziałanie inicjacji, niedopuszczanie do poszerzania się kręgu osób - szczególnie ludzi młodych - eksperymentujących z legalnymi i nielegalnymi substancjami.

Inna definicja przedstawia profilaktykę uzależnień rów­nież jako zmniejszanie strat związanych z używaniem środków odurzających poprzez ograniczanie do minimum potencjalnych szkód, jakich mogą doznawać osoby używające substancji psychoaktywnych. W tym najszerszym ujęciu profilaktyka pojmowana jest jako postępowanie zapobiegające różnorodnym problemom, które towarzyszą używaniu substancji psychoaktywnych.

Poziomy profilaktyki

Odpowiednio do stopnia ryzyka profilaktyka prowadzona jest na trzech poziomach. Profilaktyka pierwszorzędowa adresowana jest do grupy niskiego ryzyka, czyli na przykład do całej społeczności szkolnej. Działania podejmowane w jej ramach kierowane są do ludzi zdrowych i wspomagają prawidłowe procesy rozwoju fizycznego i psychicznego. Mają na celu promocję zdrowego stylu życia, opóźnienie wieku inicjacji, a przez to zapobieganie lub zmniejszenie zasięgu zachowań ryzykownych. Na tym poziomie oddziaływań ważne jest rozwijanie róż­nych umiejętności, które pozwolą każdemu radzić sobie z trudnymi sytuacjami życiowymi i z przeżywanymi w związku z nimi emocjami.

Realizatorami działań i programów profilaktycznych są przede wszystkim nauczyciele wspierani przez psychologów i pedagogów szkolnych, a terenem tych działań jest głównie szkoła. Jeśli w środowisku lokalnym wypracowana została spójna strategia profilaktyczna, szkoła jest jednym z wielu terenów działań.

Profilaktyka drugorzędowa adresowana jest do gru­py podwyższonego ryzyka, do osób przejawiających pierwsze objawy dysfunkcji (zaburzeń). Przykładem mogą być uczniowie eksperymentujący ze środkami odurzającymi. Celem działań profilaktycznych na tym poziomie jest ograniczenie głębokości i czasu trwania dysfunkcji, tworzenie warunków, które umożliwią wycofanie się z zachowań ryzykownych.

Na terenie szkoły realizatorami działań są przede wszystkim socjoterapeuci, psycholodzy szkolni, wykwa­lifikowani trenerzy. Zajęcia profilaktyczne prowadzone są wobec pojedynczych uczniów lub określonych grup, najczęściej w poradniach psychologiczno - pedago­gicznych i profilaktycznych, klubach lub świetlicach socjoterapeutycznych.

Profilaktyka trzeciorzędowa adresowana jest do grupy wysokiego ryzyka, do osób, u których występują już rozwinięte symptomy choroby (zaburzeń), na przykład uzależnienie od narkotyków. Działania prowadzone na tym poziomie mają na celu zablokowanie pogłębiania się procesu chorobowego i degradacji społecznej oraz umożliwienie powro­tu do normalnego życia w społeczeństwie. Z jednej strony przeciwdziałają nawrotowi zaburzeń, z drugiej umożliwiają osobom uzależnionym prowadzenie życia akceptowanego społecznie (Z. B. Gaś 1993, 2003; B. Kałdon 2003).

Na tym poziomie profilaktyka prowadzona jest przez lekarzy specjalistów, psychologów, psychoterapeutów, rehabilitantów, pracowników socjalnych, specjalistów z zakresu resocjalizacji itp. Działania profilaktyczne są podejmowane obok lub po zakończeniu specjalistycznej terapii (np. odwykowej).

Strategie profilaktyczne

Profilaktyka realizowana jest poprzez stosowanie okre­ślonych strategii profilaktycznych. Celem strategii informacyjnej jest dostarczenie adekwat­nych informacji na temat skutków zachowań ryzykownych i umożliwienie dokonywania racjonalnych wyborów. U podstaw tej strategii leży przekonanie, że ludzie, zwłaszcza młodzi, zachowują się ryzykownie, ponieważ zbyt mało wiedzą o mechanizmach i następstwach takich zachowań. W związku z tym dostarczenie informacji o skutkach palenia tytoniu, picia alkoholu lub odurzania się narkotykami ma spowodować zmianę postaw i w kon­sekwencji niepodejmowanie zachowań ryzykownych.
Strategia edukacyjna ma pomóc w rozwijaniu ważnych umiejętności psychologicznych i społecznych (umiejętno­ści nawiązywania kontaktów z ludźmi, radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania konfliktów, opierania się naci­skom ze strony otoczenia itp.). U podstaw tej strategii leży przekonanie, że ludzie, nawet dysponujący odpowiednią wiedzą, podejmują zachowania ryzykowne z powodu braku umiejętności niezbędnych w życiu społecznym. Te deficyty uniemożliwiają budowanie głębszych, sa­tysfakcjonujących związków z ludźmi, uniemożliwiają odnoszenie sukcesów (także zawodowych). Zachowania ryzykowne stanowią w tej sytuacji zastępcze, chemiczne sposoby radzenia sobie z trudnościami.

Celem strategii działań alternatywnych jest pomoc w zaspokojeniu ważnych potrzeb psychologicznych (np. sukcesu, przynależności) oraz osiąganie satysfakcji ży­ciowej przez ułatwianie angażowania się w działalność akceptowaną społecznie (artystyczną, społeczną, spor­tową). U podstaw tej strategii leży założenie, że wielu ludzi podejmuje zachowania ryzykowne ze względu na brak możliwości rozwoju zainteresowań i osiągania sukcesów „pozytywnych". Dotyczy to zwłaszcza dzieci i młodzieży zaniedbanej wychowawczo.

Celem strategii interwencyjnej jest wspieranie w sytuacjach kryzysowych osób mających trudności w identyfikowaniu i rozwiązywaniu problemów osobi­stych. Elementem interwencji jest towarzyszenie ludziom w krytycznych momentach ich życia. Jej podstawowe techniki to poradnictwo, telefon zaufania, sesje inter­wencyjne, doradztwo.

Strategia zmian środowiskowych nakierowana jest na identyfikację i modyfikację tych elementów środowiska społecznego i fizycznego, które sprzyjają zachowaniom problemowym. Działania modyfikują środowisko, miejsca przebywania osób dysfunkcyjnych, postawy społeczne wobec tych osób.

Strategia zmian przepisów zazwyczaj kierowana jest do całej lokalnej społeczności. Polega na zmianie prze­pisów prawnych, rozporządzeń lokalnych dotyczących ograniczania dostępu do środków odurzających i ich dystrybucji.

Strategię informacyjną, edukacyjną i alternatywną stosuje się na wszystkich trzech poziomach profilaktyki. Strategia interwencyjna - jako działanie głębsze i bardziej zindywidualizowane zastrzeżona jest w zasadzie dla poziomu drugiego i trzeciego.

Strategia zmniejszania szkód stosowana jest głównie w działaniach profilaktyki trzeciorzędowej. Adresatem są grupy najwyższego ryzyka.

Czynniki ryzyka, czynniki chroniące

Prowadząc działania profilaktyczne w szkole warto pamiętać, że to, czy dziecko zachowuje się zgodnie z normami i oczekiwaniami społecznymi, czy podejmuje zachowania ryzykowne, zależy od interakcji różnych czynników.

J. D. Hawkins (amerykański badacz działań profilak­tycznych) zestawił ze sobą cechy, sytuacje i warunki sprzyjające powstawaniu zachowań ryzykownych i na­zwał je czynnikami ryzyka. Stwierdził, że niektóre cechy jednostki i środowiska sprzyjają powstawaniu zachowań, które „niosą wysokie ryzyko negatywnych konsekwencji zarówno dla zdrowia fizycznego i psy­chicznego, jak i dla otoczenia społecznego człowieka" (K. Ostaszewski 2003).

Do najpoważniejszych zachowań ryzykownych zalicza się:

używanie alkoholu i innych środków psychoaktywnych,

wczesną aktywność seksualną,

zachowania agresywne i przestępcze,

porzucenie nauki szkolnej,

ucieczki z domu.

Ogólnymi czynnikami ryzyka są odpo­wiednio:

brak więzi w rodzinie (konflikty, prezentowane przez rodziców zachowania dysfunkcyjne, niekonsekwencja lub brak dyscypliny wychowawczej), negatywne relacje ze znaczącymi osobami dorosłymi, niepowodzenia w nauce szkolnej i związany z tym faktem brak wiary we własne siły, odrzucenie religii i powszechnie obowiązujących norm i wartości, buntowniczość, zachowania aspołeczne,

przynależność do negatywnej grupy, uleganie nega­tywnej presji rówieśniczej, angażowanie się w zachowania ryzykowne (np. odu­rzanie się).

Z drugiej strony badacze rekonstruują czynniki, które zwiększają odporność człowieka na działanie czynników ryzyka. Są to cechy, sytuacje, warunki przeciwdziała­jące zachowaniom ryzykownym. Określa się je jako czynniki chroniące — „właściwości jednostek lub śro­dowiska społecznego, których występowanie wzmacnia ogólny potencjał zdrowotny człowieka i zwiększa jego odporność na działanie czynników ryzyka" (K. Osta­szewski 2003).

Za najważniejsze czynniki chroniące na ogół uważa się:

silną więź emocjonalną z rodzicami,

ogólnie pozytywne relacje z dorosłymi (posiadanie autorytetów), zainteresowanie nauką szkolną i aspiracje edukacyjne, regularne praktyki religijne, poszanowanie prawa, norm i wartości, przynależność do pozytywnej grupy społecznej,

angażowanie się w działania prospołeczne.

Szkolny Program Profilaktyki

Profilaktyka uzależnień w szkole znajduje najczęś­ciej odbicie w Szkolnym Programie Profilaktyki. Jego szczegółowa zawartość zależy wyłącznie od grona pedagogicznego danej placówki oświatowej. Każda bowiem ma specyficzne potrzeby i zasoby. Główna struktura programu profilaktyki powinna być natomiast taka sama dla wszystkich szkół.

Do stworzenia systemowych działań profilaktycznych w szkole potrzebna jest diagnoza — ocena sytuacji wy­chowawczej i zidentyfikowanie niepokojących objawów. Oszacowanie problemu należy zacząć od ustalenia, kogo objąć badaniami i jak liczna powinna być badana grupa. Diagnoza często dotyczy funkcjonowania całego środo­wiska szkolnego — uczniów, nauczycieli, rodziców. Do oceny zagrożeń nauczyciele mogą wykorzystać róż­norodne narzędzia diagnostyczne.

W praktyce szkolnej powszechnie stosowane są:

obserwacja, wywiad, rozmowa,

analiza wytworów uczniów, ankieta, socjometria, analiza dokumentów szkolnych.

Stwierdzone prawidłowości (zdiagnozowane zagrożenia) stanowią podstawę planowania szkolnej profilaktyki (czyli konstruowania programu).

Budowa Szkolnego Programu Profilaktyki

Model oddziaływań profilaktycznych powinien być długofalowy, w końcowym efekcie nastawiony na dostarczenie dzieciom i młodzieży różnorodnych umiejętności, stworzenie alternatywnych środowisk wychowawczych (kluby, świetlice) i uczenie ich alternatywnych form spędzania wolnego czasu. Opracowując programy profilaktyczne na poziomie szkoły a potem grupy klasowej, powinniśmy przyjąć założenie, iż szeroko rozumiana profilaktyka to dostarczanie dzieciom i młodzieży umiejętności odnajdywania się w trudnych sytuacjach. Uczniowie powinni umieć radzić sobie z problemami, wchodzić w satysfakcjonujące relacje z rówieśnikami i dorosłymi, a także mieć możliwość ogólnego rozwoju we wszystkich sferach (intelekt, emocje, moralność).

Dobre programy profilaktyczne nie mówią wprost o uzależnieniach, ale o wartościach, celach życiowych, stylu życia i relacjach łączących młodych ludzi z rodzicami, innymi dorosłymi i rówieśnikami. Problematyka uzależnień powinna kończyć proces oddziaływań profilaktycznych. Grupa tych zagadnień może być podana, gdy wyposażymy młodych ludzi w podstawowe umiejętności dotyczące rozwoju osobistego i społecznego. Świadomość jacy jesteśmy, jakie mamy mocne strony, czy i jak sobie radzimy w relacjach z innymi, to zasoby, chroniące nas w trudnych kryzysowych sytuacjach. Podstawą procesu w oddziaływaniach profilaktycznych musi być uzyskanie zmiany w świadomości młodych ludzi, iż to oni odpowiedzialni są za siebie i swoje zachowania.

W myśl zintegrowanego modelu oddziaływań profilaktycznych, rodzice i nauczyciele muszą osobiście i czynnie uczestniczyć w tym procesie, pracując nad zmianą swoich zachowań i relacji z dziećmi. Dorośli, w efekcie tych oddziaływań, powinni posiadać świadomość ogromnego ich wpływu na funkcjonowanie młodych ludzi.

Schemat planowania programu profilaktycznego

Pierwszym krokiem jest zawsze diagnoza sytuacji ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb. W zależności od planowanego poziomu oddziaływania programu konieczne jest ustalenie rodzajów uzależnień już występujących lub rodzaju najwięk­szych zagrożeń oraz jakiej kategorii klientów to dotyczy. Na tym etapie pracy pracownik socjalny powinien zdiagnozować problemy współwystępujące oraz zweryfikować dostępne zasoby, np. w postaci osób, organizacji, instytucji, związków wyznaniowych, które już prowadzą działalność prewencyjną w tym zakresie.

Kolejnym etapem pracy jest szczegółowe określenie celów progra­mu, czyli udzielenie odpowiedzi na pytanie, jakiego zakresu proble­mu ma dotyczyć program, kto ma być jego odbiorcą oraz jakie są założone długofalowe cele projektowanego przedsięwzięcia. Ważna jest precyzja w formułowaniu celów, które powinny być wystarcza­jąco ogólne, a zarazem wystarczająco szczegółowe, konkretne, moż­liwe do osiągnięcia. Aby umożliwić pomiar skuteczno­ści programu konieczne jest określenie czasu na realizację danego celu oraz sprecyzowanie, jakie skutki pozwolą stwierdzić, że program okazał się skuteczny.

Następnym etapem postępowania jest określenie środków i zaso­bów potrzebnych do realizacji programu, zaś w szczególności kwa­lifikacji i liczby osób prowadzących, rodzajów
i liczby materiałów pomocniczych (takich jak np. filmy, plakaty, wydawnictwa itp.). Je­żeli program ma zawierać konkretne scenariusze zajęć, to należy zapoznać się z już istniejącymi scenariuszami i opracować własne dostosowane do potrzeb konkretnej interwencji.

Znaczącą częścią pracy nad przygotowaniem programu prewencyj­nego jest sporządzenie kosztorysu programu oraz opracowanie strate­gii pozyskania potrzebnych funduszy. Chodzi tu w szczególności o fundusze przeznaczone na programy profilaktyczne ze źródeł cen­tralnych, województwa, powiatu, gminy, a także analiza ewentualnych możliwości pozyskania innych sponsorów przedsięwzięcia.

Aby przystąpić do etapu realizacji należy po omówionych uprzed­nio fazach pracy dokonać podziału zadań między uczestników przed­sięwzięcia oraz ustalić osoby odpowiedzialne za realizację programu.

Ostatnim etapem planowania programu profilaktycznego jest oce­na jego skuteczności, czyli ewaluacja. Pracownik socjalny powinien określić przede wszystkim, czy założone cele zostały osiągnięte, co wpłynęło na skuteczność przeprowadzonych działań, jakie czynniki stanowiły przeszkody w realizacji założonych celów, a także określić stopień efektywności wykorzystania zasobów przedsięwzięcia.

Cele szczegółowe oddziaływań profilaktycznych dla dzieci i młodzieży:

doskonalenie umiejętności wglądu w siebie ,swoje emocje i uczucia. Człowiek chcąc kształtować właściwe relacje z innymi ludźmi musi umieć postrzegać siebie, rozumieć swoje uczucia oraz uczucia innych,

kształtowanie umiejętności funkcjonowania w grupie rówieśniczej, właściwego nawiązywania relacji rówieśniczych, ćwiczenie kompetencji komunikacyjnych
(otwarta komunikacja, korzyści wynikające z aktywnego słuchania, zrozumienie
i opanowanie reguł współżycia w grupie),

sprzyjanie rozwojowi empatii (rozwój osobowości dziecka, rozwój
emocjonalny, uporządkowanie własnego „JA", rozpoznanie i wyrażanie emocji, różnorodność potrzeb i celów życiowych, umiejętność nawiązywania kontaktów poprzez akceptację uczuć),

doskonalenie umiejętności obrony własnych granic, bez agresji i uległości, ćwiczenie zachowań asertywnych,

uczucie radzenia sobie z trudnych sytuacjach (umiejętność radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania problemów i sytuacji konfliktowych, umiejętność mediacji
i negocjacji)

rozwijanie logicznego myślenia elementy treningu twórczości.

Przygotowanie nauczycieli do realizacji zadań profilaktycznych wymagać będzie:

dostarczania im rzetelnej wiedzy na temat uzależnień,

dostarczania im umiejętności w zakresie realizacji programów profilaktycznych wg aktywnych form pracy z grupą (zasady pracy ,krąg uczuć, komunikat „JA" aktywne słuchanie, wykorzystanie bardzo różnorodnych technik i inne),

rozwoju umiejętności interpersonalnych,

opanowania zachowań asertywnych.

Rodziców należy objąć oddziaływaniami w zakresie:

dostarczania im rzetelnej wiedzy na temat uzależnień,

organizacji zajęć psychoedukacyjnych nastawionych na ulepszanie kontaktu z własnymi dziećmi (stawianie granic, nawiązywanie kontaktu poprzez akceptacje uczuć dziecka, zachęcanie do współpracy i uzyskiwania samodzielności, rozwiązywanie problemów i konfliktów oraz uwalnianie od grania ról).

W całym spektrum oddziaływań profilaktycznych nie należy zaniedbywać prewencji pierwotnej:

zagospodarowanie czasu wolnego,

organizację zajęć sportowych,

zajęcia wyrównawcze dla dzieci z trudnościami w nauce,

zajęcia korekcyjno - kompensacyjne dla dzieci z zaburzonym rozwojem funkcji psychomotorycznych,

koła przedmiotowe i koła zainteresowań dla uczniów chcących rozwijać swoje zdolności,

uruchamianie świetlic terapeutycznych i środowiskowych,

organizację imprez klasowych.

Cel główny programu profilaktycznego dla dzieci i młodzieży powinien nastawiony być, na dostarczenie im różnorodnych umiejętności:

konstruktywnego porozumiewania się z innymi,

rozwiązywania problemów,

rozwiązywania sytuacji konfliktowych,

funkcjonowania w relacjach społecznych.

Cele szczegółowe oddziaływań profilaktycznych dla dzieci i młodzieży:

doskonalenie umiejętności wglądu w siebie, swoje emocje i uczucia. Człowiek, chcąc kształtować właściwe relacje z innymi ludźmi, musi umieć postrzegać siebie, rozumieć swoje uczucia oraz uczucia innych,

kształtowanie umiejętności funkcjonowania w grupie rówieśniczej, właściwego nawiązywania relacji rówieśniczych, ćwiczenie kompetencji komunikacyjnych (otwarta komunikacja, korzyści wynikające z aktywnego słuchania, zrozumienie
i opanowanie reguł współżycia w grupie),

sprzyjanie rozwojowi empatii (rozwój osobowości dziecka, rozwój emocjonalny, uporządkowanie własnego „JA”, rozpoznanie i wyrażanie emocji, różnorodność potrzeb i celów życiowych, umiejętność nawiązywania kontaktów poprzez akceptację uczuć),

doskonalenie umiejętności obrony własnych granic, bez agresji i uległości, ćwiczenie zachowań asertywnych,

uczenie radzenia sobie w trudnych sytuacjach (umiejętność radzenia sobie ze stresem, rozwiązywania problemów i sytuacji konfliktowych, umiejętność mediacji
i negocjacji),

rozwijanie logicznego myślenia, elementy treningu twórczości,

Metody pracy:

podająca: uczenie się przez słuchanie, problemowa: uczenie się przez oddziaływanie,

eksponująca: uczenie się przez przeżywanie.

Formy pracy:

krąg uczuć, „mini wykład”,

dyskusja - tematyczne rozmowy grupowe, praca w małych grupkach

psychodrama, zabawy integracyjne,

elementy muzykoterapii, arteterapii, choreoterapii, itp.

burza mózgów, rysunki,

zbieranie informacji,

kasety wideo, dvd

Zasady prowadzenia zajęć:

pracuj w oparciu o zasady pracy z grupą,

poinformuj dzieci i młodzież o programie i jego celach,

pracuj z grupą w „kręgu uczuć",

stosuj zasady aktywnego słuchania,

wykorzystuj komunikat „JA” by nie tworzyć barier komunikacyjnych,

nie zmuszaj uczestników zajęć do wypowiadania na forum, zachęcaj i wspieraj,

nie komentuj i nie oceniaj wypowiedzi dzieci,

staraj się pamiętać, że zajęcia są cykliczne, mają stanowić zwartą całość i prowadzić
w efekcie do wytyczonego celu,

bądź uważny, obserwuj zachowania, dostrzegaj emocje i uczucia,

pamiętaj o wadze podsumowania na końcu każdych zajęć.

Medykalizacja - próba wniknięcia w niewłaściwe zachowanie dziecka i włączenie ich do chorobliwych lub patologicznych. Medykalizacjia wniosła: zróżnicowanie w ocenie i postrzeganiu niewłaściwego zachowania dzieci i młodzieży, związki pomiędzy psyche a somo, udowodniono bezsens wymierzania kary dla niej samej. Niebezpieczeństwa podawanie leków psychotropowych w celu rozwiązania problemów u dzieci. Nastawienie tylko na podawanie medykamentów. Trudności wychowawcze zwalczane pod kątem medycznym. Psychologizacja - tendencja do tłumaczenia zaburzeń zachowania dzieci i młodzieży przede wszystkim fenomenami psychologicznymi. W psychologizacji osobliwości zachowania dzieci i młodzieży zostają zredukowane do zaburzeń relacji, do reakcji wychowawczych, specyficznych sposbów zachowania. Niebiezpieczeństwa -za nadużycie należy uznać nazywanie każdego krytycznego zachowania wyłącznie zachowaniem o charakterze sygnału. Socjologizacja zakłada, że zaburzenia zachowania są także czynnikiem okreslonych procesów socjalizacyjnych, w ramach danego społeczeństwa. Redukcja polega na poddaniu jednostki ssocjalizacji, w takim ujęciu społeczeńswto socjalizuje człowieka. Człowiek przesraje być podmiotem dyskusji, zamiast tego staje się jedynie obiektem pozostającym do dyspozycji środowiska społecznego. Pedagogizacja hipertrofia profesjonalnego podejścia pedagogicznego. Krytyka Gieseche swoją krytykę rozpoczyna od szkoły. Szkoła to widownia konkretnych działań związanych z procesami uczenia się i nauczania, opartych na nierealnych pomysłach, przede wszystkim na utopijnym założeniu, że każdego ucznia można zmotywować do nauki. Niebiezpieczeństwa i skutki nadmierne podkreslanie zasady życzliwości i wsperania, istnieje niebezpieczeństwo, że przekażemy dziecku jedynie spreparowane doświadczenia. Skutkiem będzie infantylizacja. Konsekwencje dla rodziców Aby właściwie wychowywać dziecko, rodzice powinni więcej wiedzieć na temat różnych powiązań jego rozwoju.

---