1.Absyda - w architekturze sakralnej pomieszczenie na rzucie półkola, trapezu lub wielokąta, zamykające prezbiterium lub nawę, o większej lub mniejszej od nich wysokości i szerokości. Absyda pojawiła się w świątyniach i bazylikach rzymskich skąd przejęła ją sztuka chrześcijańska.
2.Adyton -
3.Aegikranion - „aigos” - koza, „kranion” - czaszka; element dekoracji architektonicznej w kształcie czaszki kozy występujący najczęściej w kręgu sakralnym i sepulkralnym w starożytnej Grecji i Rzymie; symbolizuje ofiarę ze zwierzęcia.
4.Agora - w miastach starożytnej Grecji centralny plac stanowiący ośrodek polityczny, administracyjny, religijny (miejsce poświęcone bogom)
5.Akant - roślina o dużych, pierzastych i kolczastych liściach, rosnąca w Azji i w krajach śródziemnomorskich. Rzeźbione elementy dekoracyjne z motywem liści akantu lub rzadziej jego kwiatów stosowano w sztuce od starożytności. Zazwyczaj zdobiły głowice kolumn, czasem również fryz i konsole. W różnych epokach przybierały rozmaite formy.
6.Akrolit - typ greckiego posągu kultowego zrobionego z 2 materiałów. Głowa, ręce, stopy z kamienia, korpus i nogi z drewna. Okryte szatą z bogato zdobionej tkaniny. Stosowane w Grecji do VII w p.n.e.. potem zastąpiony chryzoelefantyną.
7.Akropolis - gr. „akros” - najwyższy, „polis” - miasto. Układ przestrzenny charakterystyczny dla urbanistyki greckiej oznaczający miasto lub jego część położoną na wzgórzu. W okresie mykeńskim miał charakter obronny. W czasach helleńskich był zazwyczaj ośrodkiem kultowym. W czasach hellenistycznych mógł stanowić ufortyfikowaną twierdzę bądź reprezentatywną część miasta.
8.Akroterion - naszyjnik - dekoracyjny element architektoniczny wieńczący wierzchołek i boczne narożniki frontu w kształcie stylizowanej palmety liści akantu.
9.Akwedukt - wodociąg doprowadzający rurami wodę do miast z odległych źródeł. Dzielą się na podziemne i nadziemne, oparte a systemie łuków, przerzucanych nad dolinami, wzgórzami i rzekami. W okresie rzymskim nabrały charakteru monumentalnego.
10.Al fresco - fresk, buon fresco; 1) technika malarstwa ściennego, polegająca na malowaniu na mokrym tynku, pokrytym kilku warstwami zaprawy (intonaco, arricato), farbami z pigmentów odpornych ma alkaliczne działanie wapna, rozprowadzonymi wodą deszczową; 2) malowidło wykonane tą techniką.
11.Al secco - malowanie na suchym tynku.
12.Amazonomachia - Walka amazonek - temat licznych utworów literackich i dzieł plastycznych.
13.Amfiprostylos - świątynia grecka posiadająca w fasadzie głównej i tylnej kolumnadę złożoną zwykle z 4 kolumn.
14.Amfiteatr - rzymska budowla na planie elipsy (rzadko koła) przeznaczona do walk gladiatorów i walk z dzikimi zwierzętami.
15.Anastyloza - rekonstrukcja budowli przy użyciu oryginalnych fragmentów.
16.Andron/andronitis - część domu greckiego przeznaczona dla mężczyzn. Perystyl, wokół którego były jadalnia i biblioteka.
17.Androkefaizm - plastyczne przedstawienie zwierzęcia z ludzką głową.
18.Angoba - cienka warstwa szlachetnej, barwnej lub białej (tzw. pobiałka) masy ceramicznej, nakładana na powierzchnie wyrobu ceramicznego (zwykle gorszej jakości), głównie w celach dekoracyjnych. Angobe nanosi się przez zanurzenie, polewanie, natryskiwanie, oblepianie, inkrustowanie, malowanie, niekiedy stosuje się technikę sgraffito. Angobowanie jest znane od czasów prehistorycznych.
19.Anta - pilaster stanowiący zakończenie wysuniętych ścian celli.
20.Antefiks - ornamentalna, trójkątna lub półokrągła płyta terakotowa lub marmurowa ustawiona prostopadle na gzymsie i kryjąca dachówkę.
21.Anthemion - wywodzący się z Bliskiego Wschodu pasowy ornament składający się z zestawionych na przemian motywów palmety i lotosu, lub2 palmet (otwartej i zamkniętej).
22.Antytetyczny układ - dekoracyjny układ figuralny lub czysto ornamentalny, o elementach
przeciwstawiających się sobie po obu stronach osi symetrii; składa się z
elementu środkowego i bocznych lub tylko z bocznych; występuje jako układ
zamknięty lub stanowi ogniwo układu ciągłego.
Anulus- w starożytnych porządkach architektonicznych (i pochodnych od nich) wypukły pierścień w górnej części kolumny.
Aplikacja- jest to technika hafciarska, która polega na naszywaniu na tkaninę motywów dekoracyjnych wyciętych z innej tkaniny.
Apoteoza- w sztuce plastycznej jest to wyniesienie człowieka do rzędu bogów. Temat ten został przejęty ze Wschodu . Występował często w sztuce starożytnego Rzymu.
Antropomorfizm- jest to przedstawienie pod ludzką postacią bóstw i pojęć abstrakcyjnych.
Apotropajon- jest to przedmiot mający chronić przed złem i nieszczęściem.
Architraw/epistyl/nadsłupie- jest to belka spoczywająca na kolumnach. Jest ona najważniejszym elementem belkowania. Początkowo, przed wprowadzeniem kamienia jako materiału konstrukcyjnego, architraw podtrzymywał belki stropowe zasłonięte fryzem Występuje we wszystkich porządkach architektonicznych. W porządku doryckim jest gładki, zakończony u góry płaską listwą, do której pod tryglifami fryzu przymocowane są w różnych odstępach małe listewki z sześcioma łezkami. W porządku jońskim składał się z trzech listew ułożonych poziomo jedna na drugiej w ten sposób, że wyższa wystawała nieco do przodu w stosunku do niższej.
Arena- w amfiteatrze i cyrku rzymskim był to wysypany piaskiem owalny plac, na którym odbywały się widowiska. W średniowieczu arenami nazywano place ogrodowe do gonitw i gier turniejowych. W XVIII w nazywano tak też jeden z elementów kompozycyjnych niektórych ogrodów barokowych. Współcześnie arena jest miejscem przedstawień cyrkowych.
Astragal-
W architekturze jest to profil zdobiony perełkowaniem, występujący między trzonem kolumny, a jej głowicą, czasem jako element ciągły złożonego profilu bazy.
Rodzaj ciągłego ornamentu składającego się z układu podwójnych bądź pojedynczych perełek przedzielonych pałeczkami.
W starożytnej Grecji było to naczynie ceremonialne używane podczas uczt.
Atlant/gigant/telamon- jest to posąg mężczyzny stojącego (rzadziej siedzącego) podtrzymujący głową/barkami/rękami zamiast kolumny belkowanie/sufit/balkon/inny element architektoniczny.
Atrium-
Było to główne, reprezentacyjne pomieszczenie pośrodku domu rzymskiego, w którym koncentrowało się życie rodzinne. Z początku mieściło się tam ognisko domowe. Było prostokątne i kryte dachem. Najczęściej posiadało compluvium (prostokątny otwór w dachu, służący do oświetlenia pomieszczenia, a z początku także do odprowadzania dymu z ogniska), przez które woda wpadała do impluvium. Witruwiusz (rzymski architekt, żyjący w I w. n. e.) wyróżniał pięć rodzajów atrium:
-atrium toscanicum- dach oparty był na belkach w ścianie. Nie posiadało kolumn.
-atrium displuviatum - odmiana toscanicum, dach odchylony na zewnątrz tworzy compluvium w kształcie prostokątnej latarni.
-atrium tetrastylum - dach z compluvium był podparty w narożnikach czterema kolumnami.
-atrium corinthium - atrium korynckie - dach z compluvium był podparty większą ilością kolumn
-atrium testudinatum - atrium przykryte dachem (bez compluvium).
W architekturze starochrześcijańskiej był to dziedziniec otoczony ze wszystkich stron portykami kolumnami portykowymi poprzedzający właściwy kościół. Pośrodku atrium znajdowała się sadzawka do ablucji.
Atrybut- w ikonografii jest to kreślony przedmiot o charakterze symbolicznym, ściśle związany z życiem, albo działalnością danej postaci dodawany jako znak rozpoznawczy.
atrybuty historyczne lub legendarne- wyobrażające w skrótowy sposób jakiś określony fakt z życia danej postaci lub legendy o niej
atrybuty symboliczne - odnoszące się do cech danej osoby lub też określające przypisywane jej czynności
Attyka- jest to ścianka/balustrada/rząd sterczyn bądź szczycików wieńczący elewacje budynku i znajdujący się ponad gzymsem koronującym. Pełni głównie funkcję dekoracyjną. Może wieńczyć całe budynki bądź ich poszczególne części.
ECHINUS - dolna część głowicy doryckiej w kształcie okrągłej poduszki, łączy trzon kolumny z abakusem (czyli z górną częścią głowicy kolumny)
EGIDA - skóra kozia zawieszana na pancerzu lub zbroi w celach magicznych. Egida jest jednym z głównych atrybutów Ateny. Egida - wg mitologii greckiej, to również tarcza Zeusa wykuta przez Hefajstosa(wg innej wersji, zrobiona ze skóry kozy Amaltei).
EKSEDRA - półokrągłe pomieszczenie z ławami, przeznaczone do dysput i wypoczynku. Eksedra była umieszczana w Grecji w gimnazjach, palestrach i na placach
EMALIA- sproszkowane szkło stopione w wysokiej temperaturze, nałożone najczęściej na podłoże metalowe
ENKOLPION - w okresie antyku wszelkie medaliony zawieszane na szyi chroniące przed złem
ENTAZIS - lekkie wybrzuszenie trzonu kolumny doryckiej najczęściej w 1/3 jej wysokości
FIBULA - zapinka lub agrafka służąca do spinania szat
FILAR - w architekturze pionowa podpora najczęściej wolnostojąca o funkcji podobnej jak kolumna, czyli jest to element dźwigający
FILIGRAN - technika złotnicza polegająca na zdobieniu lub wykonywaniu całego przedmiotu z cienkich drucików, ułożonych w ażurową siatkę
FORUM - rynek lub publiczny plac w Rzymie - najważniejsze miejsce rzymskich miast. Zazwyczaj miał prostokątny kształt i zdobiły go kolumnady, świątynie oraz budowle publiczne. Odbywały się na nim sądy, a kupcy mieli na nim swoje stoiska
Najsłynniejsze forum to Forum Romanum.
Greckim odpowiednikiem jest agora.
FRONTALIZM - zasada kompozycyjna w malarstwie i rzeźbie, polegająca na przedstawieniu postaci ludzkiej z przodu
FRONTON - trójkątna pionowa ściana zawarta w części frontalnej i tylnej świątyni między obiema płaszczyznami dachu dwuspadowego. Od dołu jest ograniczony przez poziomy gzyms, od góry przez dwa pochylone gzymsy zbiegające się ze sobą.
71.Fryz - w porządkach klasycznych środkowy człon belkowania (pozioma belka ułożona między architrawem a gzymsem). W porządku doryckim fryz jest podzielony na czworoboczne pola zwane tryglifami i metopami (stąd nazywa się tryglifomem). W porządku jońskim fryz stanowi ciągły pas gładki albo wypełniony scenami figuralnymi lub ornamentami.
poziomy pas reliefowy lub malowany, stosowany jako element podziału poziomego elewacji budowli, dekoracji wnętrza i przedmiotów artystycznych.
72.Geison/gzyms - w oprzątkach klasycznych najwyższy element belkowania (geison), usytuowany ponad fryzem, zwieńczony rynną (sima).
poziomy, zwykle profilowany pas, wysunięty przed lico ściany, chroniący elewacje przed wilgocią albo pełniący tylko funkcje dekoracyjne (jako element podziału poziomego).
Rozróżnia się : gzymsy wewnętrzne; zewnętrzne - ze względu na funkcje i lokalizacje dzielą się na: główne (koronująca, wieńczące), międzypiętrowe (działowe, kordonowe), cokołowe.
Umieszcza się je też ponad otworami: gzymsy nadokienne, gzymsy naddrzwiowe.
W architekturze starożytnej występowało wiele odmian gzymsów, spośród których najbogatsze kształty miały gzymsy greckie.
73.Gemma - szlachetny lub półszlachetny kamień zdobiony miniaturowym reliefem; gemma cięta wklęsło nosi nazwę intaglio, wypukło - kamea; używanie terminu gemma wyłącznie do kamieni ciętych wklęsło nie jest ścisłe; gemmy znane były już w III tysiącleciu p.n.e. w Mezopotamii (pieczęcie cylindryczne); w starożytnym Egipcie w III tysiącleciu p.n.e. wytwarzano gemmy w kształcie skarabeusza z wyrytym hieroglificznym rysunkiem; rozkwit gemm nastąpił w starożytnej Grecji w VI w. p.n.e., a szczyt rozwoju przypadł na okres hellenistyczny i rzymski; technika rzeźbienia gemm doszła do doskonałości; powstały pierwsze kamee, głównie z przedstawieniami portretowymi; gemmy służyły do ozdoby naczyń, szat i biżuterii; we wczesnym średniowieczu posługiwano się gemmami antycznymi i kontynuującymi tradycje rzymskie gemmami bizantyjskimi.
74.Gigantomachia - walka bogów z gigantami zbuntowanymi za namową Gai przeciw władzy Zeusa. Według przepowiedni bogowie nie mogli zwyciężyć gigantów bez pomocy człowieka śmiertelnego. Stąd udział Heraklesa. Pokonanych gigantów Zeus strącił do Tartaru. Motywy występują często w malarstwie wazowym greckim lub w plastyce dekoracyjnej.
75.Gimnazjon - publiczny teren sportowy usytuowany poza murami miasta w gaju nad strumieniem, uczęszczany głównie przez efebów. Prostokątna przestrzeń typowego gimnazjonu zamykały na dłuższych bokach dwa portyki (ksystos) i równoległe do nich chodniki (paradromis) stanowiące bieżnie kryte i otwarte. Część placu zajmowało wysypane piaskiem boisko, przeznaczone do ćwiczeń skoku, rzutu dyskiem i oszczepem. Pozostałą część - zadrzewioną i poprzecinaną śmieszkami dla wypoczywających - zdobiły posągi i ołtarze bóstw.
76.Gliptyka - sztuka rzeźbienia i rycia miniaturowych reliefów w kamieniach szlachetnych i półszlachetnych. Wyroby eliptyczne noszą nazwy gemm.
Najstarsze wyroby eliptyczne to cylindryczne pieczęcie mezopotamskie, egipskie skarabeusze oraz gemmy egejskie.
77.Głowica/kapitel - element konstrukcyjno-dekoracyjny wieńczący kolumnę, pilaster lub filar, pośredniczący w przenoszeniu ciężaru elementu dźwiganego na podporę. Głowica może przybierać różne kształty, od czystych form stereometrycznych, po złożone kompozycje rzeźbiarskie.
W Grecji ukształtowały się trzy zasadnicze typy głowic, odpowiadające podstawowym porządkom architektonicznym: doryckiemu, jońskiemu i korynckiemu.
W architekturze rzymskiej zastosowano głowice grecką i jej odmiany: toskańską i kompozytową.
78.Granulacja - technika złotnicza polegająca na wykonywaniu ornamentów z bardzo drobnych kuleczek (tzw. granulek) złotych lub srebrnych, nalutowanych na powierzchnię przedmiotów; ornamenty granulowane mają przeważnie charakter geometryczny; technikę granulacji stosowano w starożytności (w Etrurii osiągnęła niedościgłe wyżyny techniczne); w złotnictwie występowała często jako uzupełnienie filigranu.
79.Gryf - uskrzydlony lew z głową i szponami orła. Częsty motyw na Bliskim Wschodzie, stosowany później w kręgu kultury egejskiej, w Grecji i w Rzymie (akroteriony, rzeźby przyportykowe, elementy kompozycji ornamentalnych).
80.Gyneceum/ gynaikonitis - część domu przeznaczona dla kobiet. W czasach homeryckich było usytuowane na najwyższym piętrze, później znajdywało się na piętrze lub w głębi domu. Niedostępne dla ludzi przybywających z zewnątrz. Było to miejsce gdzie żyły i pracowały kobiety: przędły, szyły, tkały i haftowały. Tam wychowywały się dzieci - dziewczynki do zamążpójścia (czyli przeprowadzki do gyneceum męża-_-), chłopcy do osiągnięcia wieku szkolnego.
81.Herma - w sztuce greckiej czworoboczny słup, często zwężający się do dołu, zwieńczony głową lub popiersiem. Do V w p.n.e. formę hermy rezerwowano wyłącznie dla przedstawień Hermesa, ustawionych m.in. przy bramach i drogach. Od IV w p.n.e. poświęcono je również innym bóstwom albo zwieńczano je popiersiami sławnych mężów. Istniały też tzw. hermy parzyste, z dwiema głowami, zwróconymi w przeciwnym kierunku.
82.Heroon - grób/sanktuarium herosa w starożytnej Grecji.
83.Hieratyzm - zespół cech nadających dziełu plastycznemu wyraz uroczystej powagi i dostojeństwa.
Hieratyzm ujawnia się przede wszystkim w rzeźbach kultowych i oficjalnych portretów władców, wodzów itp. i polega na stosowaniu statycznej kompozycji, frontalizmu oraz monumentalizowanej, uproszczonej formy.
84.Himation - rodzaj płaszcza noszonego przez kobiety i mężczyzn w starożytnej Grecji. Miał formę prostokątnego płata wełnianej tkaniny, drapowanego na całej postaci, z końcem przerzuconym najczęściej przez lewe ramie.
85.Hippodrom - w miastach starożytnej Grecji i w Konstantynopolu tor wyścigowy przeznaczony dla koni i rydwanów. W starożytnym Rzymie tak nazywano cienistą aleję służącą czasem do ćwiczeń w konnej jeździe.
86.Horyzontalizm - zasada kompozycyjna polegającą na rozbudowie kompozycji dzieła plastycznego wszerz, ze specjalnym podkreśleniem i wyodrębnieniem kierunków poziomych (horyzontalnych), którym przyporządkowuje się osie i podziały pionowe.
87.Hypetralna świątynia - typ starożytnej świątyni greckiej, nie posiadającej dachu. Wznoszona bardzo rzadko, tylko dla bóstw słonecznych.
88.Hypogeum - w starożytności pomieszczeni podziemne, zbudowane najczęściej na planie koła, prostokąta lub w kształcie litery T z niewielką partią nadziemną. Stosowane przeważnie do celów sepulkralnych lub kultowych.
89.Hypotrachelion - w archeologicznych porządkach klasycznych szyjka kolumny znajdująca się bezpośrednio pod kapitelem. W porządku doryckim była oddzielona od trzonu horyzontalnym profilowaniem w kształcie pierścienia, tzw. anulusem.
90.Ilupersis - epicka wersja Iliady.
91.Intaglio - gemma zdobiona wklęsłym ryciem; gemmy takie stosowano w dekoracji różnych wyrobów złotniczych, najczęściej jednak wprawiano je w sygnety, gdzie pełniły rolę tłoków pieczętnych; termin intaglio stosuje się również na określenie systemu rycia wklęsłego na niewielkich przedmiotach zbliżonych kształtem czy przeznaczeniem do gemm (metalowych tłoków pieczętnych i stempli menniczych).
92.Inkrustacja - zdobienie powierzchni materiałów twardych (kamień, metal, drewno) różnymi (zwykle cenniejszymi) materiałami jak kość słoniowa, złoto, pasa perłowa, kamienie szlachetne i półszlachetne itp.
93.Insula - w starożytnym Rzymie dom lub grupa domów przeznaczona dla ubogiej ludności tzw. insularii. Dom był kilku piętrowy, z pokojami uszeregowanymi wzdłuż korytarza. Każde pomieszczenie składało się z małego korytarzyka i 3 izb, z których 2 ostatnie służyły jako sypialnie. Parter domu zajmowały sklepy. Płaski dach wykorzystywano niekiedy jako taras.
94.Interkolumnium - tzw. międzysłupie. Odległość między kolumnami budowli, liczona od ich osi pionowych, wyrażona w modułach. W praktyce odległość między krawędziami kolumn.
95.Izokefaizm - zasada kompozycyjna w malarstwie figuralnym i rzeźbie, polegająca na umieszczeniu na jednym poziomie obok siebie głów wszystkich przedstawianych postaci.
Występuje płaskorzeźbie egipskiej, asyryjskiej, babilońskiej, w archaicznej sztuce greckiej, często w sztuce wczesnochrześcijańskiej, bizantyjskiej.
96.Kalathos -
97.Kamea - gemma wypukło rzeźbiona, przeważnie w nieprzezroczystych kamieniach półszlachetnych i muszlach; aby uzyskać efekty kolorystyczne wykorzystywano umiejętnie warstwy barwnych kamieni; warstwa głębsza, zwykle ciemniejsza, stanowiła tło, wierzchnia, przeważnie biała - motyw płaskorzeźby; oprawiane w złoto, srebro, zdobiły biżuterię i wyroby złotnicze.
98.Kanefora - w starożytnej Grecji kobieta/ dziewczyna niosąca (zazwyczaj na głowie) podczas uroczystości religijnych kosz z ofiarami lub świętymi przedmiotami. W sztuce inspirowała typ rzeźby-podpory w małych budowlach jońskich.
99.Kanelury - dekoracja trzonów kolumn i pilastrów pionowymi, wklęsłymi rowkami.
100.Kanon - reguła, wzorzec, zasada kompozycyjna stosowana w przedstawieniach ciałach ludzkiego, układach kompozycyjnych, w konstrukcji proporcji budowli. Wiązał się z nauka o proporcjach i był wykładnikiem poglądów estetycznych dominujących w danej epoce.
101.Kariatyda - podpora architektoniczna w formie posągu kobiety dźwigającej na głowie elementy architektoniczne. W starożytności stosowana głównie w budowlach greckich porządku jońskiego.
102.Kaseton - wgłębione pole wieloboczne (głównie kwadratowe) wykonane w drewnie, kamieniu, rzeźbione i malowane na stropach , sklepieniach i kopułach. Początkowo wynikał z konstrukcji drewnianych stropów. Z czasem stał się elementem dekoracyjnym.
103.Kimation - ornament ciągły ze stylizowanych liści. Rzeźbiony lub malowany, występujący na dekoracjach architektonicznych, reliefach, malarstwie i rzemiośle artystycznym.
104.Kolumna - pionowa podpora architektoniczna o kolistym przekroju. Składa się z bazy, trzonu i głowicy. Wykonywana najczęściej z jednego (gatunku) bloku (monolit) lub z bębnów, a także z drewna, cegły, żeliwa, żelbetonu. Jest jednym z najstarszych elementów konstrukcyjnych w architekturze.
105.Kontrapost - zasada kompozycji polegająca na ustawieniu postaci ludzkiej tak, aby ciężar ciała spoczywał na jednej nodze i na zrównoważeniu tej postawy lekkim wygięciem tułowia i ramienia w stronę odwrotną; ta przeciwwaga i kontrastowanie ruchu wzbogaca kompozycję pozbawiając ją frontalności i uwypuklając rysunek mięśni; zasadę kontrapostu stosowano już w starożytnych reliefach egipskich, przyjęła się ona w pełni w klasycznej rzeźbie greckiej w V w. p.n.e..
106.Kora - gr. „kore” - dziewczyna. W rzeźbie niewielki wotywny posążek kobiecy z marmuru, porosu bądź z wapienia, charakterystyczny dla twórczości szkół jońskich i attyckich 2 połowy VI w p.n.e.. W budowlach jońskich pełniła role podpory architektonicznej.
119.Niello - od łac. „nigellus” - czarniawy. Niello jest techniką zdobniczą, która polega na wypełnieniu żłobków dekoracji rytej w metalu, przeważnie w srebrze, masą otrzymywaną z siarczków srebra (lub miedzi), siarki i ołowiu. Ma ona ciemną barwę, a wypełniony nią wzór wyraźnie odcina się od polerowanego metalu.
Niello w starożytności znali Egipcjanie i Grecy, od których technikę przejęli Rzymianie. Technika szczególnie popularna w dobie renesansu we Włoszech.
120.Obelisk - od gr. „obelós” - rożen, słup. Rodzaj kamiennego słupa, zwężającego się ku górze i piramidalnie ściętego. Forma wykształciła się w Egipcie. Najwspanialsze obeliski pochodzą z dynastii XVIII i XIX: wykonywane z granitu, pokryte napisami hieroglificznymi. Obeliski znano również w Asyrii i Babilonii.
121.Odeon - gr. budowla służąca konkursom muzycznym, forma zbliżona do teatru, ze względów akustycznych kryta dachem. Prawdopodobnie najstarszy odeon zbudowany został ok. 442 p.n.e. w Atenach z inicjatywy Peryklesa. Była to drewniana konstrukcja na planie kwadratu o boku 82 m, z podwójną wewnętrzna kolumnadą i dachem przypominającym namiot.
Za najwspanialszy i największy uchodzi odeon wzniesiony w 162 na stoku pd.-zach. Akropolis w Atenach przez Herodesa Attyka na cześć jego zmarłej żony Regalli; kamienny i przesklepiony cedrowym dachem mieścił 6000 widzów.
Odeony obecne były też w innych greckich miastach, np. Koryncie.
Pierwszy w Rzymie powstał ok. 86 n.e. z rozkazu Domicjana.
122.Opus - w budownictwie termin ten oznacza wiązanie murów lub techniki mozaikowe.
Najczęściej spotykane są: opus aleksandrium - dwubarwna mozaika podłogowa, opus tesselatum - mozaika podłogowa ułożona z małych kamiennych kostek, opus figurativum - starorzymski wzorzysty mur z kamienia łamanego i łączonego zaprawą wapienną, opus reticulatum - starorzymski mur z kamieniami wysuniętymi przed lico ściany z zachowaniem zmiennego rytmu, opus spicatum - starorzymski mur z kamieniami ułożonymi w kłosy.
123.Orant - postać stojąca frontalnie w pozie modlitewnej ze wzniesionymi rękami. Przedstawienia te występowały w sztuce starożytnej Grecji (postacie kobiece), wczesnochrześcijańskiej (malarstwo katakumbowe), bizantyjskiej i romańskiej.
124.Ortostad - czworoboczna płyta pokryta reliefem, zdobiąca i wzmacniająca cokoły budowli monumentalnych. Charakterystyczny dla sztuki hetyckiej, rozpowszechniony na obszarach Asyrii. Klasycznej architekturze greckiej ortostaty to cokołowa warstwa ciosów, znacznie wyższa i dłuższa od pozostałych ciosów budujących ściany.
125.Palmeta - od fr „palmetce” - motyw ornamentalny w formie stylizowanego wachlarzowatego liścia palmy, stosowany pojedynczo.
126.Peplos - typowa wierzchnia szata kobiet w Grecji. Długa, obficie fałdowana z jedno- lub wielobarwnej wełny, często bogato zdobiona haftami.
127.Peribolos - kolumnada bądź mur otaczający plac świątynny.
128.Perystyl - gr. „peri” - dookoła i „stylos” - kolumna. Grecka świątynia otoczona z 4 stron kolumnadą lub kolumnowy krużganek obiegający wewnętrzny prostokątny dziedziniec w domu greckim i rzymskim.
129.Perspektywa - środkowa: sposób przedstawiania przedmiotów trójwymiarowych na płaszczyźnie tak, aby patrzący na rysunek miał wrażenie głębi,
malarska: metoda przedstawiania na płaszczyźnie przedmiotów rozmieszczonych w przestrzeni, wywołując sugestię głębi przestrzennej.
130.Pilaster - element architektoniczny w formie płaskiego pionowego występu z lica ściany. Pełni funkcję podpory i dekoracyjnego podzielenia ściany. Występuje też jako część obramienia otworów okiennych, drzwiowych itp.. Tak jak kolumna składa się z głowicy trzonu i cokołu. Może występować w formie zwielokrotnionej (pilastry coraz węższe, nałożone na siebie).
pinakoteka - w starożytnej Grecji galeria obrazów w północnym skrzydle Propylejów na Akropolis ateńskiej; składała się z kwadratowej sali i doryckiego przedsionka, gdzie od końca V w. p.n.e. aż po schyłek starożytności przechowywano obrazy; w okresie hellenistycznym istniały podobne zbiory obrazów m.in. w Heraionie na Samos oraz na dworze Attalidów w Pergamonie; w Rzymie funkcję publicznej pinakoteki pełniły portyki; w okresie cesarstwa powstawały także liczne pinakoteki w domach prywatnych, położone najczęściej przy atrium i zdobione obok obrazów także innymi dziełami sztuki;
polichromia - 1) wielobarwne malowidła zdobiące ściany, stropy lub sklepienia budowli; 2) dekoracja malarska rzeźby i wyrobów rzemiosła artystycznego;
polos -
prostylos - typ świątyni greckiej opartej na planie prostokąta, z portykiem kolumnowym w fasadzie;
protoma - element dekoracyjny w kształcie przedniej części ciała człowieka lub zwierzęcia, albo głowy zwierzęcej (często fantastycznej), czy też ludzkiej; występujący w sztuce ludów Azji Środkowej, Azji Mniejszej, Scytów, Saków, ludów Iranu, Mezopotamii, Grecji, Etrurii i Rzymu; najwcześniej (III tysiąclecie p.n.e.) protoma pojawiła się na obszarach Azji Zachodniej jako ozdoba (m.in. broni, naczyń), w VII i VI w. p.n.e. zdobyła popularność w całym świecie starożytnym;
regula - w porządku doryckim architraw jest gładki, zakończony u góry płaską listwą (tenia), do której pod tryglifami fryzu przymocowane są w równych odstępach małe listewki (regula) z sześcioma łezkami (gutty)
relief - kompozycja rzeźbiarska wydobyta z płaszczyzny płyty kamiennej, drewnianej lub
metalowej z pozostawieniem w niej tła; przeznaczona do oglądania wyłącznie od frontu;
uzyskana techniką rzeźbienia, kucia, odlewania itp.; w zależności od stopnia wypukłości
kompozycji relief dzieli się na płaski (płaskorzeźba, płaskoryt, bas-relief) - gdy kompozycja
występuje niezbyt mocno przed płaszczyznę tła; wypukły (wypukłorzeźba, haut-relief) - gdy
kompozycja występuje bardzo wydatnie przed płaszczyznę tła, i wklęsły (wklęsłorzeźba) -
gdy płaszczyzna tła występuje przed wykonaną w głąb kompozycją;
repusowanie - trybowanie; kucie bez użycia modelu, jedna z podstawowych technik
kształtowania wyrobów z blachy, polegająca na wykuwaniu na zimno puncami lub młotkami
odpowiedniej formy; tą techniką uzyskuje się z płaskiej blachy naczynia różnego kształtu lub
bardzo bogate i skomplikowane półplastyczne reliefy; do repusowania nadają się tylko metale
kowalne i ciągliwe, jak złoto, srebro, miedź, żelazo, mosiądz, rzadziej brąz i cyna; podkład
twardy tworzy kowadło, podkład miękki poduszka skórzana wypełniona piaskiem, trocinami
itp. albo mieszanina smoły i wosku; podczas repusowania na metalowej blasze ze szkicem
dekoracji wykuwa się wg szkicu wgłębienia, tworzące po przeciwnej stronie blachy dekorację
wypukłą; kucie po obu stronach stosuje się aż do momentu uzyskania odpowiedniej formy
opracowanego przedmiotu lub dekoracji;
sarkofag - ozdobna trumna, zwykle w kształcie skrzyni, wykonywana głównie z kamienia,
metalu, drewna lub gliny, pokrywana dekoracją malarską lub rzeźbiarską; sarkofagi etruskie -
terakotowe i kamienne, z półleżącymi figurami zmarłych na pokrywach; greckie - kamienne
formach architektonicznych; greckie z okresu hellenistycznego - metalowe, rzymskie - kamienne, kryte dwuspadowym dachem z akroteriami, o ścianach zdobionych reliefowymi scenami figuralnymi;
sfinks - monstrum o głowie kobiety i uskrzydlonym tułowiu lwa; w sztukach plastycznych często przedstawiano scenę rozmowy Edypa ze sfinksem;
sfyrelaton - posąg wykonany specjalna techniką stosowaną niekiedy w starożytności (przy wykonywaniu posągów metalowych dużych rozmiarów), polegająca na zestawieniu ich z części wykutych w metalowych blachach;
sima - w klasycznych porządkach architektonicznych element ciągły poziomy pod gzymsem wieńczącym, pełniący funkcję rynny, z której woda opadowa uchodziła przez rzygacze;