VIII
Do bram słynnego prawnika rzymskiego liczni interesanci rzymscy podążali. Jeden z nich pyta niewolnika: Czy jest w domu nasz adwokat? Czy będziemy mogli go pozdrowić? Niewolnik odpowiada: Pan mój wkrótce was wysłucha i wszystkie wasze problemy rozwiąże. Lecz poczekajcie, bowiem teraz z pewnością będzie jadł śniadanie. Klienci więc czekają, ale ten którego do sądu woła wierzyciel mówi: Ponieważ nie mogłem oddać mojego długu w wyznaczonym dniu, wierzyciel z pewnością oskarży mnie przed sędzią. Stawię się przed sądem ale nie oddam pieniędzy, ponieważ nie mogłem sprzedać moich owiec. Potrzeba mi rady prawnika. Klient, który już kiedyś radził się prawnika mówi tamtemu: Nasz adwokat dobrze Ci poradzi i z pewnością powie: Ponieważ chciałeś zwrócić dług, ale nie mogłeś, nie jesteś pozwanym. Zatem sędzia z pewnością Ciebie uwolni.
IX
Tytus z Lucjuszem przybywają do Rzymu by sprzedać owoce. Tytus na rynku mówi: Jakie piękne świątynie są budowane w Rzymie , jak liczne budowle są wznoszone. Lucjusz: Miasto to jest niedaleko gór, gdzie liczne kamienie są znajdywane, które mogą być przywożone do Rzymu. Później nasi rzemieślnicy wznoszą z nich budynki i świątynie. Tytus mówi: Lecz i ściany świątyń są ozdabiane różnymi malowidłami, obok zaś te wielkie pomniki są umieszczone. Na to Lucjusz: Nasi rzemieślnicy słusznie uznawani są za utalentowanych, lecz i niewolnicy, którzy są przywożeni do Italii często są zdolni. Więc nasze miasto okazuje się piękne.
X
Dziadek Kwintusa i Mucjusza umierając ustanawia ich spadkobiercami. Kwintus dom i ogród, Mucjusz ziemię i zwierzęta pociągowe otrzyma. Kwintus czytając tablice testamentu mówi: Jestem zadowolony, ponieważ naszego dziadka pole, które było dobrze uprawiane i teraz będzie dobrze uprawiane, orane, oczyszczane, owoce zaś w ogrodzie będą zbierane w swoim czasie. Nie będzie próżny trud, którego nasz dziadek podejmował się przez tyle lat. Mucjusz mówił: I ja jestem zadowolony, ponieważ dom dziadka, który został zniszczony przez starość, będzie przez Ciebie dobrze zadbany. Dziadek bowiem nasz był człowiekiem w podeszłym wieku i domu naprawiać nie mógł. Pracę tą chętnie podejmiemy i w ten sposób spadek nasz będzie powiększony, bowiem moja i twoja pracowitość już się sprawdziły.
XI
Dobro republiki było wskazywane przez obywateli rzymskich najwyższym prawem. Nie wolno było nikomu jakiegoś prawa bezkarnie naruszyć, nikt przez słuszność i niesłuszność, jak mawiano, w sposób nieograniczony działać nie mógł. Obaj konsulowie, wszyscy urzędnicy i cały senat praw pilnie strzegli. We wczesnej republice rzymskiej nie było żadnego miejsca na zuchwałość. Konsulów czyny w sposób przesławny odniesione, najmniej były zapomniane, jeden drugiemu sprawującemu zajęcia publiczne chętnie przychodził z pomocą. Początkowo plebejusze byli krzywdzeni przez patrycjuszów lecz potem lud wybierał swoich urzędników, którzy bronili plebejuszy. Tylko cenzorowi było wolno prawo karcić wszystkich i z pewnością w senacie usuwać senatorów.
XII
Cztery prawa publiczne i dwa prywatne były dane starożytnym Rzymianom. Te były zaliczane do praw publicznych: prawo głosowania, prawo zaszczytów, prawo odwoławcze, prawo do sprawowania urzędów publicznych. Prawo dotyczące małżeństwa i prawo dotyczące handlu należały do praw prywatnych. Niewolnicy byli pozbawieni wszelkiego prawa, bowiem byli uważani za narzędzia pracy. Lecz i obywatelom rzymskim niekiedy prawa były wyrywane siłą. Kiedy bogaci patrycjusze walczyli z biednymi plebejuszami o prawa. Wkońcu w roku 494 przed narodzeniem Chrystusa plebejusze opuszczają miasto i udają się na święte wzgórze, bowiem patrycjusze zabraniali plebejuszom małżeństwa z ich córkami. Wreszcie jak już czytaliście, wolno było wybierać trybunów ludowych, którzy bronili ich przed krzywdami patrycjuszy.
Dodane po 21 sekundach:
Lectio VII
Dura lex, sed lex - Twarde prawo, ale prawo
Non tam praeclarum est scire latine quam turpe nescire - Nie tak przepiękną rzeczą jest umieć łacinę, jak szpetną jej nie umieć
Lectio VIII
Commodum eius esse debet, cuius est periculum - Korzyść musi przypadać temu kto ponosi ryzyko
Ipso iure - Na mocy prawa
Is damnum, dat qui iubet dare - Ten wyrządza szkodę, kto rozkazuje ją czynić
Iura certe partia debent esse eorum inter se, qui sunt cives in eadem re publica - Prawa z pewnością muszą być równe dla tych, którzy są obywatelami w tym samym państwie
Cuius est condere, eius est abrogare - Czyje jest uchwalenie tego jest uchylanie
Ei incumbit probatio qui dicit non qui negat - Ciężar dowodu spoczywa na tym, kto twierdzi, a nie na tym kto zaprzecza
Naturali iure omnium communia sunt illa: aer, aqua profluens, et mare, et per hoc litora maris- Mocą prawa naturalnego następujące rzeczy jako wspólne należą wszystkim ludziom: powietrze, woda płynąca i morze oraz, co za tym idzie, morskie wybrzeża
De ciuius [re agitur] -
Damnum facit, qui id facit, quod facere ius non habet - Ten czyni szkodę kto czyni to czego czynić nie ma prawa
Mutui datio consistit in his rebus, quae pondere, numero et mensura consistunt - Pożyczka odnosi się do tych rzeczy, które określa się ciężarem, liczbą i miarą
A fructibus eorum cognoscetis eos - Po ich owocach ich poznacie
Conflabunt gladios suos in vomeres - Przekują swoje miecze na lemiesze
Qui custodiet ipsos custodes - Kto pilnuje pilnujących?
Duo cum faciunt idem, non est idem - Gdy dwaj robią to samo, to nie jest to samo
Cuius regio, eius religio - Czyj kraj, tego religia
Lectio IX
Qui tacet, consentire videtur - Kto milczy, ten zdaje się zezwalać
Ius publicum privatorum pactis mutari non potest - Prawo publiczne nie może być zmieniane umowami (osób) prywatnych.
Leges ab omnibus intellegi debent - Ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich
Sanctiones vocamus legem eas partes, quibus poenae constituuntur - Sankcjami nazywamy te części ustaw, w których ustanawiane są kary
Hereditas viventis non datur - Nie przyznaje się spadku po żyjącym
Impossibilis condicio pro non scripto habetur - Warunek niemożliwy do spełnienia uważa się za niezapisany
Poena ex delicto defuncti heres teneri non debet - Spadkobierca nie powienien być obciążany karą za przestępstwo zmarłego
Non potest commodari id quod usu consumitur - Nie może być użyczane to co jest zniszczone użytkowaniem
Inimico testi credi non oportet - Nieprzyjemnym świadkom nie należy wierzyć
Emptio consensu peragitur - Kupno jest dokonywane za zgodą obu
Dolus omnimodo punitur - za podstęp (zły zamiar) ponosi się zawsze odpowiedzialność
Error, qui non resistitur approbatur - Błąd, który nie jest ganiony jest chwalony
Lectio X
Fatetur facinus, qui iudicium fugit - Przyznaje się do czynu (występku), kto unika sądu
Dormiunt aliquando leges, nunquam moriuntur - Ustawy czasem śpią, nigdy nie umierają
Semel absolutus semper absolutus habebitur - Raz uniewinniony zawsze będzie uważany za obwinianego
Naturali iuri consuetudine non derogabitur - Naturalne prawo nie będzie znoszone zwyczajem
Matrimonium inter invitos non contrahetur - Małżeństwo między niechętnymi nie będzie zawierane
Iudicium infantis auctoritate tutoris adimplebitur - Zdanie dziecka będzie uzupełniane autorytetem opiekuna
Condicio illicita pro non adiecta censebatur - Warunek niedozwolony będzie uważany za niedodany
In criminalibus voluntas pro facto reputabiter - W sprawach karnych zamiar będzie uważany za czyn
Lectio XI
Ab initio nullum, semper nullum - Z początku nic, zawsze nic
Casus a nullo praestatur - Za przypadek nikt nie odpowiada
Contra factum nullum argumentum - Przeciwko faktom nie ma argumentów
Ignorantia legis excusat neminem - Nieznajomość prawa nie usprawiedliwia nikogo
Leges quid aliud sunt quam minis mixta praecepta? -
Neminem captivabimus nise iure victum - Nikogo nie uwięzimy bez wyroku sądowego
Nemo alieno nomine agere potest - Nikt nie może działać w cudzym imieniu
Nemo dat, quod non habet - Nie da, kto nie ma
Nemo de domo sua extrahi potest- Nikt nie może być wyciągnięty siłą z własnego domu
Nemo invitus donat -
Nemo iudex idoneus in propria causa - Nikt nie może być sędzią we własnej sprawie
Nemo non benignus est sui iudex -
Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest - nikt nie może umrzeć częściowo z testamentem i częściowo bez testamentu
Nemo testis idoneus in propria causa - Nikt nie jest odpowiednim świadkiem we własnej sprawie
Nihil consensui tam contrarium est, quam vis atque metus- Nic nie jest tak przeciwne zgodzie jak siła i lęk
Nihil novi - Nic nowego
Nihil obstat - Nic nie stoi na przeszkodzie
Nihil probat, qui nimium probat - Nie udowadnia niczego, kto dowodzi zbyt wiele
Nulla poena sine lege - Nie ma kary bez podstawy prawnej
Nulla potentia super leges esse debet - Żadna władza nie stoi nad prawem
Nullum crimen sine lege - Nie ma przestępstwa bez ustawy
Qui iure suo utitur, neminem laedit - Nikogo nie krzywdzi ten, kto korzysta ze swego prawa
Res iudicata alii non nocet -
Res nullius cedit primo occupanti - Rzecz niczyja staje się własnością pierwszego, który ją zagarnął
Testis de visu praeponderat aliis - Świadek naoczny jest więcej wart od innych
Alius est qui seminat, et alius est qui metit - Kto inny sieje, a kto inny zbiera
Aut Caesar aut nihil - Albo być Cezarem, albo nikim
Bonus vir miser esse nemo potest -
Cuiusvis hominis est errare, nullius nisi insipientis in errore perseverare - Każdy może zbłądzić, trwać w błędzie może tylko głupi
Cuivis accidere potest, quod cuiquam - Każdemu może się zdarzyć to, co innemu się przydarzyło
De mortuis nil nisi bene - Niedopuszczalne w grach
De nihilo nihil - Z niczego nic
Faber est quisque suae fortunae - Każdy jest kowalem swojego losu
Homini mendaci, etiamsi vera dicit, nemo credit - Nikt nie wierzy kłamcy, choćby mówił prawdę
Nemo ante mortem beatus - Nikogo przed śmiercią nie można nazwać człowiekiem szczęśliwym
Nemo nisi vitio suo miser est -
Nemo regere potest nisi qui et regi - Tylko ten umie rządzić, kto umie być posłusznym władzy
Nemo sine vitiis est - Nikt nie jest bez wad
Nihil difficile naturae est - Natura nie jest niczym trudnym
Nihil homini certum est - nic człowiekowi nie jest pewne
Nil admirari - Niczemu się nie dziwić
Nimium boni est cui nil mali est -
Nulla dies sine linea - Ani dnia bez kreski
Qui fodit foveam alteri, incidet in eam - Kto pod kim dołki kopie ten sam w nie wpada
Scientia nihil aliud est quam veritatis imago - Wiedza jest niczym innym jak obrazem obrazem prawdy
Vita mancipio nulli datur, omnibus usu - Życia nikt nie otrzymuje na własność, lecz wszyscy do użytku
Lectio XII
Ne bis in idem - Nie należy wyrokować dwa razy w tej samej sprawie
Semel heres, semper heres - Kto raz stał się dziedzicem, nie może przestać nim być
Testis unus, testis nullus - Jeden świadek, żaden świadek
Vox unius, vox nullius - Głos jednego to żaden głos
In ore duorum aut trium testium stabit omne verbum - W ustach dwu albo trzech świadków stanie każde słowo
Vim vi repellere licet - Siłę wolno odpierać siłą
Scire leges non hoc est verba earum tenere, sed vim ac potestatem - znać prawa to nie znaczy trzymać się słów ustawy, ale jej treści i mocy działania
Vim vi defendere omnes leges omniaque iura permittunt - Wszelkie ustawy i prawa dozwalają bronić się siłą przeciwko sile
Privatorum conventio iuri publico non derogat - umowa osób prywatnych nie może uchyUlić prawa publicznego
Thesaurus est vetus quaedam depositio pecuniae, cuius iam non exstat memoria -
Duae res vel plures sunt in obligatione , una autem in solutione -
Pactum est duorum consensus atque conventio -
Si duo in testamento pugnantia reperientur, ultimum est ratum -
Bis dat, qui cito dat - Dwa razy daje, kto prędko daje
Bovem triturantem non infrenabis - Nie zawiążesz pyska wołowi młócącemu
Quod licet Iovi non licet bovi - Co wolno Jowiszowi, tego nie wolno wołowi
Bovi clitellas imponere - Siodłać wołu
Crimine ab uno disce omnes - Po tym jednym przykładzie ich łajdactwa sądź ich wszystkich
In uno saltu duos apros capere -
Non potest arbor bona malos fructus facere, neque arbor mala bonos fructus facere - Nie może drzewo dobre złych owoców rodzić, ani drzewo złe dobrych
Quot capitum vivunt, todidem studiorum millia - Ile głów żyje, tyle tysięcy upodobań
Si duo faciunt idem, non est idem - Gdy dwaj robią to samo, to nigdy nie jest to samo
Sursum corda - W górę serca
Tertium non datur - Trzeciego wyjścia nie ma
Tres faciunt collegium - Trzej stanowią kolegium
Una salus victis nullam sperare salutem - Jedyny ratunek dla zwyciężonych - walczyć na śmierć i życie
Unus pro multis - Jeden za wszystkich
Vis consilii expers mole sua ruit - Siła nie kierowana rozwagą załamuje się pod własnym ciężarem.
Skróty
a.Ch.n. = ante Christum natum- Przed narodzeniem Chrystusa
p.Ch.n. = post Christum natum- Po narodzeniu Chrystusa
a.D. = anno Domini - Roku Pańskiego...
a.m = ante meridiem - Przed południem
p.m = post meridiem - Po południu
ca. = circa
cf. = confer
c.v. = curriculum vitae- Przebieg życia
D.O.M. = Deo Optimo Maximo
e.c., e.g. = exempli cusa (gratia)- Na przykład
etc. = et cetera - I tak dalej
H.S.E. = hic sepultus est- Tutaj jest pochowany
Ib., ibid. = ibidem- To samo miejsce
Id. = idem- To samo
i.e. = id est- To znaczy
I.H.S. = Iesus Hominum Salwator; In Hoc Salus- Jezus Zbawca ludzi/W krzyżu zbawienie
I.N.R.I. = Iesus Nasarenus Rex Iudeorum- Jezus Nazarejski Król Żydowski
l.c. = loco citato- Związek wyrazów
N.N. = non notus- Nieznany
NB = nota bene- Zauważ dobrze/Przy czym
P.S. = post scriptum- Dopisek do listu
P.T. = pleno titulo- Z zachowaniem należnych tytułów
R.I.P. = requiescat in pace- Spoczywa w spokoju
Rp. = recipe-
S.P.Q.R. = Senatus Populusque Romanus- Senat i lud rzymski
v. = vertatur, verte; vide; versus- Odwróć
WYRAŻENIA I ZWROTY OGÓLNE
Ad acta (a/a)- Sprawa odłożona do akt
Ad hoc - Do tego
Ad rem- Do rzeczy
Alias - Inaczej zwany
Alibi - Gdzie indziej
Alter ego - Drugi ja
Condicio sine qua non - Warunek, bez którego nie...
Corpus delicti - Dowód rzeczowy
Cui bono - Komu korzyść
De facto - W rzeczywistości
De iure - Według prawa
Debet / Habet- Winien/Ma
Hic et nunc - Tutaj i teraz
Imprimatur- Niech będzie odbite
In flagranti- Na gorącym uczynku
In medias res- Przystąpić do sedna sprawy
In minus / In plus- Na niekorzyść/Na korzyść
In spe- W nadziei
Ipso facto- Tym samym
Lapsus linguae (calami,memoriae)- Pomyłka językowa
Lege artis- Według zasad sztuki
Nihil obstat- Nic nie stoi na przeszkodzie
Per procura / procurationem- W zastępstwie/Przez uprawnionego
Pro forma- Dla pozoru
Pro publico bono- Dla dobra publicznego
Pro et contra- Za i przeciw
Post factum- Po fakcie
Qui pro quo- Coś za coś
Sensu stricto /lato / largo- W ścisłym znaczeniu/W szerokim znaczeniu
Stricte- Ściśle
Status quo (ante)- Niezmienny stan rzeczy/Dawniejszy stan rzeczy
Vis legis- Siła ustawy
Vis maior- Siła wyższa
Votum separatum- Zdanie odrębne
WYRAŻENIA I ZWROTY PRAWNICZE
Apud iudicem accusare- Oskarżać wobec sądu
Causam agere- Prowadzić sprawę
Causam perdere- Przegrać sprawę
Causam vincere- Wygrać sprawę
Debitum reddere- Zwracać dług
Debitum solvere- Zwracać dług
De iuribus certare- Walczyć przed sądem
Dies fastos (nefastos) observare- Obserwować dni sądowe
Ex legibus iudicare-
Heredes constituere- Ustanawiać spadkobierców
In crimen incurrere- Popełnić przestępstwo
Iniuste accusare- Niesłusznie oskarżać
Iniurias accipere- Doznawać krzywd
In iudicio se sistere- Stawić się w sądzie
In iudicium (ius) vocare- Głosić prawo w sądzie
Iura vi eripere- Pozbawić praw siłą
Iure carere- Być pozbawionym prawa
Iurisperitum consulere- Radzić się prawnika
Legem violare- Łamać prawo
Leges condere- Stanowić prawa
Leges observare- Przestrzegać prawa
Legibus parere- Być posłusznym prawom (podlegać)
Officia explore- Wypełniać obowiązki
Pecuniam reddere- Oddać pieniądze
Quaestiones solvere- Rozwiązywać problemy
Res iudiciarias tractare- Prowadzić sprawy sądowe
Reum absolvere- Uwolnić oskarżonego
Reum accusare- Oskarżać oskarżonego
Reum condemnare- Potępiać oskarżonego
Reum defendere- Bronić oskarżonego
Reum punire- Ukarać oskarżonego
Salus rei publice- Dobro państwa
Sententiam audire- Wysłuchać wyroku
Sententiam dicere- Wygłosić ogłosić wyrok
Summa lex- Najwyższe prawo
Tabulas testamenti legere- Czytać tablice testamentu
Testimonium dare- Dawać świadectwo