Ad ostia domus clari iurisperiti Romani multi clientes conveniebant.
Do bram słynnego prawnika rzymskiego liczni interesanci rzymscy podążali.
Unus ex iis servum rogat: “ Este domi patronus noster? An eum salutare poterimus?”
Jeden z nich pyta niewolnika: Czy jest w domu nasz patron? Czy będziemy mogli go pozdrowić?
Servus respondet: “ Dominus meus brevi vos audiet et omnes vestras quaestiones solvet.
Niewolnik odpowiada: Pan mój wkrótce Was wysłucha i wszystkie Wasze problemy rozwiąże.
Sed exspectate, nam nunc quidem prandebit.”
Lecz poczekajcie, bowiem teraz z
pewnością będzie jadł śniadanie.
Clientes igitur exspectant, sed is, quem in iudicium creditor vacat, dicit:
Klienci, wiec czekają, ale ten, którego do sadu wierzyciel wola, mówi
“Quia debitum meum statuta die
solvere non poteram, creditor profecto me apud iudicem accusabit.
: ponieważ nie mogłem spłacić mojego długu w
wyznaczonym dniu, wierzyciel z pewnością oskarży mnie przed sędzia.
In iudicio me sistan, sed pecuniam non reddam, quia oves meas vendere non poteram.
Stawie się w sadzie, ale nie oddam pieniędzy, ponieważ nie mogłem sprzedać moich owiec.
Mihi consilio iurisperiti opus est.
Potrzeba mi rady prawnika
Cliens, qui iurisperiti iam aliquando consulebat, illi dicit:
Klient, który już kiedyś radził się prawnika, mówi jemu:
,,Patronus noster bene tibi suadebit et videlicet dicet:
ponieważ pragnąłeś zwrócić dług, ale nie mogłeś, nie jesteś pozwanym
Quia debitum redder cupiebas, sed non poteras, reus non es.
patron nasz dobrze Tobie doradzi zapewne i z pewnością powie:
.Itaque iudex certe te absolvet.”
Zatem sędzia z pewnością Ciebie uwolni.
IX
Titus cum Lucio fructus suos vendere cupientes Romam veniunt.
Tytus i Lucjusz przybywają do Rzymu pragnąc sprzedać swoje owoce.
Titus in foro ait: “Quam pulchra templa Romae aedificantur, quam multa aedificia struuntur!”
Tytus na rynku mówi: Jak piękne świątynie w Rzymie są budowane, jak liczne budowle są wznoszone.
Cui Lucius: “Urbs haec non longe a montibus distat, ubi multi lapides inveniuntur, qui Romam advehi possunt.
Któremu Lucjusz: Miasto to jest oddalone niedaleko od gór, gdzie liczne kamienie są znajdywane, które mogą być przywożone
do Rzymu.
Postea ex iis fabri nostri templa et aedificia exstruunt.
Później z nich nasi rzemieślnicy wznoszą świątynie i budynki z nich.
Titus dicit: “Sed et templorum varietes variis picturis ornantur, iuxta vero illa magna monumenta collocantur.”
Tytus mówi: Lecz i ściany świątyni są ozdobione różnymi malowidłami, obok zaś te wielkie pomniki są umieszczone (znajdują
się).
Tum Lucjusz: “ Fabri nostri ingeniosi recte existimantur, sed et servi, qui in Italiam asportantur, saepe dociles
sunt.
Na to Lucjusz: nasi rzemieślnicy są słusznie uważani za utalentowanych, lecz i niewolnicy, którzy są przywożeni do Italii, często
są zdolni.
Itaque urbs nostra speciosa apparet.
Wiec nasze miasto okazuje się piękne.
X
Avus Quinti et Mucii de vita decendes eos heredes constituit.
Dziadek Kwintusa i Mucjusza umierając ustanawia ich spadkobiercami.
Quintus casam et hortum, Mucius agrum et iumenta accipiet.
Kwintus dom i ogród, Mucjusz ziemie i zwierzęta pociągowe otrzyma.
Quintus tabulas testamenti legens ait: “Contentus sum, quoniam avi nostri ager, qui bene colebatur, et nunc
bene coletur, arabitur, purgabitur, fructus vero in horto suo tempore colligentur.
Kwintus czytając tablice testamentu mówi: Jestem zadowolony, ponieważ naszego dziadka pole, które było dobrze uprawiane i
teraz będzie dobrze uprawiane, orane, oczyszczane, owoce zaś w ogrodzie będą zbierane w swoim czasie.
Non erit vanus labor, quem avus noster tot annis impendebat.
Nie będzie próżny trud, którego nasz dziadek podejmował się przez tyle lat.
Mucius dicebat: “ Et ego sum contentus, quoniam avi casa, quae iam vetustate conficiebatur, a te bene
curabitur.
Mucjusz mówił: I ja jestem zadowolony, ponieważ dom dziadka, który już został przez starość zniszczony, będzie przez dobrze zadbany.
Avus enim noster homo prolixa aetate erat et eam reficere non poterat.
Dziadek bowiem nasz był człowiekiem w podeszłym wieku i domu naprawiać (odnawiać) nie mógł.
Laborem hunc libenter suscipiemus et hoc modo hereditas nostra augebitur, mea enim et tua industria probabatur.
Prace te chętnie podejmiemy i w ten sposób nasz spadek będzie powiększony, bowiem moja i Twoja pracowitość już sprawdziła.
XI
Salus rei publice a civibus Romanis summa lex appellabatur.
Dobro republiki było wskazywane przez obywateli Rzymskich najwyższym prawem.
Nemini ullam legem viola re impune licebat, nemo per fas et nefas - ut dicebat - libere agere poterat.
Nikomu nie było wolno jakiegoś prawa bezkarnie znieważyć, nikt przez słuszność i niesłuszność-jak mawiano-swobodnie mógł działać.
Uterque konsul, omnes magistratus et totus senatu leges diligenter observabant.
Obaj Konsulowie, wszyscy urzędnicy i cały senat pilnie strzegli praw.
In prisca re publica Romana nullus locus petulantiae dabatur.
W dawnej republice rzymskiej nie było dane żadnego miejsca na zuchwałość.
Consulum res praeclare gestae oblivione minime obruebantur, alter alteri rei publicae negotia gerenti subveniebat.
Sławne dzieje konsulów, najmniej były zapomniane, jeden drugiemu sprawującemu zajęcia publiczne chętnie przychodził pomocą.
Primo plebeii a patriciis affligebantur, sed postae plebs suos magistratus creabat, qui plebeios defendebant.
Początkowo plebejusze byli krzywdzeni przez patrycjuszy, lecz później lud wybierał swoich urzędników, którzy bronili
plebejuszy.
Soli censori omnes castigare ius erat et quidem senatores senatu movere.
Samemu cenzorowi było prawo (tylko cenzor miał prawo) karcić wszystkich i z pewnością w senacie usuwać senatorów.
XII
Antiquis Romanis quattuor iura publica et duo privata erant.
Starożytnym Rzymianom cztery prawa publiczne i dwa prywatne były dane/przysługiwały.
In iuribus publicis numerabantur haec: ius suffragi, ius honorum, ius provocationis, ius sacrorum.
W prawach publicznych wymieniano następujące prawa: prawo do glosowania, prawo nadawania zaszczytów, prawo
odwoławcze, prawo co do sprawowania urzędów.
Ad iura privata ius connubii et ius commercii pertinebat.
Do praw prywatnych należało prawo małżeńskie i prawo dotyczące handlu/wymiany towaru.
Servi omni iure carebant, nam modo laboris instrumenta habebantur.
Niewolnicy byli pozbawieni wszystkich praw, ponieważ byli uważani tylko za narzędzia pracy.
Sed et civibus Romanis iura nonnumquam vi eripiebantur, quando divites patricii cum pauperibus plebeiis iuribus certabant.
Lecz i obywatelom rzymskim prawa niekiedy były wyrywane silą, kiedy bogaci patrycjusze walczyli o prawa z biednymi
plebejuszami.
Demum Anno quadringentesimo nonagesimo quarto ante Christum natum plebeii urbem relinquunt et Montem Sacrum secedunt, patricii enim filias suas plebeiis in matrimonium dare recusabant.
W roku 494 przed narodzonym Chrystusem plebejusze opuszczają miasto i odchodzą się na święte wzgórze, patrycjusze
bowiem odmówili dawać swoje córki plebejuszom w celu małżeństwa.
Denique, ut iam legebatis, plebeiis tribunos plebis eligere licebat, qui eos ab iniuriis patriciorum vindicabant.
W końcu plebejuszom wolno było wybierać trybunów ludowych, którzy bronili ich przed krzywdami patrycjuszy, jak czytaliśmy.