Powierzchnie silnie zachwaszczone

-WRZOSOWISKA-

Spośród wielu gatunków roślin, które zdolne są w określonych warunkach środowiska do takiego opanowania powierzchni, że jej zalesienie napotyka wiele przeszkód, do najczęściej spotykanych można zaliczyć trzcinnik piaskowy i wrzos zwyczajny.

Pojęcie WRZOSOWISKA jako nieużytku leśnego związane jest z łanowym występowaniem wrzosu zwyczajnego. Jest to zimozielona krzewinka lub krzew dochodzący do wysokości 30- 80 cm. Wrzos jest rośliną szeroko rozpowszechnioną w Europie, w Polsce na niżu i w górach bardzo pospolity (najwyższe znane stanowisko w Tatrach- 2060 m n.p.m.) Występuje na suchych ubogich glebach bielicowych, w suchych lasach sosnowych oraz na torfowiskach wysokich.

1. Przyczyna powstania nieużytków.(WRZOSOWISK)

Wrzos rozmnaża się przeważnie generatywnie za pomocą nasion, ale w pewnych warunkach także dzięki przybyszowemu ukorzenianiu u nasady pędu głównego i płożących się pędów bocznych. To rostowe rozmnażanie umożliwia ciągłe rozprzestrzenianie się płata wrzosu.

Szymkiewicz (1936) podaje, że wrzos może całymi latami rosnąć i rozwijać się na piaskach nie zawierających żadnych związków azotowych. W trakcie bliższych badań tego zagadnie­nia wydzielono z tej rośliny symbiotyczny grzyb z rodzaju Pho­mca, który w kulturach wodnych wiąże wolny azot. Grzyb ten żyje nie tylko w korzeniach, ale i w całej roślinie, do kwiatów i zalążków włącznie, a przez to i nasiona są nim zarażone. Dzię­ki temu, pisze OBMIŃSKI (1953), zarodek nasienia wrzosu za­wiera już od początku swego istnienia zawiązek grzybni, która później nie tylko umożliwia nasieniu normalne skiełkowanie, ale ponadto ułatwia już wyrośniętej roślinie zaopatrywanie się w przyswajalny azot.

Długość życia wrzosu jest różna i może dochodzić nawet do 50 lat.

Występowanie wrzosowisk związane jest dość ściśle z okre­ślonymi warunkami klimatycznymi i edaficznymi. ALECHIN (1950) podaje, że spotyka się je najczęściej na obszarach o kli­macie umiarkowanie chłodnym, ze stosunkowo łagodnymi zima­mi i chłodnym latem, przy średniej amplitudzie rocznej wynoszą­cej 10-16°C. Bardzo charakterystyczne dla tych terenów jest również równomierne występowanie opadów w ciągu całego roku i duża wilgotność powietrza. Jest to więc typowy klimat atlantycki. .Stwierdza się jednak także występowanie wrzosowisk w klimacie bardziej kontynentalnym, gdzie powstają one jako, wtórne zjawisko po wyrębie lub przerzedzeniu lasów, a często również na dawnych pożarzyskach.

Wrzos łatwo opanowuje obszary poleśne ze względu na małe wymagania w stosunku do żyzności siedliska, jak również dużą zdolność przystosowywania się do zmiennych warunków wilgot­nościowych, Oprócz siedlisk z natury ubogich wrzos opanowuje także tereny zubożone wskutek niewłaściwej gospodarki, np. przez wypas albo wygrabianie ściółki.

Na podstawie analizy chemicznej części nadziemnych wrzosu ustalono, że gromadzi on w liściach znacznie więcej wapnia, fos­foru i azotu niż rosnące w tych samych warunkach drzewa igla­ste. Występowanie wrzosu prowadzi więc do dalszego zubożenia gleby, przy czym brak związków azotowych jest jedną z głównych­ przyczyn złego stanu sadzonek drzew leśnych rosnących na wrzosowiskach.

W doświadczeniach laboratoryjnych w wodnym ekstrakcie wrzosu znajdowano substancje grzybo- i bakteriobójcze utrud­niające rozwój grzybów mikoryzowych, np. u sosny i świerka. Substancje te, jak pisze WEHRMANN (1961), osiągają w glebach suchych koncentrację odpowiednią do toksycznego działania, co może wpływać niekorzystnie na odżywianie mineralne drzew i ich wzrost, ponieważ mikroorganizmy niszczone przez te sub­stancje mają zdolność pobierania związków odżywczych, które wyższym roślinom nie są bezpośrednio dostępne. Dalszym ujemnym skutkiem łanowego występowania wrzosu jest wskazywany przez wielu autorów proces orsztynizacji siedliska

Sprzyja temu odkładanie przez wrzos znacznych ilości kwaśnej sciółki, której odczyn wynosi około 4,4 pH.

Powstawanie rudawca związane jest według KOBENDZY (1930) z wiekiem wrzosowiska. Na podstawie badań prowadzo­nych w zespole Pipeto-Callunetumt na terenie Puszczy Kampi­noskiej stwierdza on, że na wrzosowiskach stosunkowo młodych, gdzie nie zdołały się jeszcze nagromadzić większe ilości ściółki wrzosowej, w przekroju glebowym obserwowano zaledwie „wkro­pienia" tworzącego się rudawca. PAWŁOWSKI w książce pod redakcją SZAFERA (1959), opisując występujące na wrzosowi­skach zbiorowiska roślinne zaliczane do rzędu Calluno-Ulicetalia, podaje, że są one tym szerzej rozpowszechnione i tym lepiej wy­kształcone, im bardziej klimat przybiera charakter oceaniczny, a zatem u nas w zachodniej części kraju. W takim klimacie szczególnie łatwo dochodzi do wytworzenia się w glebie warstwy rudawca.

Poza omówionym wyżej niekorzystnym oddziaływaniem wrzosu na zmianę warunków glebowych obserwuje się także bez­pośredni wpływ siknie rozwiniętego łanu tej rośliny na założoną uprawę przez ocienianie sadzonek, jak również ograniczanie ich przestrzeni życiowej.

Zespolone działanie wszystkich czynników niesprzyjających wzrostowi drzewek powoduje, że zalesianie wrzosowisk nie uwzględniające zmiany tych warunków bardzo często kończy się niepowodzeniem.

2. Charakterystyka warunków siedliskowych jako czynnika ograniczającego.

Wrzos unika na ogół gleb wapiennych. Według SZAFERA (1952) żyje on na glebach ubogich w wapń, o zawartości węglanu wapnia mniejszej niż 3%. Stwierdzono jednak także występowania wrzosu na wapieniach, pod warunkiem, że tworzy się tu dość gruba warstwa kwaśnej, nie rozłożonej próchnicy.

Według TOMANKA (1966) na glebach żyznych obserwuje się wypieranie wrzosu przez inne rośliny. Do podobnych wniosków .Dochodzi WEHRMANN (1961), który na podstawie doświadczenia opisanego przez HAUSSERA stwierdza, że 9-letnie nawożenie na­wozami azotowymi, fosforowymi i wapniowymi spowodowało ustąpienie wrzosu, a na jego miejsce pojawił się dość obficie śmiałek pogięty.

3. Zabiegi biologiczno- techniczne przy przysposobieniu terenu do zalesienia.

4. ZAKŁADANIE UPRAW

1. przygotowanie gleby

2. skład gatunkowy i więźba sadzenia

3. forma zmieszania

5. Warunki udatności zalesień nieużytków. (wrzosowisk)

Na powierzchniach opanowanych przez wrzos obserwuje się znaczne wysuszenie gleby, co również pogarsza warunki wzro­stu założonych na takim terenie upraw.

(DO WPROWADZENIA W „PUNKTY SCHEMATU REFERATU”)

!!!! Zwalczanie chemiczne

Chemiczne środki chwastobójcze stosuje się zwykle przy za­lesianiu wrzosowisk w celu ułatwienia dalszych czynności zmie­rzających do uproduktywnienia nieużytku. Chodzi tu mianowicie o wykorzystanie faktu, iż obumarłe krzewinki wrzosu tracą swą elastyczność, stają się kruche i łamliwe, a więc bardziej podatne na tnące działanie stosowanych -narzędzi uprawowych. Taki spo­sób postępowania jest szczególnie wskazany, gdy na wrzosowisku planuje się uprawę gleby przez wyoranie bruzd lub uprawę peł­ną, np. za pomocą pługów talerzowych. Najczęściej więc wykonu­je się zabieg chemiczny na wrzosowiskach niedawno powstałych, o stosunkowo mało zmienionych warunkach siedliskowych, gdzie niekorzystne oddziaływanie wrzosu na założoną uprawę leśną po­lega głównie na ocienianiu sadzonek i konkurencji w pobieraniu wody oraz substancji mineralnych.

W warunkach polskich bardzo skuteczne okazały się chlora­ny. Jak stwierdzono, najkorzystniejszym okresem zastosowania tych herbicydów jest późne lato lub wczesna jesień. Stosuje się 100-120 kg preparatu na 1 ha w formie wysiewu albo w roz­tworze wodnym.

Wrzosowisko odchwaszczone chemicznie można zalesić na wiosnę następnego roku.

Herbicydy mogą być również stosowane przy zalesianiu wrzosowisk występujących na płytkich, kamienistych glebach w tere­nie silnie pofałdowanym, o dużym nachyleniu zboczy. Na takich wrzosowiskach chemiczne zniszczenie pokrywy roślinnej trakto­wane jest jako uzupełnienie uprawy gleby, ograniczonej z ko­nieczności do niezbędnego minimum.

GUNTHER i WACHENDORFF (1966) polecają w tych wa­runkach odchwaszczanie chemiczne w połączeniu z nawożeniem mineralnym i częściową uprawą gleby. Zwalczanie wrzosu prze­prowadza się jeszcze pad okapem drzewostanu w pełni okresu wegetacyjnego (czerwiec - lipiec) za pomocą preparatów opar­tych na kwasie 2,4,5- trójchlorofenoksyoctowym.

Po wycięciu drzewostanu i uprzątnięciu zrębu na odchwa­szczonej powierzchni wykonuje się nawożenie wapniowo-fosfo­rowe, które uaktywnia działalność mikroorganizmów glebowych, przyspiesza rozkład obumarłych roślin wrzosu i udostępnia związ­ki pokarmowe.

Następną czynnością jest płytka częściowa uprawa gleby, któ­rą, w zależności od warunków siedliskowych wykonuje się środ­kami mechanicznymi, np. glebogryzarką, a w terenie bardziej niedostępnym - ręcznie. Korzystną cechą częściowej uprawy jest to, że pozostawione na międzyrzędach obumarłe resztki wrzosu stanowią dobrą osłonę gleby i zabezpieczają przed utra­tą wilgoci, a ponadto w miarę rozkładania się zapewniają stałą dostawę substancji odżywczych.

Opisana metoda daje dobre wyniki, ale tylko na glebach ,o niewykształconym poziomie rudawca.

c. Uprawa gleby i sposoby zalesiania wrzosowisk

Znaczne zróżnicowanie warunków siedliskowych powoduje, że przy zalesianiu wrzosowisk stosuje się różne sposoby uprawy gleby. Niektóre z nich, jak np. pełna orka pługami talerzowymi czy wyorywanie bruzd leśnych pługami dwuodkładnicowymi. Tutaj ograniczymy się do omówienia uprawy gleby i sposobów zalesiania wrzosowisk o wyjątkowo silnie roz­winiętej pokrywie roślinnej, na siedliskach bardzo ubogich i nie­raz z wykształconą w glebie warstwą rudawca. Stwierdzono, że w takich warunkach najlepsze wyniki daje dwupoziomowa orka pełna

Z przytoczonych przez KRZYSZKOWSKIEGO (1966) doświad­czeń ORRELA, przeprowadzonych na wrzosowiskach pod Lune­burgiem, wynika, że na glebie przygotowanej w ten sposób prze­ciętny zapas mierzony w 50-letnim drzewostanie wynosił 185 m³/ha, a w analogicznym drzewostanie założonym na glebie przy­gotowanej w pasy i talerze - tylko 80 m³/ha.

Pełną uprawę gleby na wrzosowisku wykonuje się na głębo­kość 50-60 cm pługiem wyposażonym w przedpłużek, tak aby górna warstwa gleby wraz z pokrywą roślinną zastała całkowi­cie przyorana. Na wrzosowiskach z występującą warstwą rudaw­ca wymieniona głębokość orki wystarcza w znacznej większości wypadków do pokruszenia i wydobycia tej warstwy na powie­rzchnię, a co za tym idzie - do jej likwidacji. Dalsze zabiegi melioracyjne na wrzosowiskach mają na celu obniżenie kwasowo­ści gleby oraz podtrzymanie osiągniętych efektów poprawy wa­runków siedliskowych przez wprowadzenie gatunków fitomelio­racyjnych.

Obniżenie nadmiernego zakwaszenia gleb na wrzosowiskach można osiągnąć przez wapnowanie. W wyniku zmniejszenia kwa­sowości i poprawienia struktury gleby następuje uaktywnienie zachodzących w niej procesów, przyspieszenie rozkładu surowej próchnicy wrzosowej i podwyższenie zasobności, głównie przez zwiększenie ilości azotu. Ma to duże znaczenie dla podniesienia produkcyjności terenów powrzosowiskowych, ponieważ, jak stwierdzono w warunkach polskich, zawartość azotu decyduje o urodzajności tych siedlisk.

Intensywna poprawa warunków siedliskowych wrzosowiska powoduje znaczne przyspieszenie wzrostu sadzonek wprowadzo­nych na zmeliorowany nieużytek, co z kolei zwiększa zapotrzebo­wanie na związki pokarmowe. Wtedy może się okazać potrzeb­ne zastosowanie pełnego nawożenia mineralnego, które niewąt­pliwie zwiększy uzyskiwane efekty.

Bardzo pożądane jest również wprowadzenie w uprawach za­łożonych na wrzosowisku domieszki gatunków liściastych, jak również łubinu trwałego. Wysiew łubinu powinien następować dopiero w drugim lub trzecim roku życia uprawy, przy czym stosuje się 10-15 kg nasion na 1 ha. WEHRMANN (1961) poda­je, że korzystniejsze wyniki uzyskiwano przy wysiewie grupo­wym, ponieważ stwarzało to możliwość lepszej wymiany po­wietrza.

Hubert NORMAN

1

HUBERT NORMAN

Gr. VI

Rok akademicki 2000/2001

6

---