Komiks zagadnieniem czytelniczym
Wielu osobom komiksy kojarzą się przede wszystkim z kolorowymi wydawnictwami dla dzieci, w których pełno gadających zwierząt lub przerysowanych superbohaterów. Tak naprawdę komiks to coś znacznie więcej, to rodzaj paraliterackiej sztuki. To nie jest tekst z dodatkiem obrazków, to nie wizualny odpowiednik powieści ani statyczna forma filmu. Komiks jest oddzielnym medium, z własnymi narzędziami, motywami, kreacjami, rodzajami, zasadami. Warto o tym pamiętać chcąc w pełni zrozumieć jego przesłanie.
Scott McCloud twierdzi, że komiks składa się z przylegających do siebie obrazów ułożonych w konkretnej kolejności. Przyjmując tę definicję moglibyśmy w ślad za McCloudem doszukiwać się początków komiksu już u starożytnych Egpicjan. Powszechnie jednak uznaje się, że komiks, jaki znamy dzisiaj rozwinął się w XIX wieku za sprawą 3 prekursorów. Pierwszym z nich był Rudolphe Töpffer pochodzący w Genewy. Podporządkował rysunki czynności opowiadania, przedstawiały one po kolei przebieg zdarzeń. Uczeń Töpffera, Gustave Doré narysował Historię Świętej Rusi, w której znaczenia rysunków w humorystyczny sposób zderzały się z ich podpisami. Niemiec Wilhelm Busch natomiast stworzył historyjki obrazkowe, które charakteryzowały się ciągłością zdarzeń jak również wypracował wiele sposobów przedstawiania ruchu i emocji, tak istotnych we współczesnych komiksach.
Za pierwszy prawdziwy komiks uważa się Yellow Kid R. F. Outcaulta wyadawany pod koniec XIX wieku. Przedstawiał rozwój wydarzeń za pomocą obrazków, do których dołączone były dymki, posiadał jednostokowego bohatera oraz był publikacją seryjną.
Na początku XX wieku popularną postacią ze świata komiku był Little Nemo stworzony przez Winsora McCaya. W latach dwudziestych i trzydziestych królowały krótkie, humorystyczne utwory takie jak Popeye Elzie Crisler Segara czy Blondie Chica Younga. W roku 1938 pojawił się pierwszy superbohater. Komiksy z Supermanem stworzone przez Jerry'ego Sigela i Joego Shustera wydawane były na łamach Atomic Comics. Następnie pojawił się Batman (dla wielu osób wręcz synonim słowa komiks) Billa Finger i Boba Kane. Gdy Stany Zjednoczone przystąpiły do drugiej wojny światowej powstał komiks o wielkim patriocie i idealnym żołnierzu, którego nazwano Kapitan Ameryka, a jego największym wrogiem był wyprodukowany przez nazistów Red Skull.
W latach sześćdziesiątych w głównym nurcie pojawiają się grupy superbohaterów takie jak Fantastyczna Czwórka, Justice League of America. Wtedy również pojawili się po raz pierwszy X-men, aczkolwiek na wielki sukces musieli poczekać do roku 1974. Lata sześćdziesiąte są również czasem undergroundu w komiksie. Spotykamy się z odpowiedzią na pięknych superbohaterów popularnych wśród mas i w pełni zaakceptowanych przez Comics Code. Ludzie kontrkultury chcą się od tego odciąć poprzez odnajdowanie przyjmości w oglądaniu komiksów brzydkich, ukazujących odrażające szczegóły, na granicy tego, co powszechnie przyjęte przez społeczeństwo.
Istotnym wydarzeniem w historii komiksu było opublikowanie przez Arta Spiegelmana w latach osiedziesiątych wspomnień swojego ojca w formie obrazkowej. W komiksie zatytułowanym Maus przedstawił Żydów jako myszy, a nazistów jako koty, za co w 1992 roku otrzymał Nagrodę Pulitzera.
Od ponad dwudziestu lat w świat komiksu rządzony jest przez duopol Marvel i DC oraz ich superbohaterów, którzy zdominowali rynek komiksu, gdy popularne stało się kolekcjonowanie konkretnych serii. Trzeba przyznać, że ogólny zarys historii wszystkich superbohaterów jest w gruncie rzeczy taki sam, różnią się oni zwierzętami, do ktróych są podobni: pająk, nietoperz, kruk etc.
W latach dziewięćdziesiątych zaczęły się pojawiać komiksy, które łamały konwencję czarno-białych postaci: dobry człowiek zawsze postępuje dobrze, a zły - źle. Ed Brubaker i Sean Phillip w 2003 stworzyli komiks Sleeper, w którym ukazują złożoność moralności i etyki bohatera. Dostał się jako tajny agent w szeregi grupy przestępczej i z czasem przestał dostrzegać, czy dba o czyjkolwiek los, czy wyłącznie o swój.
Komiksy bardzo zmieniały się na przestrzeni lat, zmieniały się style rysownicze, układy tekstu i wiele innych elementów kompozycyjnych komiksu, którym warto się lepiej przyjrzeć.
Istotą komiksu jest ukazanie świata nie tylko w rzeczywisty sposób, ale również za pomocną pewnych symbolicznych znaków, które są znane czytelnikom i odpowiednio przez nich interpretowane. Rysownik może umieść zdjęcie twarzy, uproszczone rysy, które nie kojarzą się z żadną konkretną osobą, a nawet okrąg z dwiema kropkami i kreską. Każde z powyższych odwzorowań zostanie prawidłowo odebrany jako ludzka twarz.
Kolejną częścią bezpośrednio związaną z przedstawieniami postaci jest wyrażanie ich emocji. Drobne elementy dodane do tego samego pustego wyrazu twarzy sprawiają, że możemy odczytać obraz na różne sposoby. Krople na czole ukazują strach, lekkie kreskowanie na oczach oznacza zażenowanie, a zaskoczenie ujrzymy widząc drobne kreseczki promieniujące wokół twarzy.
Innym elementem ekspresyjnym komiksu są onomatopeistyczne napisy, które dzięki odpowiedniemu krojowi, wielkości czy też ułożeniu mogą na nas oddziaływać. Możemy usłyszeć wybuch, tykanie zegara czy nawet "usłyszeć" strach w głosie mówiącej postaci. Sam rysunek i technika jego wykonania wpływa na nastrój całego komiksu. Linie proste, rozchwiane, delikatne, ostre, grube czy cienkie niosą zupełnie różne przekazy. Inaczej wygląda komiks przyjazjny i przerażający, poważny i humorystyczny, spokojny i pełen szaleństwa.
Ponieważ komiks opowiada historię poprzez obrazy, niezbędne jest tutaj przedstawianie ruchu, które można osiągnąć na kilka sposóbów. Pierwszy to wprowadzenie linii równoległych do ruchu przedmiotu. Kilkakrotnie powtarzający się zarys przemiotu przekazuje czytelnikowi, iż przedmiot jeszcze przed chwilą się tam znajdował. Połączenie obu technik stworzy rozmazane zarysy przedmiotu, przez będzie wyglądał on na poruszający się jeszcze szybciej. Ostatni sposób ukazania ruchu jest sposobem filmowym. Mianowicie skupia się na poruszającym przedmiocie, pozwalając rozmazać się uciekającemu krajobrazowi.
Skoro mamy w komiksie ruch oczywistym jest, że potrzebujemy również upływu czasu. Nawet jeden obraz nie oznacza wyłącznie jednej chwili. Coś się na nim dzieje, co oznacza, że na to coś trzeba czasu. Na wypowiedzenie zdania, na ruch, a nawet na milczenie. Chwilę wyciszenia można ukazać poprzez wprowadzenia kilkakrotnie identycznego rysunku albo rozszerzenie go w poziomie. Odpowiednia zawartość obrazu, która nie podpowiada jak długo trwa dana chwila wprowadza atmosferę bezczasu.
Równie ważne, jak same obrazy są przejścia między nimi. Scott McCloud wyróżnia 6 sposobów wiązania ze sobą kolejnych scen:
1) Moment-to-moment. Charakteryzuje się nieznaczną różnicą między kolejnymi obrazami, może ukazać na przykład zbliżającego się pająka.
2) Action-to-action. Jest to ukazanie konkretnego wydarzenia etapami.
3) Subject-to-subject. Jest to przedstawienie różnych obrazów, postaci, przedmiotów odnoszące się do tego samego wydarzenia.
4) Scene-to-scene. W tym przejściu ukazywane są miejsca odległe w czasie i przestrzeni.
5) Aspect-to-aspect. Jest to ukazanie różnych elementów charakteryzujących tę samą scenę.
6) Non-sequitur. Zabieg polegający na tym, że następujące po sobie obrazy nie łączą się ze sobą w żaden sposób.
W amerykańskim popularnym komiksie używa się przede wszystkim sposobu action-to-action, w mniejszym stopniu subject-to-subject i scene-to-scene. Manga dołącza do tego zestawu aspect-to-aspect oraz w niewielkim stopniu moment-to-moment.
Japoński komiks rządzi się innymi prawami niż komiks amerykański, co wynika przede wszystkim z różnic kulturowych. Mangi zwykle są większe objętościowo, co związane jest ze sposobem przedstawiania akcji, który znacznie bardziej skupia się na szczegółach. Sceny często kreślone są od planu głównego do detali oraz ukazują postaci i przedmioty z różnych punktów widzenia, co jest techniką typowo filmową, a w komiksie znalazła się za sprawą Tezuki Osamu, zwanego bogiem mangi.
W komiksie istotne jest zachowanie odpowiednich proporcji. Historia powinna być ukazna na tyle szczegółowo, aby czytelnik ją zrozumiał oraz na tyle oszczędnie, by się nie zanudził. Proporcje pomiędzy słowem a obrazem pozwalają nam podzielić techniki ich łączenia na kilka grup:
1) Nastawione na słowo. Obrazy są jedynie dodatkami ilustrującymi historię opowianą tekstem.
2) Nastawione na obraz. Tekst jest komentarzem do obrazów ukazujących historię.
3) Mieszane. Obraz razem z tekstem tworzy przekaz.
4) "Dodatek". Słowa wzmacniają przekaz obrazu lub odwrotnie.
5) Równoległe. Słowa i obrazy podążają dwoma dość niezależnymi nurtami.
6) Kolaż. Słowa uznane są za integralną część obrazu.
7) Wzajemnie zależne. Najbardziej popularny sposób, w którym słowo i obraz uzupełniają się wzajemnie.
Niezależnie od tego, w jaki sposób wykonany jest komiks czy też jakiej tematyki dotyczy, z pewnością możemy go uznać za sztukę, ponieważ proces jego powstawania jest taki sam jak każdego innego dzieła: od pomysłu do ostatecznej formy przyciągającej odbiorcę swoją atrakcyjnością (wyrażonej zarówno przez piękno jak i brzydotę).
Bibliografia
McCloud Scott: Understanding comics: the invisible art. Nowy Jork 1994.
Romanowicz Beata: O komiksie japońskim. W: Manga: komiksowość i animacja w sztuce japońskiej. Kraków 2001, s. 14-16.
Szyłak Jerzy: Komiks. Kraków 2000.
Szyłak Jerzy: Komiks: świat przerysowany. Gdańsk 2009.
Wolk Douglas: Reading comics: how graphic novels work and what they mean. Cambridge 2007.