1. Pojęcie rozwoju psychicznego człowieka i cztero-czynnikowa teoria rozwoju człowieka (w tym jaki jest między nimi związek).

Dziecko przychodząc na świat jest istotą całkowicie niezdolną do samodzielnego życia. W ciągu bardzo krótkiego czasu musi przystosować się do życia poza organizmem matki, który do tej pory zapewniał mu wszystkie potrzeby życiowe. Jego rozwój więc jest uzależniony od czynników jakie na niego działają.

Pojęcie rozwoju i jego wyznaczniki

Dziecko przychodząc na świat jest istotą całkowicie niezdolną do samodzielnego życia. W ciągu bardzo krótkiego czasu musi przystosować się do życia poza organizmem matki, który do tej pory zapewniał mu wszystkie potrzeby życiowe. Jego rozwój więc jest uzależniony od czynników jakie na niego działają.
Rozwój psychiczny to dynamiczny proces, doprowadzający do ilościowych i jakościowych przemian w całokształcie funkcji i czynności psychicznych. Proces ten ma charakter progresywny, tzn. zmiany rozwojowe są ukierunkowane na osiąganie coraz wyższych form regulacji stosunków jednostki ze światem zewnętrznym .
Wobec tego każdy proces rozwojowy można podzielić na następujące po sobie etapy - stadia rozwojowe, które są wyznaczone przez zachodzące w ich obrębie zmiany strukturalne i funkcjonalne psychiki. M. Żebrowska wyróżniła następujące okresy w psychicznym rozwoju dziecka:
- niemowlęctwo - pierwszy rok życia,
- wiek poniemowlęcy - od 1 do 3 lat,
- wiek przedszkolny - od 3 do 7 lat,
- młodszy wiek szkolny - od 7 do 11 - 12 lat,
- wiek dorastania - od 12 - 13 do 17 - 18 lat.
Jednostka przechodząc przez poszczególne etapy od niższych czynności do wyższych form działania coraz bardziej rozwija się, czyli poznaje otoczenie i doskonali sposoby działania w nim. Wynikiem tego jest lepsze i sprawniejsze funkcjonowanie w środowisku i dalszym dorosłym życiu.
Istnieje wiele czynników wzajemnie na siebie oddziaływujących, które mają duży wpływ na indywidualny rozwój.
Pod pojęciem wyznaczniki rozwoju rozumie się niezbędnie konieczne determinanty kształtowania się procesów psychicznych i form działalności jednostki, uwikłane w całokształt zewnętrznych i wewnętrznych warunków jej życia oraz w złożony układ czynników genetycznych i ekologicznych .
Możemy wyróżnić 4 wyznaczniki rozwoju (czteroczynnikowa koncepcja rozwoju):
1. wrodzone zadatki anatomiczno - fizjologiczne organizmu,
2. aktywność własną dziecka,
3. środowisko,
4. wychowanie i nauczanie.
Pierwszym wyznacznikiem, który wpływa na rozwój psychiczny dziecka są zadatki organiczne, czyli wrodzone dyspozycje i zdolności psychiczne, stanowiące materialne podłoże uzdolnień . Nie znaczy to jednak, że jakaś zdolność ukształtuje się tylko na tej podstawie. Ważne również są warunki w jakich przebiega rozwój, własna działalność podmiotu i jego świadomy wysiłek oraz oddziaływania wychowawcze ze strony otoczenia. Kształtowanie się zdolności nie jest procesem zakończonym i mogą w nim występować przerwy i zahamowania.
Do zadatków organicznych zaliczamy także: strukturę i niektóre właściwości funkcjonowania układu nerwowego, zwłaszcza mózgu. Ważna jest budowa i funkcjonowanie analizatorów, a także typ układu nerwowego, tj. siła , równowaga i ruchliwość podstawowych procesów nerwowych - pobudzania i hamowania .
Drugim z czynników wyznaczających rozwój jest aktywność własna dziecka. Nie jest ono biernym przedmiotem wpływów zewnętrznych, lecz aktywnym podmiotem biorącym udział we wszystkich dotyczących go procesach. Jego wychowanie powinno polegać na świadomym podawaniu dziecku pewnych treści naukowych i organizowaniu jego działalności i trybu życia według tych treści .
Dziecko w miarę rozwoju podejmuje coraz to nowe rodzaje czynności i poszerza zakres swojej działalności. Wobec tego jego aktywność własna kształtuje się i doskonali wraz z wiekiem, a to pozwala na coraz lepsze orientowanie się w otaczającej go rzeczywistości i radzenie sobie w różnych sytuacjach życiowych.
Trzecim wyznacznikiem rozwoju jest środowisko, w którym znajduje się dziecko. Jak twierdzi M. Żebrowska środowiskiem człowieka jest przede wszystkim środowisko społeczne, grupa społeczna, do której on należy i która na niego oddziałuje zarówno poprzez stworzony przez ludzi w ich historycznym rozwoju materialny świat przedmiotów, jak i przez obcowanie społeczne z innymi ludźmi.
Na rozwój dziecka wpływają następujące elementy środowiska społecznego: dom rodzinny, szkoła, grupa sąsiedzka i koleżeńska. Dużą rolę odgrywa poziom moralny rodziny, autorytet rodziców i nauczycieli, a przede wszystkim stosunek osób najbliżej znajdujących się dziecka do niego samego.
Należy jednak pamiętać, że wpływ środowiska na dziecko nie jest stały ani niezmienny. Samo środowisko zmienia się i przekształca, jak również dziecko rozwija się i kształtuje swoją aktywność i świadomość .
W wieku szkolnym wpływ środowiska jest bardzo duży i ma ogromne znaczenie w rozwoju dziecka.
Wychowanie i nauczanie to czwarty wyznacznik rozwoju dziecka. Od momentu przyjścia na świat, aż do zgonu każda jednostka jest poddawana różnym zabiegom wychowawczym. Według M. Żebrowskiej polega to na takim organizowaniu trybu życia i działalności dziecka (jego zabawy i nauki), by kształtować jego poznanie, formować spostrzeżenia, pojęcia i sądy, wzbogacać jego wiedzę o świecie, kształcić myślenie, a jednocześnie wyrabiać odpowiednie nawyki, sprawności i umiejętności, kształtować postawy, zainteresowania i zdolności, a więc prowadzić w rezultacie do wychowania jak najwszechstronniej rozwiniętej osobowości. Początkowo dziecko jest wychowywane i nauczane w domu przez rodziców. Następnie przez zabawy i codzienne zajęcia w przedszkolu. Gdy zaś wkroczy w wiek szkolny odbywa się to w formie planowego i systematycznego nauczania według programów szkolnych.
W rozwoju bardzo ważne jest dojrzewanie i uczenie się. Pewien stopień dojrzałości konieczny jest dla uczenia się, ale uczenie się ze swej strony może umożliwić dalsze dojrzewanie. Innymi słowy, dojrzewanie dostarcza podstaw dla uczenia się, ale bez uczenia się, w wyniku samego tylko dojrzewania, rozwój nie byłby możliwy .
Dojrzewanie jest to proces fizycznego wzrostu doprowadzający do takiego stopnia dojrzałości organizmu, który warunkuje od strony somatycznej i neurofizjologicznej rozwój w zakresie badanej funkcji lub całego zachowania się jednostki, czyli rozwój określonych czynności regulacyjnych.
Uczenie się natomiast jest to proces wytwarzania się, przekształcania i utrwalania tych czynności na podłożu doświadczenia indywidualnego, które człowiek zdobywa w toku funkcjonowania organizmu pod wpływem bodźców środowiska zewnętrznego i aktywności własnej, a zatem podczas działania i ćwiczenia .
Uczenie się określonych działań jest możliwe tylko przy osiągnięciu odpowiedniego stopnia dojrzałości.
Istotnym wydaje się uchwycenie odpowiedniego momentu w rozwoju dziecka, w celu kształtowania w nim pewnych pożądanych umiejętności i zachowań. Uczenie i wychowanie w takim okresie przynosi korzystne efekty.
Nauki i stymulacji danej czynności nie należy rozpoczynać zbyt wcześnie. Przedwczesne uczenie się i ćwiczenie na ogół powoduje więcej szkody niż pożytku, gdyż trafia na niedojrzały jeszcze organizm oraz na brak zainteresowania daną czynnością w skutek niedostatku uprzedniego doświadczenia. Natomiast zbyt późne rozpoczęcie ćwiczenia określonych umiejętności i zachowań w stosunku do możliwości rozwojowych dziecka może utrwalić infantylne nawyki, które dziecko niechętnie przełamuje na korzyść nowych form zachowania.
To może spowodować wiele zakłóceń w prawidłowym rozwoju dziecka.

Rozwój harmonijny i zaburzony
Rozwój psychiczny dziecka może przebiegać harmonijnie lub może być zaburzony.
O harmonijnym rozwoju dziecka możemy mówić wtedy, gdy dziecko w określonym wieku życia, znajduje się na odpowiednim do jego wieku poziomie rozwoju psychicznego i fizycznego, wyznaczonym przez odpowiednie normy.
Taki typowy układ sprawności i umiejętności, powtarzający się u dzieci w danym wieku nazywamy normalnym. Dziecko o takim układzie właściwości w zakresie rozwoju psychicznego jest dzieckiem rozwijającym się równomiernie lub harmonijnie.
Natomiast mianem zaburzeń rozwojowych można objąć wszelkie niekorzystne odchylenia, zarówno w budowie organizmu, jak i w sposobie jego funkcjonowania, niezależnie od stopnia, zakresu oraz przyczyn, które je wywołały.
Dużo dzieci wykazuje znaczne odchylenia od przyjętych norm rozwojowych. Ich rozwój może być przyspieszony lub opóźniony. Zaś opóźnienia mogą dotyczyć wszystkich sfer rozwoju bądź tylko niektórych umiejętności i możliwości dziecka.
W pierwszym wypadku mamy do czynienia z opóźnieniem globalnym, które dotyczy ogólnego opóźnienia tempa rozwoju, gdy dziecko zbliża się pod każdym względem do dzieci, reprezentujących młodszy rocznik. Bądź też przyspieszeniem globalnym, jeśli młodsze wiekiem dziecko pod każdym względem wykazuje właściwości charakterystyczne dla dzieci starszych.
O wiele częściej jednak spotykamy się z rozwojem opóźnionym częściowo. W tym drugim przypadku zmiany rozwojowe różnych procesów psychicznych i motorycznych są wyraźnie nierównomierne i mówimy wtedy o rozwoju dysharmonijnym.

Przyczyny zaburzeń rozwojowych
Istnieje wiele przyczyn, powodujących zaburzenia rozwojowe i związane z tym trudności w nauce. Mogą to być przyczyny wynikające z zaburzeń okresów sensytywnych czy związane z mikrouszkodzeniami.
K. Jankowski w swojej pracy podkreśla, że zakres obecnej wiedzy nie jest w stanie określić, co jest rzeczywistą przyczyną zaburzenia rozwoju. Pytanie, czy etiologia tkwi w mikrodefektach C. U. N., czy w niewykorzystaniu okresów sensytywnych nie zostało do końca rozstrzygnięte. Wiadomym jest, że czynniki endogenne i egzogenne wyznaczają rytm i tempo rozwoju. Zaburzenie jednego z tych czynników pociąga za sobą zaburzenia rozwoju.
Jako pierwszą przyczynę zaburzeń rozwojowych wielu naukowców wysuwa hipotezę niewykorzystania okresów sensytywnych (krytycznych), czyli szczególnej wrażliwości na bodźce rozwojowe.
Hipoteza ta, jak pisze M. Przetacznikowa bywa interpretowana albo w sposób skrajny, albo umiarkowany. W pierwszym przypadku zakłada się, że dany rodzaj bodźców wywołuje głębsze zmiany w zachowaniu się osobnika wyłącznie w określonym stałym przeciągu czasu; gdy mija okres krytyczny jednostka staje się niewrażliwa na określone pobudzenia.
W drugim przypadku uważa się, że okres krytyczny jest tylko okresem maksymalnej, czy też optymalnej podatności, tzn. ta sama kategoria bodźców wywiera w innych okresach życia znacznie słabszy wpływ na jednostkę, jakkolwiek jakieś oddziaływanie tych bodźców istnieje nadal.
Wielu badaczy jest zdania, że jeżeli dziecko w pewnym czasie zostanie pozbawione bodźców rozwojowych, wówczas następuje zwolnienie rozwoju lub zablokowanie funkcji, która się rozwija.
Jeśli w odpowiednim momencie nie podejmie się działań wpływających na stymulację rozwoju dziecka w zaburzonych sferach, mogą się one wtedy pogłębić. Niekorzystna sytuacja wychowawcza i niewłaściwe oddziaływanie dorosłych mogą spowodować wysoki stopień opóźnienia w rozwoju, co utrudni dziecku dalszy właściwy rozwój i uniemożliwi dalsze funkcjonowanie wśród rówieśników.
Przyczyną niewłaściwego i dysharmonijnego rozwoju mogą być także mikrouszkodzenia C. U. N. Mogą powstać w materiale genetycznym lub w życiu płodowym. Wykrycie ich jest procesem bardzo trudnym z powodu odpowiednich narzędzi, służących do ich badania. Podstawą do orzekania o uszkodzeniach są z reguły badania czynności, a nie struktury mózgu.
I tak o mikrouszkodzeniach wnioskuje się na podstawie gorszego niż u normalnych dzieci różnicowania bodźców wzrokowych, słuchowych oraz mniej sprawnej koordynacji ruchowej, wzrokowo - ruchowej, słuchowo - ruchowej, czy wzrokowo - słuchowej. Jednakże, te deficyty mogą być konsekwencją nie tylko uszkodzenia, co braku ćwiczeń we wczesnym okresie życia.
Wśród wielu przyczyn mających duży wpływ na rozwój psychiczny i jego zaburzenia możemy wyróżnić także następujące kategorie przyczyn: biologiczne (w skład których wchodzą również i mikrouszkodzenia), społeczne i biopsychiczne.
Opisane przeze mnie przyczyny na pewno nie ujmują wszystkich aspektów zaburzeń. Aby przeanalizować zaburzenia należy przeprowadzić dokładną diagnozę konkretnego dziecka.

Związki między wyznacznikami cztero-czynnikowej teorii.

Wszystkie te czynniki oddziałują na siebie wzajemnie.
Wpływ naszej aktywności na rozwój psychiczny: Z szeregu danych empirycznych wynika, że jednym z najistotniejszych czynników wpływających na rozwój jednostki jest jej aktywność. Określony kierunek aktywności warunkuje określony kierunek rozwoju jednostki.. Aktywność wywołuje konkretne zmiany rozwojowe. Podstawą koncepcji aktywności jest przyjęcie następującej tezy: rozwój psychiczny polega na gromadzeniu i opracowaniu doświadczeń. Gromadzenie i opracowanie doświadczeń składa się z dwóch procesów:
1. STRUKTURYZACJI-na skutek normalnej życiowej aktywności powstają nowe struktury: struktury (ogólno) biologiczne czy też anatomofizjologiczne (układ oddechowy, wydalniczy, pokarmowy, trawienny, krążenia, stawowo- mięśniowo- kostny, nerwowy); powstają również odpowiednie struktury psychiczne związane z percepcją różnych informacji docierających ze świata-wiążą się z powstaniem struktur anatomofizjologicznych(narządy wzroku, słuchu); struktury psychiczne tj. umiejętność do koncentracji uwagi, pamięci, funkcje myślenia- powstają na skutek aktywności zarówno fizycznej jak i fizjologicznej, psychicznej;
2. RESTRUKTURYZACJI-przekształcanie się, doskonalenie powstałych struktur;

2. Teoria rozwoju intelektualnego Piageta.

ROZWÓJ INTELIGENCJI W PIERWSZYCH LATACH ŻYCIA
Rozwój jest procesem, w trakcie którego dziecko wzrasta fizycznie - rośnie, przybiera na wadze, opanowuje i doskonali umiejętności chodzenia, chwytania, patrzenia, słuchania oraz dojrzewa psychicznie - przyswaja wiadomości o sobie, o swoim najbliższym otoczeniu, następnie o świecie, nabywa umiejętności zdobywania wiedzy, korzystania z niej, rozwiązywania problemów - kształtuje swój światopogląd.
Rozwój intelektualny to umiejętność korzystania ze zmysłów, spostrzeganie otoczenia, przyswajanie wiedzy o nim, oraz zdolność interpretowania, oceniania wydarzeń i zjawisk w których człowiek uczestniczy.

Według teorii stadialnego rozwoju Piageta inteligencja jest rozwojem aktywności, która nie jest dana dziecku w gotowej postaci , lecz rozwija się stopniowo, bowiem każdy organizm dąży do utrzymania równowagi z otaczającym go światem. Proces ten składa się z dwóch czynników : asymilacji, czyli przyswajania przedmiotów z zewnątrz oraz akomodacji tj. dostosowania własnej organizacji wewnętrznej do cech środowiska zewnętrznego.
Początkowo adaptacja polega na zaspokajaniu potrzeb biologicznych.
Noworodek posiada bezwarunkowy odruch ssania, który umożliwia mu zdobywanie pokarmu. Umiejętność ssania stanowi wzorzec wykonywania określonych czynności. Kilkutygodniowe dziecko ssie już nie tylko pierś matki, lecz także inne rzeczy, zabawki itp. Za pośrednictwem wrażeń zmysłowych zdobywa pierwsze informacje o otaczającym go świecie. Stopniowo różnicuje i koordynuje coraz bardziej złożone schematy czynnościowe. Dzięki procesowi asymilacji dziecko przyswaja nowe informacje o świecie zewnętrznym.
Piaget wyróżnia sześć faz rozwoju, które znaczą pojawianie się budowanych kolejno struktur. Poza tym fazy te dzieli się na dwa okresy:

I. Okres niemowlęcy, trwający do drugiego roku życia, kiedy to inteligencja ma charakter sensoryczno-motoryczny składa się z faz:

1. Faza odruchów albo konstruktów dziedzicznych oraz pierwszych tendencji instynktownych (np. pokarmowych) i pierwszych emocji. Okres ten przypada do drugiego miesiąca po urodzeniu

2. Faza pierwszych nawyków ruchowych - kiedy to wytwarzają się pierwsze schematy ruchowe; pierwszych zorganizowanych spostrzeżeń, poprzez koordynację wzroku i chwytu, pozwalający na asymilację tych samych przedmiotów za pomocy różnych schematów oraz pierwszych zróżnicowanych uczuć. Okres ten przypada od 2 do 8-9 miesięcy.
a) (od 1-4 miesiąca życia), w którym dziecko realizuję potrzebę ćwiczenia reakcji odruchowych, wciela do swoich czynności różnorodne przedmioty, różnicuje aktywność odruchów w zależności od sytuacji (np. ssanie dla ssania , dla „zabicia głodu”)
b) III (od 5-9 miesiąca życia), polega na przyswajaniu do świadomości nowego przedmiotu za pomocą różnych technik (np. ssania , manipulacji itp.). Dziecko 7-8 miesięczne dość długo zajmuje się jednym przedmiotem. Bada go, odkrywa w nim nowe właściwości, by po 15-25 minutach uznać go za „starą” zabawkę. Niemowlę zapamiętuje owe właściwości, co umożliwia mu dostrzeżenie zmysłowych podobieństw między przedmiotami, zjawiskami. Porównywanie wcześniejszych spostrzeżeń z aktualnymi jest jednym z pierwszych przejawów myślenia obrazowego. Polega ono na syntezie, analizie zauważonych bodźców.

3. Faza inteligencji sensoryczno-motorycznej, czyli praktycznej; elementarnych regulacji afektywnych - skierowanych na osiągnięcie określonego celu np. odnajdywanie i chwytanie przedmiotów w zasięgu wzroku, odpychanie itp. Okres ten przypada od 8-9 miesięcy do 1,5-2 roku. Już do12 miesiąca niemowlę jest w stanie wykorzystywać różne schematy czynności aby osiągnąć zamierzony cel (np. uderza przedmiotami o stół , żeby wytworzyć hałas lub odpycha rękę dorosłego , żeby przyciągnąć do siebie wymarzony obiekt.)
Rozwój tych stadiów dowodzi, że już w wieku niemowlęcym dziecko cechuje się inteligencją praktyczną tzn., że myślenie dostosowuje do określonej sytuacji.


II. Okres kształtowania i organizowania operacji konkretnych, kiedy to czynności umysłowe stają się niezależne od oglądowych cech przedmiotu, czyli kształtowane jest myślenie abstrakcyjne. W tym okresie rozwoju wyróżnia się fazy:

4. Faza intuicyjnej inteligencji, spontanicznych uczuć międzyosobniczych i społecznych stosunków podporządkowania się. W fazie tej działanie dziecka charakteryzuje się opanowywaniem przez nie funkcji symbolicznych, poprzez naśladownictwo i zabawę symboliczna - na tym etapie dziecko używa słów związanych ściśle z daną sytuacją i myśli za pomoc± obrazów (myślenie oglądowe) oraz przedmiotowe - zwrócone ku zewnętrznym cechom przedmiotów. Faza ta przypada od 2 do 7 roku życia.

5. Faza konkretnych operacji intelektualnych (początki logiki) oraz moralnych i społecznych uczuć współdziałania. Na początku tej fazy dziecko rozwiązuje problemy wyłącznie na konkretnych przypadkach sytuacyjnych (liczenie jabłek itp.), uczy się współdziałać w grupie (uspołecznienie poprzez szkołę). Faza ta przypada od 7 do 11-12 roku życia.

6. Faza abstrakcyjnych operacji intelektualnych, kształtowania się osobowości oraz afektywnego i intelektualnego wchodzenia w społeczeństwo dorosłych. Myślenie w tej fazie jest już niezależne od konkretnych elementów i sytuacji, staje się ono abstrakcyjne i twórcze. Wzrasta zrozumienie (poczucie) własnej wartości i roli pełnionej w grupie (społeczeństwie). Faza ta przypada od 12-13 do 17-18 roku życia.

W ten sposób przedstawiony został proces rozwoju intelektualnego, który prowadzi do przekształcenia dziecka w jednostkę dorosłą.
Każde dziecko niezależnie od tego, czy jest dzieckiem z upośledzeniem umysłowym, czy dzieckiem "normalnym" rozwija się, doskonali wcześniej zdobyte umiejętności. Rozwój dzieci z upośledzeniem umysłowym podlega tym samym prawom, co rozwój dzieci rozwijających się prawidłowo. Podobna jest sekwencja kolejnych etapów rozwoju, struktura, podobna rola osobowości i motywacji w podejmowaniu własnych działań. Różnica polega na innym tempie zachodzących przemian i specyficznych ograniczeniach w funkcjonowaniu osoby i kontekście życia dziecka. Rozwój wymaga w jednym i drugim przypadku innej stymulacji środowiska, innych środków i pomysłów pracy, tym bardziej że dzieci z upośledzeniem umysłowym przejawiają trudności w porozumiewaniu się ze światem, często występuje u nich ograniczenie ruchowe, co wymaga odpowiednich i adekwatnych dostosowań. Każde dziecko przechodzi przez te same etapy rozwoju, ma jednak własne indywidualne tempo.

3. Rozwój mowy.

Na przebieg socjalizacji wpływa także rozwój umysłowy. Szczególnie ważne w nim jest następujący w wieku poniemowlęcym szybki rozwój mowy. Mowa stanowi podstawę rozwoju procesów spostrzegania i myślenia. Spełnia ona również ważną funkcję w procesie socjalizacji dziecka umożliwiając mu nawiązanie kontaktów społecznych zarówno z dorosłymi jak i z rówieśnikami. Niezbędnym warunkiem prawidłowego rozwoju mowy dziecka jest jego pozytywny kontakt z otoczeniem. Mowa kształtuje się w trakcie społecznych kontaktów z otoczeniem, a jednocześnie pogłębia te kontakty, poszerza i wzbogaca. Dziecko, które potrafi już porozumieć się ze swoim otoczeniem za pomocą słów, ma nieporównanie większe możliwości utrwalenia więzi społecznej niż takie, które mówić nie potrafi. Pierwszym etapem jest mowa sytuacyjna. Dziecko zaczyna rozumieć nazwy znanych mu przedmiotów i czynności a także stopniowo wymieniać je wtedy, gdy oglądane dane przedmioty i wykonuje czynności. W drugim roku życia wyraźnie potęguje się pragnienie dziecka przebywania z dorosłymi, szczególnie zaś z tymi osobami, które wzbudzają w dziecku pozytywne uczucia. Przy końcu wieku niemowlęcego oraz okresie przedszkolnym dziecko zadaje liczne pytania osobom dorosłym, pragnąc uzyskać informacje o interesujących je zjawiskach. Pytania te przyczyniają się do rozwoju mowy, wzbogacenia słownika oraz zasobu posiadanych wiadomości. Niemniej ważną rolę pełnią one w procesie socjologicznym stwarzając okazję do kontaktowania się z dorosłymi, od których dziecko otrzymuje określone odpowiedzi, co wzmacnia tendencję do nawiązywania kontaktów społecznych co sprzyja wytwarzaniu się postawy współdziałania.

Rozwój mowy nie przebiega u wszystkich jednakowo. U jednych szybciej, u innych wolniej. Niejednakowa jest tez kolejność przyswajania sobie przez dziecko poszczególnych głosek. Rozwój mowy warunkowany jest genetycznie. Zależy on jednak nie tylko od wrodzonych właściwości organizmu człowieka, ale także od warunków społecznych, kontaktu ze środowiskiem, z innymi mówiącymi ludźmi (H. Spionek). Rozwój mowy dziecka możemy podzielić na cztery okresy.

rozwój mowy w okresie postnatalny można podzielić na cztery etapy:

• okres melodii (od urodzenia do 1 roku życia),

• okres wyrazu (od 1 do 2 roku życia),

• okres zdania (od 2 do 3 roku życia),

• okres swoistej mowy dziecięcej (od 3 do 7 roku życia).

Okres melodii na początku charakteryzuje się krzykiem. Za jego pomocą dziecko sygnalizuje matce swoją potrzebę (głód, dyskomfort z powodu zimna, czy mokrej pieluszki). Dziecko kojarzy, że za każdym razem, gdy zaczyna krzyczeć pojawia się matka. To właśnie jest pierwsze porozumienie, a zarazem ćwiczenie narządu oddechowego

Okres wyrazu - dziecko potrafi wypowiedzieć wszystkie samogłoski z wyjątkiem nosowych „ą”, „ę” oraz spółgłoski: wargowe p, b, m; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; tylnojęzykowe k, g i środkowojęzykowe ś, a czasami też ć. Pozostałe spółgłoski zastępuje innymi, podobnymi. W tym okresie cechą charakterystyczną jest to, iż dziecko wypowiada tylko pierwszą lub ostatnią sylabę wyrazu. Wyraz pełni w tym momencie funkcję zdania.

Okres zdania - dziecko używa następujących głosek: wargowe p, pi, b, bi ,m mi; wargowo - zębowe: f, f, w, wi; środkowojęzykowe: ś, ź, ć, dź, ń, ki, gi; tylnojęzykowe: k, g, ch; przedniojęzykowo - zębowe: t, d, n; przedniojęzykowo - dziąsłowe: l. Z końcem tego okresu mogą pojawić się również głoski: s, z, c, a także: sz, ż, cz, dż.

Okres ten charakteryzuje się tym, iż dziecko nie potrafi wyartykułować niektórych głosek, ale wie jak dana głoska powinna brzmieć i jest w stanie wyróżnić ją w wyrazie.

• IV okres - swoista mowa dziecka - od 3 do 7 lat.

Jest to okres doskonalenia prawidłowej mowy. Dziecko zaczyna odróżniać / s, z, c, dz / od / ś, ź, ć, dź /. Czterolatek powinien już poprawnie używać głosek / s, z, c, dz /. Głoski / sz, ż, cz, dź / może jeszcze zamieniać na / ś, ż, ć, dź / lub na / s, z, c, dz /. Potrafi już opowiedzieć zdarzenie, bajkę. Jeśli tak jest w istocie, to możemy uznać, że mowa dziecka jest już dostatecznie rozwinięta, by można było bez obaw wprowadzać naukę drugiego, obcego języka

Wymowa dziecka 6-letniego powinna być poprawna pod względem artykulacyjnym, a w wieku 7 lat również prawidłowa pod względem gramatycznym i składniowym. Prawidłowo ukończony rozwój mowy przed podjęciem obowiązku szkolnego jest bardzo ważny.

4. Rozwój potrzeb.

5. Mowa i znaczenie mowy dla rozwoju socjalizacji.

Nauka mowy obejmuje trzy odrębne, ale wzajemnie od siebie zależne procesy: naukę wymawiania słów, tworzenie słownika i budowania zdań. Dziecko uczy się wymawiać słowa poprzez naśladownictwo, czyli "podchwytuje" ono taką samą wymowę słów, jaką słyszy w najbliższym otoczeniu. W procesie tworzenia słownika dziecko musi nauczyć się kojarzyć znaczenie słów z dźwiękami i jest to zadanie bardzo trudne, ponieważ wiele słów ma więcej niż jedno znaczenie i istnieje również większe niebezpieczeństwo popełnienia błędu w nauce poprawnych związków brzmieniowo- znaczeniowych niż w wymowie słów. Dzieci przyswajają sobie słownictwo "ogólne", które składa się z takich słów jak człowiek, ładny, iść oraz słownictwo "specjalne", które składa się ze słów o specjalnym znaczeniu, a których używa się tylko w pewnych sytuacjach.

Mowa ma znacznie większy wpływ na przystosowanie się psychiczne i społeczne dziecka niż rozwój motoryczny, ponieważ w większym stopniu oddziaływuje ono na przystosowanie się dziecka do środowiska niż sprawności motoryczne, a od rodzaju przystosowania społecznego zależy przystosowanie psychiczne dziecka. Ważną rolę w przystosowaniu psychicznym i społecznym dziecka odgrywają emocje. Emocje między innymi przygotowują organizm do działania poprzez zakłócanie homeostazy. Emocje służą jako forma komunikowania się (zmiany w mimice twarzy dziecka informują otoczenie o uczuciach dziecka). Silne emocje zakłócają czynności umysłowe dziecka, czyli wpływają na koncentrację uwagi, pamięć, zdolność rozumienia, itp., dostarczają podstaw do oceny społecznej i samooceny, wpływają na sposób komunikowania się z otoczeniem.

6. Związek mowy i myślenia- wpływ na osobowość.

Związek myślenia i mowy:

Pomiędzy nimi zachodzi ścisły związek, jednak nie jest to związek tożsamości. Są odrębnymi procesami i posiadają własne, odrębne cechy. Na szczeblu pojęciowym odzwierciedlania świata mowa staje się narzędziem myślenia, słowo oznacza bowiem całą klasę przedmiotów. Jeżeli rozumiemy znaczenie słowa, potrafimy w myśli manipulować pojęciem określonego problemu. Aby odzwierciedlić stosunki i związki pomiędzy przedmiotami musimy wyodrębnić ich składniki, a następnie powiązać je w całość, tzn. musimy dokonać analizy i syntezy- podstawowymi operacjami myślowymi. Im bardziej rozwija się mowa, tym bardziej stymulujemy rozwój myślenia.

Praktyczne opanowanie przez dziecko podstawowych struktur gramatycznych języka ojczystego, a przede wszystkim zdobycie umiejętności wypowiadania się zdaniami wpływa na przekształcenia w obrębie mowy. Mowa staje się coraz lepszym narzędziem porozumiewania dziecka z osobami z jego otoczenia -narzędziem komunikacji społecznej. Jednocześnie rozwija się symboliczna funkcja języka i coraz bardziej ścisły staje się jego związek
z myśleniem. Mowa dziecka ma od początku charakter społeczny- mowa i język służą dziecku od razu za narzędzie porozumiewania się z otoczeniem.
   Budzenie zainteresowań otoczeniem oraz rozwój społeczny dziecka to czynniki stymulatywne, wywołujące wypowiedź dziecka, co wpływa na rozwój czynności językowych. Funkcje, ekspresywna i impresywna są niejako podporządkowane tej zasadniczej właściwości mowy; dziecko bowiem wyraża swoje przeżycia i pragnienia, skierowując je do określonego odbiorcy. Mowa „egocentryczna" to przeważnie dialog z wyimaginowanym słuchaczem i dopiero wraz z wiekiem zmienia się jej struktura i sposób funkcjonowania. Punktem kulminacyjnym tego rozwoju jest przekształcenie się tej formy mowy w mowę wewnętrzną, którą cechuje absolutna skrótowość
i predykatywność.

Myślenie- forma pośredniego poznania świata, przetwarzanie, łańcuch czynności umysłowych, którego wynikiem jest rozwiązanie.

7. Stosunki wewnątrz rodzinne w socjalizacji dziecka.

Wychowanie zachodzące w rodzinie wdraża jednostkę w proces socjalizacji. Dokonuje się to poprzez naśladownictwo postaw osób z najbliższego otoczenia, interioryzację określonych norm i systemu wartości przyjętych w rodzinie oraz kontroli społecznej polegającej na nagradzaniu pozytywnych i na naganie postaw negatywnych. Wychowanie socjalizacyjne ułatwia sama struktura grupy społecznej, jaką jest rodzina. Jest to grupa mała, w której relacje oparte są na więziach osobistych, intymnych i na bezpośrednim kontakcie. To wszystko sprawia, że w dziecku kształtuje się silna świadomość przynależności grupowej i identyfikacja z systemem wartości wyznawanym przez rodzinę. Realizacja wspólnych celów i świadomość zależności od innych członków rodziny daje dziecku poczucie bezpieczeństwa i pozytywnie ustawia do życia społecznego.

Bardzo często zdarza się, że rodzina nie zdaje sobie sprawy ze znaczenia oddziaływań wychowawczo-socjalizacyjnych. Proces ten nie zawsze jest procesem racjonalnym, kierującym dziecko ku pewnym ideałom wychowawczym, ale brakuje w nim refleksji pedagogicznej, planowania i systematyczności. Wskazane jest, aby rodzice stawiali pewne wymagania, kształtowali postawy i własnym przykładem potwierdzali akceptowane przez nich wartości. Rezultatem tego rodzaju wychowania może być jednostka w pełni uspołeczniona. Jest to osoba zdolna, dojrzała i przygotowana do pełnienia określonych ról społecznych, poprzez twórcze uczestnictwo. Druga sytuacja to jednostka aspołeczna. Charakteryzuje się niedojrzałością, stanem ciągłego niezadowolenia, psychiczną dezorganizacją, nieumiejętnością zaspokojenia własnych potrzeb. To z kolei prowadzi do postawy biernej.

Głównie rodzina jest dla dziecka pierwszą podstawową szkołą charakteru i życia w społeczeństwie. Priorytet w wychowaniu dziecka ma dom rodzinny. Dziecko w rodzinie poznaje świat, prawdę, fałsz, zasady, normy zachowania, zwyczaje, obyczaje rodzinne i społeczne ,wartości i cechy moralne, czyni pierwsze kroki w poznaniu kultury i nabiera umiejętności uczestniczenia w niej.

Rodzina jest miejscem dziecka, gdzie odbywa się proces socjalizacji, czyli uspołecznienia. Wychowuje ona dziecko nie tylko dla siebie jako rodziny, ale przede wszystkim dla osobistego szczęścia jednostki i dla dobra ogólnego, społecznego. Otoczenie rodzinne odgrywa zasadniczą rolę w rozwoju zainteresowań, ukierunkowania uczuć dziecka, oraz ukształtowania jego woli i myślenia. Dzięki prawdziwemu i głębokiemu zaangażowaniu uczuciami rodziców powodzenie w wychowaniu będzie przynosiło oczekiwane rezultaty.

Na oczekiwane wyniki wychowania młodego pokolenia mają wpływ czynniki środowiskowe do których wg E. Jackowskiej należą:

 

1.Czynniki społeczno-ekonomiczne, określające pozycje społeczną i ekonomiczną rodziny i jej poszczególnych członków:

-warunki bytowe rodziny-poziom dochodów, sytuacja mieszkaniowa,

-warunki utrzymania rodziny -zawód rodziców, źródła utrzymania nie związane z pracą zawodową jej członków,

-więź między rodziną a środowiskiem -więź z dalszą rodziną, więź sąsiedzka itp.

 

2.Czynniki kulturalne, określające poziom kultury życia codziennego:

wykształcenie rodziców i innych członków rodziny,

 

-wzorzec kulturalny obowiązujący w rodzinie, określający między innymi podział obowiązków domowych w rodzinie, zasady wychowywania dzieci i sposób spędzania wolnego czasu.

-poziom potrzeb kulturalnych rodziców i innych członków rodziny.

 

3.Czynniki pedagogiczno-społeczne, określające strukturę rodziny, stosunki wewnątrz-rodzinne, właściwości osobowości rodziców.

 

Najważniejszym warunkiem prawidłowych stosunków w rodzinie to miłość rodzicielska -to nie poszukiwanie dóbr materialnych, ale przede wszystkim czas dla dziecka, częste rozmowy z dzieckiem, zrozumienie, to wspólne przeżywanie trosk i radości. To przykład własnego życia, to wskazywanie prawdziwych autorytetów. Rodzina to nie tylko majątek i kłopoty bytowe, to dużo więcej - wspólnota ducha, serca i myśli. Rodzice muszą mieć czas dla swojego dziecka, muszą

dzielić jego dziecięce radości i smutki, muszą się z dzieckiem bawić, zajmować, pomagać w nauce, interesować się jego sprawami, zapewnić mu atmosferę bezpieczeństwa i spokoju, poświęć mu codziennie trochę czasu na rozmowę. Dziecko wtedy przeżywa prawdziwą radość, gdy wychodzi z rodzicami na spacer, wycieczkę, gdy z nimi rozmawia, gdy może z rodzicami pracować, pomagać im, czuje wtedy, że rodzice mu ufają. Cieszy się, gdy rodzice otwierają mu oczy na wspaniałość przyrody, a nie tylko nauczyciele.

Niekorzystną sytuację dziecka w rodzinie określa nie tylko taki czy inny skład rodziny, ale także i -stosunki wzajemne członków rodziny, pozycja dziecka w rodzinie, organizacja i rodzaj opieki nad dzieckiem, oraz zainteresowania jego sprawami ze strony rodziców.

Dzieci rodziców nękanych trudnościami mieszkaniowymi, czy materialnymi maja słabszy kontakt uczuciowy, gdyż rodzice ci zajęci są pracą zawodową, czy wychowywaniem potomstwa, a może nawet i nałogami, lub też po prostu nie potrafią podołać roli rodziców i zaniedbują swoje obowiązki.

8. Rozwój uspołecznienia.

Uspołecznienie i uczenie się współżycia w środowisku społecznym jest procesem złożonym i trudnym. Dlatego, aby dziecko nauczyło się współżycia z innymi, musi mieć stworzone warunki do uczenia się tego, czyli musi mieć możliwość kontaktów z innymi. Ważny jest jednak rodzaj kontaktów społecznych, a nie ich ilość. Uspołecznienie ogólne polegające na obcowaniu z innymi bez względu na cel czy wspólnotę interesów, niezbyt pozytywnie przyczynia się do rozwoju zdrowych postaw społecznych u dziecka.
     Dziecko jest od urodzenia istotą społeczną, chociaż nie od razu można je nazwać partnerem społecznym. Dopiero z wiekiem, pod wpływem zdobywania doświadczeń staje się zdolne do nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi i wchodzi z nimi w interakcje.
     Pierwszą grupą społeczną, z jaką styka się dziecko jest rodzina, która w późniejszym okresie wpływa na nawiązywanie kontaktów z innymi grupami. Społeczne zachowanie się - przystosowanie się dziecka zdeterminowane jest wpływami całokształtu czynników środowiskowych, wśród których się rozwija - twierdzi E.Hurlock. Kiedy dziecko podrósłszy wchodzi w coraz to szersze kontakty z ludźmi, jego postawy i społeczne formy zachowania są odzwierciedleniem wzorów dominujących w rodzinie. Zdobywa je bowiem we wczesnym dzieciństwie, kiedy to jego kontakty społeczne ograniczają się do domu rodzinnego. Autorka wyraża przekonanie, że potem następują tylko drobne zmiany i zróżnicowania w zachowaniach i postawach. Z biegiem czasu dziecko zaczyna rozumieć, że środowisko oczekuje od niego dostosowania się do pewnych wzorów, przezwyciężenia swojej agresywności i zachowań aspołecznych.
     Kształtujące się zasadnicze postawy wobec pewnych ludzi i życia społecznego stanowią podłoże do przyjemnych i nieprzyjemnych doświadczeń. Postawy są wynikiem społecznego przystosowania się. Dziecko przejmuje postawy od innych, pragnie zdobyć pewną pozycję w grupie. Postawy nie zmieniają się łatwo. Kiedy dziecko spostrzeże, że jego postawy wpływają na jego niepopularność, dopiero wówczas stara się je zmienić. Postawy społeczne, które przeszkadzają społecznemu przystosowaniu się podlegają dużemu zróżnicowaniu i zmianom, gdy dziecko podrośnie.
     Teoretycy nowego wychowania podkreślali, że dziecko jest istotą o zmieniających się potrzebach i zainteresowaniach oraz aktywności. Podstawą tej aktywności jest zabawa. Dorośli zaś powinni otaczać je szacunkiem, zamiast wyśmiewać ich niewiedzę. Takie stanowisko reprezentował również Janusz Korczak - najwybitniejszy przedstawiciel nowego wychowania - twierdząc:
" Pozwólmy dzieciom błądzić i radośnie dążyć do poprawy" ( cyt.za: Dewey J.,1933,s.162 )
     Zarówno przedszkole jak i szkoła posiada jasno sprecyzowane cele wychowania związane z uspołecznianiem jednostki. Stanowią one cenne źródło dla nauczycieli - wychowawców. Mogą oni, a właściwie muszą, tak pokierować swoją pracą dydaktyczno - wychowawczą, aby osiągnąć jak najlepsze efekty wychowawcze w każdej dziedzinie aktywności ucznia.
     Edukacja wczesnoszkolna jest szczególnie ważnym okresem dla dziecka rozpoczynającego naukę szkolną, otwierającym drogę do dalszego kształcenia, a co za tym idzie, szerszych kontaktów społecznych wymagających od niego pewnych zachowań, postaw, umiejętności i działań prospołecznych.
     Zdaniem K.Tillmanna, szkoła jest najbardziej wpływową i zróżnicowaną instytucją w obrębie kształcenia. Socjalizacja zaś - jej głównym zadaniem. Ponieważ szkoła ma umożliwiać kształcenie i wychowani dzieci, nie może mieć ustalonych jednoznacznych celów. Wymagają one ciągłej interpretacji i szukania nowych dróg przez nauczyciela.
     Ze względu na to, że naśladownictwo, działanie na polecenie oraz własna inicjatywa dominują u dzieci klas początkowych jako formy aktywności społecznej, nauczyciel powinien prowadzić działania w takim kierunku, aby dzieci samodzielnie podejmowały inicjatywy.

Uspołecznienie dziecka to proces przygotowania go do życia w obrębie szeregu grup i złożonych stosunków społecznych. Nie może ono przebiegać z dala od tych warunków życia społecznego, jakie oczekują dziecko w przyszłości.

Wychowanie powinno być wprowadzeniem dziecka w całokształt życia zbiorowego, dając mu zrozumienie praw rządzących tym życiem, niezbędne umiejętności włączania się doń oraz rozwijając w nim postawę troski o dobro ogółu. Uspołecznienie i osiągnięcie dojrzałości społecznej jest rezultatem rozwoju społecznego dziecka. Podczas rozwoju społecznego dokonuje się proces socjalizacji

życzliwość dla ludzi, inicjatywa, aktywność społeczna, ofiarność w działaniu na rzecz innych, itd., stanowią wyposażenie człowieka, dzięki któremu może ono podjąć konstruktywne role w społeczeństwie. Wykształcenie wymienionych wyżej właściwości stanowi ukoronowanie wieloletnich wysiłków wychowawczych i jest ostatecznym produktem rozwoju społecznego.

Wychowanie uspołeczniające nie należy do zadań łatwych, sprowadza się do wdrażania wychowanka do pełnienia odpowiedniej roli społecznej.

Muszyński⁵ charakteryzuje osobę uspołecznioną. Jego zdaniem, jest to ta, która:

- działa na rzecz grupy,
- przestrzega dyscypliny społecznej,
- przejawia inicjatywę,
- przejawia gotowość do współpracy,
- przejawia troskę o mienie zbiorowe,
- jest rzetelna, ofiarna i solidarna w wypełnianiu obowiązków wobec gromady.

Jednostka uspołeczniona działa zgodnie z normami wytworzonymi przez daną grupę. Uwzględniając adekwatność normy grupowej z zachowaniem się danego osobnika, można wyróżnić trzy stopnie uspołecznienia: niski, średni i wysoki.

Najwyższym stopniem rozwoju społecznego jest dojrzałość społeczna. W poszczególnych okresach życia jednostki można mówić o dojrzałości jako osiąganiu pewnego rozwoju społecznego.

Na rozwój ten składa się:
1. nabywanie przez człowieka zdolności do porozumiewania się z innymi ludźmi i stopniowe osiąganie umiejętności współdziałania i regulowania swego postępowania według norm społecznych,
2. usamodzielnianie się - przejście od umiejętności wypełniania obowiązków związanych z codziennym życiem do utrzymania się z własnej pracy bez pomocy opiekunów.

9. Postawy rodzicielskie i ich wpływ na osobowość.

Postawy rodzicielskie wywierają wpływ na powstanie i rozwój pewnych form zachowania dziecka, decydują w ogromnej mierze o stylu wychowania oraz o doborze i skuteczności środków wychowawczych.

Według M. Ziemskiej postawy rodzicielskie wpływają na pozycję dziecka w rodzinie. Dziecko, gdzie postawa rodzicielska jest odtrącająca, czuje się niepotrzebne. Niekiedy próbuje walczyć o swoją pozycję, albo zwraca na siebie uwagę złym zachowaniem, którego rodzice nie akceptują, dzięki czemu staje się centrum zainteresowania. U dzieci tych kształtuje się agresywność, kłótliwość, nieposłuszeństwo, kradzieże, zahamowanie rozwoju uczuć wyższych, zachowania aspołeczne i antyspołeczne.

Dzieci, z którymi rodzice unikają kontaktów lub nie współdziałają z nimi, czują się również niepotrzebne. Przy takiej postawie dzieci są uczuciowo niestałe, nastawione antagonistycznie do społeczeństwa, niezdolne do obiektywnych ocen, zmienne w planach. Dystans uczuciowy w skrajnych przypadkach prowadzić może do zachowań aspołecznych a nawet antyspołecznych.

Dziecko, którego rodzice przejawiają postawę nadmiernie chroniącą, zajmuje w rodzinie bardzo wysoką pozycję, wszyscy skupiają uwagę wokół niego. Postawa ta powoduje wystąpienie u dziecka opóźnienia dojrzałości emocjonalnej, społecznej, dziecko jest uzależnione od matki, jest bierne, nie przejawia własnej inicjatywy. Dziecko nadmiernie chronione może też przejawiać zachowanie typu "rozpieszczonego dziecka". W takiej sytuacji demonstruje nadmierną pewność siebie, poczucie większej wartości, zarozumialstwo, awanturniczość, tyranizuje matkę, jest egoistyczne, ale gdy zostanie samo jest niepewne, niespokojne i nieszczęśliwe. Postawa rodzicielska nadmiernego wymagania, korygowania również nie przyczynia się do zdobycia przez dziecko właściwej pozycji w rodzinie.

Dziecku takiemu nie pozwala się na działanie autentyczne, nie respektuje się jego praw oraz nie uznaje się chociaż w minimalnym stopniu jego prawa do samostanowienia. U dziecka kształtuje się takie cechy jak: brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, uległość, pobudliwość i brak zdolności do koncentracji. W takiej sytuacji mogą powstać trudności szkolne lub zaburzenia w przystosowaniu społecznym. Rodzice, którzy wyrażają właściwe postawy rodzicielskie szanują swoje dziecko, respektują jego prawa. Dziecko takich rodziców posiada pozycję pełnowartościowego członka rodziny. Dziecko akceptowane łatwiej nawiązuje trwałe więzi emocjonalne, jest łatwiej uspołecznione, umie pokonywać trudności oraz łatwiej przystosowuje się do różnych sytuacji społecznych. Osobowość dziecka powinna być kształtowana w rodzinie pełnej, w której występują oba wzorce osobowe rodziców. Rodzice przebywając stale z dzieckiem dostarczają mu wzorów zachowania. Dzieci w początkowym okresie naśladują ich, natomiast później identyfikują się z nimi i chcą być takie jak oni.

Jeżeli jednak rodzice wraz z rozwojem dziecka nie przyjmują postaw właściwych dla danego okresu rozwoju, prowadzi to do sytuacji konfliktowych, które powodują zaburzenia w zachowaniu się dziecka, a przy dłuższym trwaniu - deformację jego osobowości. Rodzina i warunki życiowe w niej mogą być przyczyną prowadzącą do powstania zależności od środków odurzających, często stają się także miejscem, w którym nałóg ten szybko utrwala się

Postawy rodzicielskie możemy podzielić na pozytywne i negatywne.

Do postaw pozytywnych należą :

 

•         postawa akceptacji,

•         postawa współdziałania,

•         postawa uznająca prawa dziecka.

 

 

Postawy negatywne to :

 

• postawa odtrącająca,

• postawa unikająca kontaktu z dzieckiem,

• postawa nadmiernego wymagania,

• postawa nadmiernie chroniąca.

Jeśli dziecko jest a k c e p t o w a n e to jest wesołe, przyjacielskie, miłe , usłużne, współczujące, a dzięki poczuciu bezpieczeństwa odważne.

 

Przy rodzicielskiej postawie w s p ó ł d z i a ł a n i a dziecko jest ufne, zwraca się do rodziców o pomoc, jest z siebie zadowolone, wytrwałe, zdolne do współdziałania z innymi, umie troszczyć się o siebie i o innych.

 

Kiedy rodzice u z n a j ą p r a w a d z i e c k a , może ono wyrobić w sobie lojalność i solidarność w stosunku do innych członków rodziny, wie, że nie musi zawsze polegać na rodzicach i być od nich zależne, może działać z własnej inicjatywy, staje się więc twórcze.

 

W/w postawy są bardzo potrzebne dla rozwoju osobowości dziecka. Samo dziecko i otaczające je osoby wiedzą, że właśnie to dziecko jest mądrze kochane. Bardzo często, zwłaszcza w obecnym trudnym i zabieganym życiu, występują negatywne postawy rodzicielskie.

 

Postawa o d t r ą c a j ą c a umożliwia kształtowanie się u dziecka agresywności, nieposłuszeństwa, kłótliwości, kłamliwości, zachowań aspołecznych. Dziecko ciągle odtrącane wierzy, że jest złe, nic nie umie. Do niczego się nie nadaje.

 

Kiedy rodzice wykazują postawę u n i k a n i a k o n t a k t u z dzieckiem, najczęściej kończy się to niezdolnością dziecka do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, zamykania się w sobie, nieufnością , bojaźliwością, konfliktowością w stosunkach z kolegami.

 

Również postawa n a d m i e r n eg o w y m a g a n i a powoduje u dziecka brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, uległość a także brak zdolności do koncentracji. Rodzice przyjmując taką postawę chcą zrealizować poprzez swoje dziecko to , co im samym się nie udało.

 

Z kolei n a d m i e r n e c h r o n i e n i e dziecka powoduje opóźnienie dojrzałości społecznej, całkowitą zależność od rodziców, bierność, brak inicjatywy, z drugiej strony znowu nadmierną pewność siebie, cechy egoistyczne, niepowściągliwość, zuchwalstwo, zarozumialstwo, nieumiejętność życia w grupie.

 

Te postawy bardzo często występują wśród rodziców dzieci uczęszczających do świetlicy. Transformacja ustroju, zmiany jakie zaszły w naszym kraju, w społeczeństwie dotknęły również polskie rodziny. Duże bezrobocie , frustracje z tym związane, brak perspektyw dla ludzi młodych - to tematy, z którymi dziecko spotyka się na co dzień w swoim środowisku rodzinnym i sąsiedzkim.

Mamy również rodziców którzy są przekonani, że bycie najlepszym od przedszkola poprzez szkołę, studia - daje gwarancję dobrobytu, samorealizacji, szczęścia w życiu. Wychodzą z założenia, że jeśli stworzą dziecku odpowiednie warunki, zwłaszcza materialne, będą je mobilizować do rywalizacji - sukces gwarantowany. Stąd bierze się tak popularny `”wyścig szczurów”.

Tacy rodzice często prezentują bardzo t o k s y c z n ą postawę wobec swojego dziecka, wobec szkoły. Mają problemy sami z sobą i przenoszą je na relacje z dzieckiem a później do szkoły.

10. Poczucie własnej wartości (geneza).

Poczucie własnej wartości to stan psychiczny powstały na skutek elementarnej, uogólnionej oceny dokonanej na własny temat.

Samoocena może być pozytywna lub negatywna oraz pewna lub niepewna. Jakość dokonywanej samooceny zależy często od wychowania. Zaburzenie poczucia własnej wartosci powstaje zazwyczaj na podstawie komunikatów podważających wartość dziecka, jakie dostaje ono od osób znaczących (np. rodziców, opiekunów). Początkowo np. dziecko jest uważane za cenne samo w sobie, po prostu dlatego że jest i dostaje komunikaty od otoczenia stosowne do takiego sposobu jego postrzegania. Z czasem jednak na skutek rozmaitych oczekiwań otoczenia, czy sposobów wychowania otrzymuje komunikaty, które przekonują go albo pozwalają podejrzewać, że wartość jego jako człowieka zależy od rozmaitych czynników zewnętrznych lub od konkretnych działań, czy umiejętności. Tak wychowywane dziecko zaczyna się starać, by sprostać tym wymaganiom i zasłużyć ponownie na to, by móc się poczuć wartościowym i kochanym przez rodziców dzieckiem. Tak wychowywane dziecko staje się często także jako dorosły osobą zależną od otoczenia, zewnątrzsterowną i niepewną siebie (własnej elementarnej wartości jako człowieka).

Poczucie własnej wartości wiąże się z jakością realizacji różnych zadań życiowych, które są charakterystyczne dla danego okresu rozwojowego dziecka. Jest ważne dla jego fizycznego, poznawczego, emocjonalnego, moralnego i społecznego funkcjonowania. Nadaje koloryt kontaktom z rówieśnikami, rodzicami i indywidualnemu procesowi rozwoju. Jakość realizacji zadań rozwojowych wiąże się z kolei z poczuciem zadowolenia bądź jego brakiem w związku z danym poziomem rozwiązywania zadań życiowych dotyczących różnych sfer funkcjonowania dziecka. A zadowolenie dziecka z jego własnej aktywności w danej, ważnej dla niego sferze funkcjonowania jest wyznacznikiem poczucia jakości jego życia psychicznego. Zatem poczucie własnej wartości ma istotne znaczenie dla dziecka, dla jego rozwoju, kroczenia własną niepowtarzalną drogą, dla kreowania własnego życia i osobowości. Kiedy dziecko doświadcza doceniania jego aktywności, wtedy uczy się, że to, co robi, jest ważne i dobre, dzięki czemu lubi siebie, uczy się aktywności, twórczości i radości działania.

Poczucie własnej wartości to wiara we własne możliwości i zdolności, poczucie skuteczności swych działań, poczucie własnej kompetencji, własnej efektywności, posiadania wpływu na bieg rzeczy. Dziecko, które ma poczucie własnej wartości, chętnie podejmuje nowe zadania, bo wierzy, że jest zdolne do ich rozwiązania. Stawiane przed nim trudne zadania nie stanowią dla niego zagrożenia, a przeciwnie - wyzwanie. Może sprawdzić się w działaniu, w rozwiązywaniu problemów, które przed nim postawiono. Rozwiązanie zadania rodzi poczucie zadowolenia i satysfakcję z podejmowanej aktywności. Dziecko ma poczucie sensu własnych działań i sensu swojego istnienia. Zadowolenie przynosi mu własna aktywność i kontakty z dorosłymi oraz z rówieśnikami. Można powiedzieć, iż dziecko ma poczucie dobrej jakości życia psychicznego, w przeciwieństwie do dziecka, u którego ukształtowało się poczucie niższości.

Dziecko, które nie wierzy we własne możliwości i zdolności, z niepokojem podchodzi do nowych zadań i działań, towarzyszy mu poczucie, że nie rozwiąże ich prawidłowo i efektywnie. Może to rodzić poczucie niezadowolenia, poczucie braku skuteczności własnych działań, poczucie braku sprawstwa. Dziecko nie podejmuje własnych nowych aktywności, nie realizuje własnych pomysłów, gdyż porównując się z innymi dziećmi, ma poczucie, że jest mniej zdolne, mniej atrakcyjne i mniej potrafi. Żyje w przekonaniu, że jest niekompetentne, a jego działania są mało skuteczne i efektywne. Prawdopodobnie rodzi to u niego niepokój, poczucie niezadowolenia i lęk przed eksploracją i odkrywaniem świata. Jeżeli sfera działań dziecka, w odniesieniu do której dziecko ma poczucie niższości, jest dla niego ważna, wtedy konsekwencją może być poczucie niskiej jakości życia psychicznego.

*

Poczucie własnej wartości dziecka wiąże się z jego samooceną. Dziecko ocenia siebie i własne możliwości, porównując się z innymi, porównując się ze wzorem osobowym. Wartościowanie siebie może się opierać na wewnętrznym, bądź zewnętrznym kryterium (odpowiednio kryterium subiektywnym bądź obiektywnym). Ocena oparta na wewnętrznym kryterium dokonuje się na podstawie własnego systemu wartości, własnego ideału, w przeciwieństwie do zewnętrznego kryterium, kiedy to układem odniesienia są osiągnięcia innych, opinie i oceny innych o danej osobie.

Warto zwrócić tutaj uwagę na dynamikę zmiany procesu samooceny, na kształtowanie się wzoru osobowego wraz z rozwojem dziecka. Kiedy dziecko na początku ocenia siebie, porównując się z innymi dziećmi, ważne są dla niego osiągnięcia innych, ich opinie o nim. Istotne miejsce w budowaniu poczucia własnej wartości, w ocenie własnej osoby mają nauczyciele, rodzice, grupa rówieśnicza, telewizja, film, książki, środowisko szkolne. Poczucie własnej wartości jest wtedy mało stabilne, zależne "od stale zmieniającej się zewnętrznej sytuacji i rozbieżności opinii wygłaszanych o jednostce przez różne osoby" (Brzezińska 1993). W miarę kształtowania się tożsamości osoby poczucie własnej wartości staje się coraz bardziej stabilne, mniej podatne na zmiany pod wpływem zewnętrznej sytuacji, a opiera się na wewnętrznych standardach i wartościach osoby.

Samoocena opiera się na wiedzy dziecka o sobie. Samowiedza, samoocena, o których wspomniałam wyżej, oraz normy zachowań, stanowią elementy obrazu własnej osoby. Samowiedza ma istotne znaczenie w budowaniu poczucia własnej wartości dziecka. Wiedza dziecka o sobie dotyczy różnych obszarów funkcjonowania. Można tutaj wyróżnić wiadomości ogólne dotyczące wieku, płci, imienia i nazwiska dziecka, rodzaju podejmowanej aktywności (zabawa, nauka), informacje dotyczące funkcjonowania w grupie, ról, pozycji w grupie, przynależności do grupy, wspólnych działań grupowych. Jeśli dziecko czuje, że jest lubiane w grupie, że jest na istotnym miejscu w strukturze grupy, wtedy prawdopodobnie będzie miało poczucie własnej wartości i poczucie bycia ważnym członkiem społeczności grupowej. Wiąże się to również ze wzrostem motywacji dziecka do podejmowania różnorodnych zadań grupowych. W przeciwnym wypadku, kiedy dziecko odczuwa, iż nie jest lubiane przez swoich rówieśników, a ma poczucie, że w grupie pełni rolę np. kozła ofiarnego, wtedy prawdopodobnie będzie kształtowało się u niego poczucie niższości, co jednocześnie może się wiązać z brakiem chęci i lękiem przed podejmowaniem nowych zadań, nie tylko grupowych.

Wiadomo również, iż grupa rówieśnicza ma istotne znaczenie dla budowania się poczucia własnej wartości dziecka w wieku szkolnym. Tak więc brak akceptacji w grupie może mieć przykre i trudne dla dziecka konsekwencje w procesie kształtowania się poczucia własnej wartości i sensowności podejmowanych działań. Ważna jest więc świadomość nauczyciela, jego czujność na to, co dzieje się w grupie, znajomość procesów grupowych. Istotne jest zauważenie, że w szkole jest nie tylko ważny indywidualny rozwój intelektualny dziecka, ale też jego funkcjonowanie w grupie, jak i cała grupa uczniów, która ma własną dynamikę życia.

11. Rozwój moralny wg Piageta i Kolberga..

Rozwój moralny - proces przemian osobowości człowieka, prowadzących do uformowania się pewnego systemu wartości i odpowiadających mu reguł postępowania. Posiada dwa poziomy - poznawczy (rozumowanie, oceny moralne) i behawioralny (działanie moralne

Po raz pierwszy szersze badania nad tym zjawiskiem przeprowadził Jean Piaget, psycholog i pedagog szwajcarski. Jako jeden z pierwszych animatorów nowego kierunku w psychologii - psychologii dziecka, obalił funkcjonujący powszechnie stereotyp, określający dziecko jako „miniaturkę człowieka dorosłego”. Podkreślił różnicę pomiędzy światem dziecka a światem dorosłego. Piaget zauważył, że dla małych dzieci normy osób dorosłych są czymś sztywnym, zewnętrznym, którym małoletni podporządkowuje się w sposób jednostronny. Dopiero dorastające dziecko rozwija świadomość, pozwalająca traktować go jako równorzędnego w prawach i obowiązkach członka rodziny lub grupy szkolnej. Jako człowiek dorosły, normy moralne odnosi do siebie, niezależnie od opinii grupy społecznej.

Piaget stworzył po raz pierwszy stadium rozwoju moralnego człowieka, składające się z następujących etapów:

I STADIUM ANOMII MORALNEJ - stanowiące punkt początkowy rozwoju moralnego dziecka, obejmuje wiek niemowlęcy i poniemowlęcy.

II STADIUM HETERONOMII MORALNEJ - obecne w końcowej fazie wieku poniemowlęcego, trwające do 9 roku życia.

III STADIUM SOCJONOMII MORALNEJ - obejmuje lata wieku szkolnego tj. od 9 do 13 roku życia.

IV STADIUM AUTONOMII MORALNEJ - przypada na wiek dorastania oraz początek wieku młodzieńczego, trwając do 21 roku życia.

Przedstawione powyżej cztery stadia rozwoju moralnego według Piageta, pokrywają się z fazami rozwojowymi. Poniżej przedstawiono kierunek i przebieg rozwoju moralnego, porównującego stadia i fazy rozwoju moralnego.

Fazy rozwoju moralnego pozwalają oddać szczegółowy opis procesu przemian, jakie zachodzą w życiu oraz w psychice człowieka, biorąc pod uwagę wpływ norm moralnych, pochodzących ze środowiska lokalnego. W tym przypadku rozwój moralny człowieka ukierunkowany jest do moralnego postępowania.

Początek rozwoju moralnego człowieka stanowi faza a m o r a l i z m u, określana jest jako faza przedmoralna. Posiada charakter braku przez dziecko motywacji moralnych.

Kolejna faza e g o c e n t r y z m u określana jest przez badaczy jako pierwsza. Wskazuje ona na niezdolność rozumienia przez małe dziecko stanów psychicznych dorosłych, dlatego też skupia się ono na osobistych uczuciach. W fazie tej dziecko postępuje moralnie, biorąc pod uwagę tylko korzyść osobistą. Dorośli próbują narzucić mu swoją moralność, która jest dla niego obca. Dziecko jest zorientowane na posłuszeństwo oraz karę, ponieważ podporządkowuje się dorosłym, choć nie posiada jeszcze poczucia winy.

Faza k o n f o r m i z m u jest bliska fazie poprzedniej. Dziecko staje się wrażliwe na swoje zachowanie. Pojawia się po raz pierwszy pojmowanie odpowiedzialności za swoje postępowanie.

K o n w e n c j o n a l i z m m o r a l n y jako następna faza rozwoju moralnego jednostki, charakteryzuje się dążeniem do moralnego postępowania, zgodnego

z normami moralnymi. Dziecko potrafi uświadomić sobie konsekwencje swoich czynów. Kształtuje swoją wrażliwość moralną. Jednostka ludzka dąży do zaakceptowania jej przez grupę społeczną, w której przebywa. W fazie tej zachodzi ważny etap procesu socjalizacji młodego człowieka. W moralności jednostki pojawia się po raz pierwszy kategoria obowiązku, wstydu, honoru, czynów ważnych oraz niskich.

W fazie p r y n c y p i a l i z m u człowiek wykształca szacunek do norm moralnych. Jest to skutek uznania za własne, przyjętych ze środowiska zewnętrznego norm moralnych. Pozostaje im wierny i usatysfakcjonowany z ich przestrzegania, a przekroczenie norm naraża go na sankcje. W fazie tej spotyka się po raz pierwszy refleksje moralne, przeżycia, dylematy moralne odnoszące się do postępowania człowieka, które są indywidualnie rozpatrywane w sumieniu.

R a c j o n a l i z m m o r a l n y wykształca u człowieka uzewnętrznienie przestrzegania norm oraz jego skutki. W swoich dążeniach pragnie wywołać następstwa najbardziej pożądane, nawet przy sytuacji przekroczenia norm. Faza ta często określana jest jako relatywizm moralny, pojawia się często w sądach moralnych.

Faza i d e a l i z m u zamyka etap rozwoju moralnego człowieka. Jest to najwyższy poziom rozwoju, w którym istota ludzka posiada własny, rozwinięty system moralny. Zna swoje cele, które umożliwiają jej działania, urzeczywistniające wyobrażenia moralne.

W literaturze psychologicznej można spotkać także inne kryterium podziału na sześć faz rozwoju moralnego według Kolberga. Przedstawiają się one następująco:

1. Orientacja na karę i posłuszeństwo - rozwija się pomiędzy 2 a 7 rokiem życia.

2. Indywidualizm, cel instrumentalny i wymiana - dziecko uwzględnia tylko swoją korzyść.

Moralność konwencjonalna - pomiędzy 7 a 11 rokiem życia.

3. Wzajemne oczekiwania interpersonalne, relacje i zgodność interpersonalna - dziecko próbuje sprostać oczekiwaniom dorosłych.

4. System społeczny i sumienie (prawo i porządek) - dziecko pragnie podtrzymać istniejący porządek społeczny oraz stać się jego uczestnikiem.

Moralność postkonwencjonalna (Stadium operacji formalnych u Piageta). Trwa od 12 roku życia.

5. Kontrakt społeczny - wrasta poczucie uczciwości, obowiązku i legalności.

6. Uniwersalne zasady etyczne - idee moralne stają się najważniejsze. Człowiek wyposażony jest w pełny „kręgosłup” zasad moralnych.

Prawidłowy rozwój moralny determinowany jest także przez wpływ czynników, które można określić jako: czynniki wewnętrzno - rozwojowe,

a zalicza się do nich - zdolności intelektualne, rozumienie, zasób posiadanej wiedzy, doświadczenie życia społecznego, emotywność, czyli zdolność do doświadczania silnych emocji, postawy i dyspozycje wolicjonalne oraz jako czynniki społeczno - kulturalne, do których należą: obecność i poziom kultury moralnej środowiska, wzory postępowania moralnego, uznawane wartości, treści wychowania, metody wychowania.

Powyższe czynniki oraz ich obecność w środowisku człowieka, mogą wpływać istotnie na przyspieszenie lub spowolnienie rozwoju moralnego. Należy jednak pamiętać, iż rozwój moralny jest bardziej zdeterminowany przez nie

zamknięte układy społeczne. (zob. szerz.: Muszyński 1983 : 60).

Rozwój moralny wiąże się także z różnymi dziedzinami psychiki ludzkiej. Moralność wraz z zachowaniem moralnym wyznacza sferę wiedzy o świecie, sferę emocjonalną oraz sferę motywacyjną. Każda z nich jak powszechnie wiadomo spełnia odrębną funkcję w życiu człowieka, choć mogą one osiągać wyższy lub niższy poziom rozwoju. Wszystkie odnoszą się przede wszystkim do życia społecznego, w którym jednostka ludzka może pełnić role społeczne.

12. Uczeni się jako podstawowa forma działalności.

Uczenie się, proces zdobywania i gromadzenia doświadczeń, w wyniku czego powstają nowe formy zachowania się i działania lub następuje modyfikacja zachowań i działań wcześniej nabytych. Wskutek uczenia się opanowany zostaje cały system wiadomości, umiejętności, nawyków, przyzwyczajeń, przekonań. Terminu uczenie się używa się zarówno w znaczeniu wąskim - dla określenia świadomego i zamierzonego zdobywania wiadomości i umiejętności, jak i w znaczeniu szerokim - dla określenia zarówno uczenia się zamierzonego, jak i nie zamierzonego (mimowolnego). Istnieje wiele teorii wyjaśniających zjawisko uczenia się. Współcześnie wyodrębnia się dwie ich grupy:

1) teorie koneksjonistyczne, przyjmujące, że podstawą uczenia się są różnego typu połączenia między bodźcami i reakcjami (np. teorie I.P. Pawłowa, B.F. Skinnera, L. Thorndike'a),

2) teorie poznawcze, wyjaśniające uczenie się jako zmianę schematów poznawczych (np. teorie K. Lewina, E.Ch. Tolmana).

Uczenie się odgrywa bardzo ważną i znaczącą rolę w życiu człowieka, gdyż w znacznie mniejszym stopniu niż organizm zwierzęcy dysponuje on gotowymi, wrodzonymi formami zachowania się. Omówię tu znaczenie uczenia się w okresie dzieciństwa, czyli od urodzenia się dziecka do osiągnięcia przez nie dojrzałości szkolnej. Uczenie się to ciągły rozwój, który następuje w wyniku ćwiczenia i wysiłku dziecka. Poprzez uczenie się dziecko nabywa umiejętność korzystania ze swoich możliwości, czyli zadatków wrodzonych, z którymi przychodzi na świat, aby mogło ono rozwijać je musi mieć możliwość uczenia się.

Uczenie się może być także rezultatem praktyki lub tylko powtarzania jakiejś czynności, aby po pewnym czasie skutkowało to zmianą w zachowaniu jednostki.

Ten rodzaj uczenia się może polegać na naśladownictwie, które polega na tym, że jednostka świadomie kopiuje to, co robią inni ludzie. Uczenie się może również polegać na identyfikacji i ma miejsce wtedy, gdy jednostka próbuje przyswoić sobie podstawowe wartości, motywy lub, też zachowania osób podziwianych, kochanych, czyli znaczących dla niej. Uczenie się może polegać także na treningu, czyli ćwiczeniu, które jest czynnością wybraną, ukierunkowaną i celową. Podczas ćwiczenia, czyli powtarzania przez dziecko określonych czynności postępowaniem jego kierują osoby dorosłe, np., matka, ojciec, nauczyciele, lub starsze rodzeństwo, a usiłujące zmienić jego zachowanie stosownie do wzorów, które zapewnią mu dobre samopoczucie i akceptację przez grupę społeczną.

W pierwszych latach życia dziecka szybko rozwija się jego móżdżek, w którym znajduje się ośrodek równowagi oraz mózg, a szczególnie płaty czołowe, które odpowiedzialne są za ruchy wyuczone. Do opanowania przez dziecko sprawności ruchowych, czyli motorycznych niezbędny jest odpowiedni rozwój i dojrzałość układu nerwowo- mięśniowego i aby mogło to nastąpić musi ten rozwój być odpowiednio stymulowany, czyli pobudzany

Czynniki wpływające na proces uczenia się

 

Warto w tym miejscu wymienić czynniki korzystnie wpływające na proces uczenia się. Jeśli nauczyciel zechce wykorzystać je w swojej pracy dydaktycznej, odniesie znacznie większe sukcesy mierzone osiągnięciami uczniów, niż w sytuacji nauczania niejako „wbrew” możliwościom poznawczym ucznia. Do warunków efektywnego nauczania należą:

 

• o       Miła, wolna od lęku atmosfera.

• o       Rozbudzanie ciekawości i motywacji do nauki.

• o       Wstępne aktywizowanie wiedzy posiadanej przez ucznia przed wprowadzeniem nowego materiału, by nowe informacje mogły zostać skojarzone z tymi wcześniej zapamiętanymi, (por. pamięć ultrakrótka).

• o       Nauczanie polisensoryczne.

• o       Stosowanie aktywizujących metod nauczania (learning by doing)

• o       Stosowanie gier i zabaw dydaktycznych.

• o       Organizowanie pracy w parach i grupach, gdyż procesy myślowe przebiegające w kilku mózgach równocześnie oddziałują na siebie wzajemnie. Ludzie inspirują się nawzajem i korygują swoje błędy, co prowadzi do lepszych wyników pracy.

o       Tolerancja dla błędów ucznia. Należy przyjąć stanowisko, że błędy to nie grzech, lecz droga poznania, na której można się wiele nauczyć.

13. Rozwój zainteresowań.

Na kształt  zainteresowań mają wpływ takie cechy, jak: skłonność do zaciekawienia, wolność wyboru oraz poczucie bezpieczeństwa. Ukształtowane zaciekawienie powoduje otwarcie się na świat zewnętrzny, wolność wyboru porządkuje otaczający świat, natomiast poczucie bezpieczeństwa umożliwia podjęcie działania. Rozwój zainteresowań ma ogromne znaczenie w kształtowaniu osobowości, w wychowaniu, a także w nauczaniu. Stanowi też rodzaj siły napędowej, która znajduje ujście w pracy albo w rozrywkach, zmieniając swój charakter na hobby.

Pojęcie i istota zainteresowań.

Zainteresowanie, jako właściwość psychiczna tak jak każda inna właściwość, czy proces psychiczny, ma swoją linie rozwojową, historię i mechanizmy rozwoju. Zainteresowanie rozwija się na przestrzeni wielu lat, począwszy od wczesnego dzieciństwa, a skończywszy na wieku dojrzałym. Jest sprawą zupełnie oczywistą, że w zależności od fazy rozwojowej, przejawia się ona w różnych formach i kształtuje je odmienny mechanizm. W zależności od okresu rozwojowego zmienia się też funkcja zainteresowań.

Wielu autorów twierdzi, iż trwałe zainteresowania kształtują się dopiero w wieku dojrzałym. Istnieje jednak wiele dowodów na to, że charakter zdobywanych doświadczeń w dzieciństwie jest decydujący dla przyszłego kształtu struktury zainteresowań dorosłego człowieka.

Zainteresowanie oznacza coś, z czym dziecko utożsamia swoje dobre samopoczucie. Zainteresowania są źródłem motywacji, która pobudza człowieka do działania zgodnie z pragnieniami w sytuacji, kiedy istnieje możliwość swobodnego wyboru. Jeśli jednostka dostrzega, że coś przynosi jej pożytek, rozwija zainteresowania w tym kierunku. To z kolei doprowadza do zadowolenia. Gdy zanika zadowolenie, mija także zainteresowanie. Każde zainteresowanie zaspokaja jakąś potrzebę w życiu dziecka, chociażby dana potrzeba nie była łatwo dostrzegalna dla osób dorosłych. Im ważniejsza potrzeba zostanie zaspokojona, tym silniejsze i trwalsze będą zainteresowania. Im częściej dane zainteresowanie przejawia się w podejmowanych czynnościach, tym staje się silniejsze. W toku rozwoju indywidualnego zainteresowania u dzieci kształcą się w miarę tego, jak wchodzą w coraz bardziej świadomy i bliski kontakt z otaczającym je światem i jak w procesie nauczania i wychowania przyswajają sobie zdobycze kultury, tworzącej się i rozwijającej się historycznie.

W każdym wieku zainteresowania odgrywają ważną rolę w życiu jednostki oraz mają wielki wpływ na jej zachowanie i postawy. Dotyczy to zwłaszcza okresu dzieciństwa. Zainteresowania rozwinięte w dzieciństwie przesądzają w znacznym stopniu o tym, kim będzie dziecko w przyszłości. Dzieci, które interesują się jakąś czynnością-czy to będzie zabawa, czy praca-wkładają więcej wysiłku w uczenie się niż dzieci mniej zainteresowane.

Zainteresowania dziecka można rozpatrywać z rozwojowego jak też z indywidualnego punktu widzenia. Początkowo w psychologii dziecka podkreślano, że w tzw. Okresie pierwszego dzieciństwa (od 2 do 7 lat) uwaga i zainteresowania dziecka skierowane są na „świat zabawy i bajeczny". W okresie drugiego dzieciństwa ( od 7 do 13 lat) przenoszą się one na świat zewnętrzny, czego przejawem jest zaciekawienie przyrodą i techniką, kolekcjonerstwo lub majsterkowanie, w wieku młodzieńczym zaś ( od 13 do 19 lat) zainteresowania dotyczą już wewnętrznego świata jednostki -jej idei i przeżyć psychicznych, co znajduje swój wyraz w dążeniu do pogłębiania wiedzy, w twórczości artystycznej, sporach i dyskusjach światopoglądowych.

Jak rozwijają się zainteresowania?

Dziecko nie przychodzi na świat z ukształtowanymi zainteresowaniami. Zainteresowania są wynikiem doświadczeń związanych z uczeniem się. Już małe niemowlę zanim potrafi siedzieć, bada własne ciało, oglądając ręce i stopy, gdy swobodnie nimi porusza, bada swoje włosy, oczy, uszy pępuszek, wkłada palce w różne otwory ciała np. w nozdrza, uszy. Kiedy nadarza się okazja, lubi oglądać się w lustrze, jak,, robi miny" lub porusza różnymi częściami ciała. Gdy niemowlęta i małe dzieci przebywają w towarzystwie innych osób badają je, ciągną za włosy, dotykają ich rąk i twarzy,

pociągają za wąsy mężczyzn lub dotykają piersi kobiet. W wieku przedszkolnym typową czynnością jest badanie ciała rówieśników tej samej lub odmiennej płci. Z chwilą, gdy dziecko opanuje dostatecznie dużo słów, by móc się porozumiewać z otoczeniem, zadaje nie kończące się pytania na temat ciała własnego lub innych osób. Dzieci wypowiadają też uwagi dotyczące części ciała innych osób, które różnią się wyglądem od ich własnego ciała. Na przykład komentują różnice między narządami płciowymi u chłopców i dziewcząt, różnice w budowie ciała osób dorosłych i dzieci oraz rozmaite defekty fizyczne, które może mieć dziecko lub osoba dorosła.

14. Motywy wieku dorastania.

Wiek dorastania to okres wzmożonej emocjonalności, niezwykłej intensywności i żywości przeżyć uczuciowych. Cechuje je wysokie napięcie: doznawany smutek jest bardzo głęboki, przeżywana radość niezwykle silna. Charakterystyczną właściwością emocji w tym okresie jest także chwiejność: raz są załamani, nie wierzą w swoje możliwości, w swoje powodzenie w jakiejkolwiek dziedzinie, w innych momentach przeżywają poczucie własnej mocy: raz wzruszają się i współczują, to znowu są twardzi, nieugięci okrutni. Stany uczuciowe cechuje nietrwałość i ruchliwość, oscylacja między nastrojami krańcowymi. Skrajnie negatywne łatwo przechodzą w zdecydowanie pozytywne, smutek w radość, przygnębienie w entuzjazm i odwrotnie

W pierwszej fazie wieku dorastania dość często dominują u młodzieży stany uczuciowe negatywne, niepokoje, lęki m.in. dotyczące własnej osoby, np. niepewność jaka będzie przyszłość, czy sobie poradzę, czy nie spotka mnie niepowodzenie, obawy przed kontaktami z innymi, przed odrzuceniem, wyśmianiem, nieśmiałość. Innymi negatywnymi stanami emocjonalnymi są: gniew, złość, agresja. Przejawiają się one jako reakcja na frustrację, m.in. uniemożliwianie realizacji własnych planów, na ograniczenie przywilejów, na kontrolę, przymus. Agresję młodzież uzewnętrznia inaczej, głównie w formie pośredniej: milczenia, ironii, krytyki.
Młodzież przeżywa również wiele stanów emocjonalnych pozytywnych: radość, zachwyt, entuzjazm, poczucie własnej mocy.
Najbardziej charakterystyczne i specyficzne dla wieku dorastania są potrzeby samodzielności, niezależności, autonomii. Nasilenie wynika z poczucia siły fizycznej, z poczucia zwiększonych możliwości intelektualnych, z rozwoju samoświadomości. Zwiększa się znacznie zakres potrzeby samodzielności, obejmuje on nie tylko poglądy, uczucia, aktywność, lecz przede wszystkim sferę decyzyjną: dziewczęta i chłopcy pragną sami decydować o swoich sprawach sposobie spędzania wolnego czasu, wydawania pieniędzy, ubierania się, doboru koleżanek i kolegów.

15. Wpływ motywów na procesy uczenia się.

16. Różnice indywidualne.

17. Osobowość i jej regulacyjna funkcja.

18. Wiek dojrzały i starość.

okres dojrzałości

W szerokim znaczeniu dojrzałość określa się jako optymalny poziom możliwy do osiągnięcia na określonym etapie rozwoju, w warunkach, w jakich jednostka żyje, jako końcowy rezultat całego procesu rozwoju dziecka, obejmujący zespół właściwości fizycznych i psychicznych odpowiadających właściwościom większości dzieci tej samej płci, żyjących w analogicznym środowisku społeczno-kulturowym. W wąskim znaczeniu mówi się o dojrzałości w odniesieniu do jednej sfery rozwoju, jak np. fizycznej, uczuciowej czy moralnej, czy o dojrzałości dziecka do nauki szkolnej.

Dojrzałość fizyczną i fizjologiczną osiąga człowiek wcześniej niż dojrzałość psychiczną. Co więcej, w ostatnim półwieczu datuje się znaczne przyśpieszenie rozwoju sfery fizycznej, jak i psychicznej. Jednak rozwój fizyczny wyprzedza zwykle rozwój psychiczny. Kryterium dojrzałości fizycznej stanowi pełnia sił fizycznych oraz zdolność do prokreacji.

Osiągnięcie dojrzałości psychicznej, obejmującej sferę intelektualną, uczuciową, społeczną i moralną, wymaga przejścia przez jednostkę dłuższego i bardziej złożonego procesu rozwoju. Jak skomplikowany jest to proces, pokazuje np. osiąganie przez jednostkę dojrzałości moralnej. Obejmuje ona zrozumienie przez dziecko treści zasad moralnych, mających swoje źródło w podstawowych, ogólnoludzkich wartościach prawdy i dobra. Obejmuje także rozumienie argumentów, przemawiających za realizacją tych zasad w codziennych sytuacjach. Dojrzałość moralna zakłada ponadto akceptację przez dziecko zasad niesprzecznych z dobrem innych osób oraz uznanie ich jako własne. Natomiast w ocenie własnych i cudzych zachowań dojrzałość moralna przejawia się w braniu pod uwagę intencji osoby, która dokonała czynu, a nie skutków czynu. W przypadku zachowań własnych czy zachowań innych osób, niezgodnych z zaakceptowaną zasadą postępowania, dojrzałość przejawia się w przeżywaniu poczucia winy, niezależnie od tego, czy zachowanie zostanie ujawnione, czy nie.

I. Dojrzała osobowość

Istnieje wiele prób ujęcia dojrzałej osobowości człowieka. Wynikają one z różnych założeń teoretycznych. Bez wnikania w szczegóły określonych nurtów psychologicznych, można podkreślić cechy wspólne, łączące różne koncepcje. Dojrzałość można rozumieć jako pewien idealny wzorzec lub też jako proces przemian, będący realizowaniem tego wzorca. W tym drugim rozumieniu dojrzałość będzie umiejętnym i mądrym kierowaniem sobą.

II. Dojrzałość uczuciowa

Uczucia odgrywają ważną rolę w życiu człowieka. Mogą one mobilizować poznanie i działanie, mogą też przeciwnie - utrudniać je i komplikować. Znajomość świata własnych uczuć pozwala je, jak też swoje reakcje, rozumieć oraz nimi w pewnym stopniu kierować, tzn. uczyć się przechodzić od reakcji uczuciowych pierwotnych - odruchowych do bardziej dojrzałych.

Punktem wyjścia do dojrzałości uczuciowej jest obiektywna ocena siebie samego i swojej aktualnej sytuacji psychicznej i emocjonalnej, która też daje możliwość poznania drugiego człowieka

III. Dojrzałość do zawarcia sakramentu małżeństwa

Do zawarcia małżeństwa potrzebna jest u narzeczonych dojrzałość fizyczna i psychiczna. Sakrament małżeństwa wymaga nadto od stron dojrzałość chrześcijańskiej. Przejawia się ona w świadomym wyznawaniu wiary i wolnym wypełnianiu praktyk religijnych.

GŁÓWNE CECHY OKRESU STAROŚCI

Starość i starzenie się - to pojęcia, które nie zostały jeszcze jednoznacznie zdefiniowane, zarówno przez nauki biologiczne jak i społeczne. Pierwsze z tych pojęć traktowane jest jako zjawisko, faza życiowa, drugie natomiast jest procesem
Starość jako etap, stan w życiu człowieka ma charakter statyczny, starzenie się natomiast, traktowane jako proces rozwojowy jest zjawiskiem dynamicznym.
Postępujące zmiany społeczno - ekonomiczne, coraz szybszy postęp techniczno - informatyczny, wzrost stopy życiowej ludności, rozwój i osiągnięcia medycyny, przyczyniają się do wydłużenia życia ludzkiego. Konsekwencją tego jest szybszy wzrost liczby osób w podeszłym wieku, niż liczby osób nowo narodzonych.
O tym, że starość jest nieunikniona wie każdy z nas, starzejemy się wszyscy. Starość
(zależnie od jednostki, od społeczeństwa) przebiega w różny sposób, ma różne oblicza. Starość nie powinna być utożsamiana z chorobą, gdyż jest etapem rozwoju osobniczego następującym po okresie dojrzałości. W przeszłości utożsamiano starzenie się z pojawiającą się i stopniowo postępującą niewydolnością ważnych dla życia narządów. Czym jest dokładnie starzenie się? Oznacza ono stopniowe zmniejszenie rezerwy czynnościowej narządów, które zmniejszają możliwość zachowania równowagi wewnątrzustrojowej. Jest to proces ciągły i nieodwracalny. Starzenie się ma duże znaczenie indywidualne i społeczne, ponieważ zbliża człowieka do okresu starości.
Granice starości są bardzo płynne a sam proces starzenia się przebiega etapami. Najpierw jest etap starzenia się społecznego, dopiero później następuje starzenie fizyczne. Starzenie zależy od sposobu i warunków życia. Odmiennie będzie przebiegało u mężczyzn i kobiet, inaczej na wsi i w mieście. Do najczęściej spotykanych zalicza się 4 okresy starości:
- 60-69 lat - wiek początkowej starości,
- 70-74 lata - wiek przejściowy między początkową starością a wiekiem ograniczonej sprawności fizycznej i umysłowej,
- 75-84 lata - wiek zaawansowanej starości,
- 85 lat i więcej - niedołężna starość.
Jednakże wiek kalendarzowy nie jest jednak najwłaściwszym miernikiem nasilenia się procesów starzenia.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), za początek starości uznaje 60 rok życia. Wyróżnia w niej trzy zasadnicze etapy:
od 60 - 75 r. ż. - wiek podeszły ( tzw. wczesna starość);
od 75 - 90 r. ż. - wiek starczy ( tzw. późna starość);
90 r. ż. i powyżej - wiek sędziwy ( tzw. długowieczność).
Za podstawowe cechy starości uważa się:
¨ znaczny spadek zdolności adaptacyjnych człowieka w wymiarze biologicznym, psychospołecznym;
¨ postępujące ograniczenie samodzielności życiowej;
¨ stopniowe nasilenie się zależności od otoczenia
Do najważniejszych problemów ludzi starszych można zaliczyć samotność, chorobę, inwalidztwo, życie w ubóstwie, poczucie nieprzydatności. Wszystkie te problemy wskazują na istniejącą marginalizację osób starszych jako zbiorowości, czego przykładem może być stopniowe eliminowanie ich z aktywnego życia zawodowego i społecznego w momencie przekraczania granicy wieku emerytalnego.
Osoby starsze boją się nie tylko chorób i niepełnosprawności, ale także osamotnienia i nietolerancji, gdyż w dzisiejszych czasach panuje „kult młodości”. Wiadomym jest, że wraz z wiekiem człowiek słabnie. Ma to swój negatywny skutek nie tylko dla osoby starzejącej się. Jest to dla niej samej zagrożenie ze względu na osoby i przedmioty ją otaczające, gdyż może ona stać się potencjalną ofiarą napaści, kradzieży, itp. oraz nie radzić sobie z niektórymi czynnościami wymagającymi użycia większej siły.
Proces starzenia się społeczeństw obserwowany jest od ponad ćwierć wieku, polega na systematycznym wzroście udziału ludzi starszych w całej populacji. W literaturze przedmiotu proces starzenia się rozpatrywany jest w trzech głównych aspektach: biologicznym czas biologicznego starzenia się warunkują także (poza genami) warunki zewnętrzne: przyrodnicze, społeczno - ekonomiczne, kulturowe), psychologicznym (starzenie się psychiczne to działanie czasu na osobowość człowieka oraz na jego życie emocjonalne i duchowe) oraz społecznym (stopniowe wycofanie się z życia społeczno - zawodowego).
Starość jest okresem trudnym, człowiek musi zostać do niej odpowiednio przygotowany. Na to, jak jest ten okres przeżywany, mają wpływ różne czynniki zarówno indywidualne, w tym genetyczne, jak i społeczne. Ludzie starsi staja się coraz mniej sprawni, coraz więcej chorują. Rozwój geriatrii i gerontologii przyczyniają się do postępu w działaniach na rzecz poprawy jakości życia w okresie starości. Powszechne przygotowanie się do starości stanowi nowe wyzwanie dla współczesnych społeczeństw. Zasadnicze znaczenie w procesie edukacji dla dobrego przeżywania starości ma motywowanie ludzi do aktywności: tak fizycznej, jak i intelektualnej.
W miarę przybywania lat potrzeby człowieka się zmieniają, gdyż zmienia się perspektywa życiowa. Z jednej strony ogromnej wagi nabierają banalne sprawy dnia codziennego, z którymi starszy człowiek boryka się z coraz większymi trudnościami na skutek postępującej słabości własnego organizmu, a z drugiej strony ambicje i motywacje, które kierowały zachowaniem i dążeniami w latach wcześniejszych, odchodzą powoli w cień. Pojawia się refleksja dotycząca przeszłości. Coraz częściej myśli się o przyszłości i końcu własnego życia. Pojawiają się smutek i strach.
Największym problemem społecznym ludzi starszych jest samotność. Często człowiek starszy znajduje się w niekorzystnej sytuacji we własnej rodzinie. W toku licznych i szybkich przemian przeobrażeniu ulega także model rodziny. Znikają dwu-, trzypokoleniowe rodziny, w których osoby starsze mogły liczyć na opiekę, zainteresowanie. Rodzina, która w sferze emocjonalnej wypełniała całe życie usamodzielnia się, często partner umiera. Seniorzy polscy żyją najczęściej w rodzinach swych dzieci. Rodziny korzystają z obecności oraz pomocy babci czy dziadka, tym bardziej, że instytucje opieki nad dziećmi są słabo rozwinięte, a na wsi prawie ich nie ma. Problem pojawia się wówczas, gdy starszy człowiek staje się niesprawny, iż zaczyna to obarczać rodzinę. W polskiej rzeczywistości rodzina nie znajduje dostatecznej pomocy instytucjonalnej w sprawowaniu opieki i pielęgnacji nad człowiekiem starszym i niepełnosprawnym. Na miejsce w domu pomocy społecznej muszą czekać latami, gdyż jest ich wciąż za mało. Marginalnym zjawiskiem obecnych czasów jest również fakt, że osoby starsze stają się niepotrzebne, a pozwala się im egzystować ze względu na comiesięczną emeryturę, którą się im „zabiera

19. Rozwój zabaw u dziecka.

W procesie socjalizacji dziecka ważną funkcję pełni zabawa. W wieku poniemowlęcym pewien wpływ wywierają kontakty z rówieśnikami jak również z innymi członkami rodziny. Już dwuletnie dziecko szuka okazji do nawiązania z nimi kontaktów. Kontakty z rówieśnikami pojawiają się zazwyczaj nieco później niż z dorosłymi i łączą z występującą u dziecka chęcią poznania otaczającego je świata.

Początkowo dzieci przebywające w towarzystwie rówieśników nie bawią się razem, lecz obok siebie. Dziecko naśladuje chętnie zarówno dodatnie, jak i ujemne formy zachowania swych rówieśników w grupie. W tym okresie zabawka czy inny przedmiot, jeśli pozostają w rękach osoby dorosłej lub innego dziecka, stają się przez to samo bardziej interesujące i pożądane. Wzrasta również zainteresowanie czynnościami rówieśników. Wiedza trzyletniego dziecka o świecie jest już dość rozległa. Przy odpowiednim podejściu wychowawczym i właściwym doborze zabawek można doprowadzić do pozytywnego współdziałania dzieci ze sobą i zredukować sytuacje konfliktowe.

Ostatnie miesiące wieku poniemowlęcego stanowią przejście w wiek przedszkolny. Podstawą wyodrębniania tego okresu rozwojowego jest: dominująca w tym wieku forma działalności, charakterystyczne warunki i sposoby wychowania stosowane w rodzinie i w przedszkolu oraz wyższy poziom uświadamiania sobie i poznawania przez dziecko szerszego kręgu otaczającej je rzeczywistości. Z upływem czasu dziecko przejawia zainteresowanie wytworem zabaw innych dzieci. Zaczyna się im przyglądać, porównywać je z własnymi, wyrażać o nich swoje opinie. W ten sposób tworzą się grupy dziecięce wykonujące czynności zabawowe. Rola zabawy w wieku przedszkolnym jest ogromnie ważna, gdyż:

1. zabawa jest istotnym czynnikiem wpływającym na rozwój fizyczny dziecka, a przede wszystkim - na rozwój kośćca i muskulatury;

2. poprzez zabawę dziecko poznaje świat, w którym żyje, uczy się go rozumieć, uczy się go dostrzegać różnice między rzeczywistością a wyobraźnią i fantazją;

3. zabawa jest czynnikiem kształtującym sprawności i umiejętności dziecka, takie np. jak: sprawności manualne, koordynację wzrokowo-ruchową i inne; umiejętności odróżniania i poznawania kształtów, barw i wielkości przedmiotów, rodzaju materiału, z którego są zrobione itp.;

4. zabawa rozwija u dziecka myślenie przyczynowo-skutkowe;

5. aktywność zabawowa ma zawsze zabarwienie emocjonalne, towarzyszy jej uczucie przyjemności, zadowolenia z osiągniętego rezultatu, poczucie satysfakcji itp.;

6. dzięki zabawie dziecko uczy się współżyć z innymi dziećmi, podporządkowuje się przepisom i prawidłom obowiązującym w grupie, rozwija swoje uczucia społeczne;

7. zabawa jest także jednym z ważnych czynników wychowania moralnego.

(M. Żebrowska 1972).

Pod koniec wieku przedszkolnego w zabawach dzieci coraz mniejszą rolę odgrywają motywy czysto zabawowe, większą zaś motywy dominujące w działalności dziecka w następnym okresie, w nauce i w pracy. Dziecko zaczyna dążyć przyswajania wiadomości i umiejętności, stara się wykonać swoje zadania dokładnie, bezbłędnie i wiernie. Cel i motywy zabawy są inne niż cel i motywy nauki i pracy, lecz nie ma pomiędzy nimi przepaści. Różnią się one tylko stosunkiem do rzeczywistości i kwestią udziału w społecznej produkcji. Pod koniec okresu przedszkolnego, dzięki coraz dłuższym i systematycznym zajęciom, pojawiają się odrębne od zabawy formy uczenia się. Dziecko zaczyna się interesować przyswajaniem nowych wiadomości, stawia sobie jako cel nauczenie się czegoś, rozwiązanie jakiegoś problemu, zadania, kształtują się u niego pierwsze nawyki pracy społecznej. Rywalizacja i współzawodnictwo sprzyjają zwiększeniu wysiłku, występowaniu inicjatyw, podejmowaniu nowych zadań. Specjalne organizowane zajęcia, wymagające skupienia uwagi dziecka przez dłuższy okres czasu na jednym temacie, stawianie mu przez wychowawczynię określonego zadania - przyswojenia różnych wiadomości i umiejętności, uważnego słuchania wyjaśnień i wskazówek - to wszystko stanowi podstawę do przygotowania dziecka do nauki w szkole.

Por. tamże, s. 40.

---