VIII
Ad ostia domus clari iurisperiti Romani multi clientes conveniebant.
Przy wejściu domu słynnego prawnika rzymskiego wielu klientów się spotkało.
Unus ex iis servum rogat: “ Este domi patronus noster? An eum salutare poterimus?”
Jeden z nich pyta niewolnika: Czy jest w domu nasz patron? Czy będziemy mogli go pozdrowić?
Servus respondet: “ Dominus meus brevi vos audiet et omnes vestras quaestiones solvet. Sed exspectate, nam nunc quidem prandebit.”
Niewolnik odpowiada: Pan mój wkrótce Was wysłucha i wszystkie Wasze problemy rozwiąże. Lecz poczekajcie, bowiem teraz z pewnością będzie jadł śniadanie.
Clientes igitur exspectant, sed is, quem in iudicium creditor vacat, dicit: “Quia debitum meum statuta die solvere non poteram, creditor profecto me apud iudicem accusabit.
Klienci, więc czekają, ale ten, którego do sądu wierzyciel woła, mówi: ponieważ nie mogłem spłacić mojego długu w wyznaczonym dniu, wierzyciel z pewnością oskarży mnie przed sędzią.
In iudicio me sistan, sed pecuniam non reddam, quia oves meas vendere non poteram.
Stawie się w sądzie, ale nie oddam pieniędzy, ponieważ nie mogłem sprzedać moich owiec.
Mihi consilio iurisperiti opus est.
Potrzeba mi rady prawnika
IX
Titus cum Lucio fructus suos vendere cupientes Romam veniunt.
Tytus i Lucjusz przybywają do Rzymu chcąc sprzedać swoje owoce.
Titus in foro ait: “Quam pulchra templa Romae aedificantur, quam multa aedificia struuntur!”
Tytus na rynku mówi: Jak piękne świątynie w Rzymie są budowane, jak liczne budowle są wznoszone.
Cui Lucius: “Urbs haec non longe a montibus distat, ubi multi lapides inveniuntur, qui Romam advehi possunt.
Któremu Lucjusz: Miasto to jest oddalone niedaleko od gór, gdzie liczne kamienie są znajdywane, które mogą być przywożone do Rzymu.
Postea ex iis fabri nostri templa et aedificia exstruunt.
Później z nich nasi rzemieślnicy wznoszą świątynie i budynki.
Titus dicit: “Sed et templorum varietes variis picturis ornantur, iuxta vero illa magna monumenta collocantur.”
Tytus mówi: Lecz i ściany świątyni są ozdobione różnymi malowidłami, obok zaś tych wielkie pomniki są umieszczone.
Tum Lucjusz: “ Fabri nostri ingeniosi recte existimantur, sed et servi, qui in Italiam asportantur, saepe dociles sunt.
Na to Lucjusz: nasi rzemieślnicy są słusznie uważani za utalentowanych, lecz i niewolnicy, którzy są przywożeni do Italii, często są zdolni.
Itaque urbs nostra speciosa apparet.
Więc nasze miasto okazuje się piękne.
X
Avus Quinti et Mucii de vita decendes eos heredes constituit.
Dziadek Kwintusa i Mucjusza umierając ustanawia ich spadkobiercami.
Quintus casam et hortum, Mucius agrum et iumenta accipiet.
Kwintus dom i ogród, Mucjusz ziemię i zwierzęta pociągowe otrzyma.
Quintus tabulas testamenti legens ait: “Contentus sum, quoniam avi nostri ager, qui bene colebatur, et nunc bene coletur, arabitur, purgabitur, fructus vero in horto suo tempore colligentur.
Kwintus czytając tablice testamentu mówi: Jestem zadowolony, ponieważ naszego dziadka pole, które było dobrze uprawiane i teraz będzie dobrze uprawiane, orane, oczyszczane, owoce zaś w ogrodzie będą zbierane w swoim czasie.
Non erit vanus labor, quem avus noster tot annis impendebat.
Nie będzie próżny trud, którego nasz dziadek podejmował się przez tyle lat.
Mucius dicebat: “ Et ego sum contentus, quoniam avi casa, quae iam vetustate conficiebatur, a te bene curabitur.
Mucjusz mówił: I ja jestem zadowolony, ponieważ dom dziadka, który już został przez starość zniszczony, będzie przez Ciebie dobrze zadbany.
Avus enim noster homo prolixa aetate erat et eam reficere non poterat.
Dziadek bowiem nasz był człowiekiem w podeszłym wieku i nie mógł go odbudować.
Laborem hunc libenter suscipiemus et hoc modo hereditas nostra augebitur, mea enim et tua industria iam probabatur.
Pracę tę chętnie podejmiemy i w ten sposób nasz spadek będzie powiększony, bowiem moja i Twoja pracowitość już została pochwalona.
XI
Salus rei publice a civibus Romanis summa lex appellabatur.
Dobro państwa było nazywane przez obywateli Rzymskich najwyższym prawe.
Nemini ullam legem viola re impune licebat, nemo per fas et nefas - ut dicebat - libere agere poterat.
Nikomu nie było wolno jakiegoś prawa bezkarnie naruszyć, nikt przez słuszność i niesłuszność - jak mawiano - nie mógł swobodnie działać.
Uterque konsul, omnes magistratus et totus senatu leges diligenter observabant.
Obaj Konsulowie, wszyscy urzędnicy i cały senat pilnie strzegli praw.
In prisca re publica Romana nullus locus petulantiae dabatur.
We wczesnej republice rzymskiej nie było żadnego miejsca na zuchwałość.
Consulum res praeclare gestae oblivione minime obruebantur, alter alteri rei publicae negotia gerenti libenter subveniebat.
Konsulów czyny w sposób przesławny odniesione, najmniej były zapomniane, jeden drugiemu sprawującemu zajęcia publiczne chętnie przychodził z pomocą.
Primo plebeii a patriciis affligebantur, sed postae plebs suos magistratus creabat, qui plebeios defendebant.
Początkowo plebejusze byli krzywdzeni przez patrycjuszy, lecz później lud wybierał swoich urzędników, którzy bronili plebejuszy.
Soli censori omnes castigare ius erat et quidem senatores senatu movere.
Tylko cenzor miał prawo karcić wszystkich i z pewnością w senacie usuwać senatorów.
XII
Antiquis Romanis quattuor iura publica et duo privata erant.
Cztery prawa publiczne i dwa prywatne były dane starożytnym Rzymianom.
In iuribus publicis numerabantur haec: ius suffragi, ius honorum, ius provocationis, ius sacrorum.
Te były zaliczane do praw publicznych: prawo do głosowania, prawo zaszczytów, prawo odwoławcze, prawo co do sprawowania urzędów publicznych.
Ad iura privata ius connubii et ius commercii pertinebat.
Do praw prywatnych należało prawo małżeńskie i prawo dotyczące handlu.
Servi omni iure carebant, nam modo laboris instrumenta habebantur.
Niewolnicy byłi pozbawieni wszelkiego prawa, bowiem byli uważani tylko za narzędzia pracy.
Sed et civibus Romanis iura nonnumquam vi eripiebantur, quando divites patricii cum pauperibus plebeiis de iuribus certa bant.
Lecz i obywatelom rzymskim prawa niekiedy były wyrywane siłą, kiedy bogaci patrycjusze walczyli o prawa z biednymi plebejuszami.
Demum Anno quadringentesimo nonagesimo quarto ante Christum natum plebeii urbem relinquunt et in Montem Sacrum secedunt, patricii enim filias suas plebeiis in matrimonium dare recusabant.
W końcu w roku 494 przed narodzeniem Chrystusa plebejusze opuszczają miasto i udają się na święte wzgórze, patrycjusze bowiem zabraniali plebejuszom małżeństwa z ich córkami.
Denique, ut iam legebatis, plebeiis tribunos plebis eligere licebat, qui eos ab iniuriis patriciorum vindicabant.
Wreszcie, jak już czytaliście , wolno było wybierać trybunów ludowych, którzy bronili ich przed krzywdami patrycjuszy.