wiek	proces	osiągnięcia	zagrożenia	terapia
I. S T A D I U M R O Z W O J U 0-4 mies.	NADAWANIE SENSU DOZNANIOM Uczenie się porządkowania życiowych doznań i ruchów. Kształtowanie zdolności rozszyfrowywania doznań i planowania działań - co stanowi fundament poczucia bezpieczeństwa dziecka.	UMIEJĘTNOŚĆ SPOKOJNEGO SKUPIANIA UWAGI, zdolność regulowania stanu własnego umysłu. Najwcześniejsze JA - totalne poczucie wigoru. Synchroniczność reakcji z otaczającym światem JA - niezróżnicowana świadomość składająca się z: poczucia czujności, afektywnego ożywienia reagowania	Poważne problemy emocjonalne, psychozy, Nadwrażliwość sensoryczna często rozpoznawana jako autyzm, deprywacja sensoryczna, zaniedbanie emocjonalne, krzyk lub apatia rozkojarzenie dziecko nie będzie przy-gotowane do czynienia dalszego postępu, zaha-mowane w zadaniach ustanowienia samoregu-lacji emocjonalnej, tworzenia związków i rozumienia świata	Mądry opiekun, cechujący się dużą empatią, wyczuciem lub otrzymujący profesjonalną pomoc może dostarczyć wsparcia niezbędnego do umożliwienia rozwoju np. oferować odpow. przyjemną stymulację sensoryczną dziecku bez przytłaczania go - daje to szansę dziecku nauczenia się koncentrowania uwagi.
II. S T A D I U M R O Z W O J U 3-7 mies.	INTYMNOŚĆ I PRZYWIĄZANIE Warunek - zdolność do zachowywania pewnego poziomu spokoju, pozwalającego na zwracanie uwagi na swoje otoczenie. Możliwość kontaktu z inną osobą, emocjonalnego rejestrowania obecności drugiej osoby, stopniow. zauważania tonu głosu, wyrazu twarzy i działań opiekuna Reakcja przyjemności na kontakt. Budowanie bliskich stosunków z osobą opiekującą się dzieckiem	Synchroniczna reakcja emocjonalna dziecka na aktywną i intencjonalną sygnalizację uczuć (pozytywn.) dorosłego, dopasowanie - nie ma jeszcze wymiany, tylko odwzajemnienie... Przywiązujące się JA, poczucie wspólnego człowieczeństwa. Umiejętność wyrażania emocji w celow. akcjach Stopniowe wykazywanie preferencji wobec ludzi - emocjonalna wybiórczość otwiera drogę do różnicowania świata nieożywionego i ludzi oraz do wzbogacania uczuć JA wyłania się teraz z relacji z innymi ludźmi, dziecko jest świadome wspólnych przyjemności i radości, a nawet utraty i rozpaczy, Jaźń definiuje się przez poczucie związku emocjonalnego z opiek.	Bez ekstatycznych zachwytów przynajmniej jednej osoby dorosłej która je uwielbia, dziecko może nigdy nie poznać potężnego odurzenia ludzką bliskością , doświadczenia jedności z innymi ludźmi , nigdy nie widzieć ludzi jako pełnych jednostek ludzkich , zdolnych do odczuwania tego, co ono Jeśli układ nerwowy dziecka nie jest w stanie wytrzymać doznań wczesnej miłości lub opiekun nie potrafi jej przekazać - jest ono narażone na ryzyko stania się egocentryczną zaabsorbowaną sobą, skoncentrowaną na sobie, nieczułą, agresywną jednostką, która może zrozumieć i przyswoić intelektualnie normy społeczne, lecz bez empatii, bez skrupu-łów i skruchy ranić	Bliski kontakt z co najmniej jedną osobą dorosłą - dostarczanie dziecku pozytywnych doznań emocjonalnych w kontakcie indywidualnym , Wiązanie pozytywnych emocji z kontaktem z drugą osobą. Pieszczoty, noszenie, kołysanie, zaspokajanie potrzeb, inicjowanie kontaktu, zabieganie o uwagę dziecka, podtrzymywanie jej, tworzenie przyjemnych rytuałów w relacjach wzajemnych
wiek	Proces	Osiągnięcia	Zagrożenia	Terapia
III. S T A D I U M R O Z W O J U 7-12 mies.	WZAJEMNE I UWARUNKOWANE INTERAKCJE Warunek: - zdolność do celowej akcji wyrażania emocji, poprawa sprawności motorycznej Zamierzone akty interakcyjne Inicjowanie przez dziecko komunikacji Stopniowe wzbogacanie i różnicowanie dialogów coraz bardziej wymowne sposoby angażowania świata Pierwsze rutyny komunikacyjne Więź niemowlęcia z otaczającymi ludźmi	Więź z otaczającymi dziecko ludźmi Kształtowanie się poczucia siebie jako odrębnej istoty - jeszcze nie globalnej, zintegrowanej . Doświadczanie małych części siebie (wysp-ja) w przeżywanych emocjach, zamiarach, pragnieniach. Definiowanie JA-intencjonalnego i JA- stanowczego dążącego i robiącego to.. Powstanie pierwszych psychologicznych granic między JA i nieJA, czyli między światem subiektywnym a obiektywnym - podłoże zwartego JA na skutek reakcji dorosłego na impulsywne akcje dziecka	Bez rosnącej zdolności koordynowania ruchów umożliwionej przez rozwój układu nerwowego dziecko może być niezdolne do tworzenia czegoś tak zorganizowanego jak pragnienie lub chęć. Nie mogą one zaistnieć jako samodzielna idea. AKCJA definiuje prag-nienie, dostarcza formy przenoszącej zamiar ze świata wewnętrznego do świata zewnętrznego. * Głównym sposobem wiedzy i komunikacji jest system motoryczny dziecka. Jeśli dziecko jest niezdolne do wczesnego wyrażania intencjonalności, może to poważnie zahamować jego intelektualny i emocjonalny rozwój. * Osamotnienie niemowlęcia - brak opiekuna reagującego na umizgi niemowlęcia i zachęcającego go do czynienia użytku z nowych umiejętności. *Brak określania granic adekwatnych reakcji na poczynania niemowlęcia	Z tego powodu należy dzieci z poważnymi upośledzeniami motorycznymi czy też opóźnieniami rozwojowymi zachęcać do używania każdego fragmentu ich funkcjonującego systemu motorycznego np. mięśni szyi lub języka, do przekazania zamiaru. Rozwijanie komunikacji wzrokiem dźwiękiem, lub ograniczonymi ruchami ciała. Usprawnianie ruchowe, czuła uważna obecność dorosłego w życiu dziecka, bliski, empatyczny kontakt z osobą dorosłą:, rodzicem, dziadkami, opiekunem, terapeutą... Staranne, czytelne, praktyczne, pełne życzliwości i uwagi konkretne określanie granic,
IV. S T A D I U M R O Z W O J U 12-18 mies	CEL I INTERAKCJA Warunek: umiejętność połączenia doznania i emocji w intencjonalny akt Coraz bardziej złożona przedsymboliczna komunikacja Stopniowe przejście do coraz bardziej złożonych społecznych interakcji uwarunkowane cechami indywidualnymi, kultur. i środowiskowymi rodz. uczenie się wartości, norm i postaw	Stopniowe formowanie się i uszczegółowianie „mapy” siebie i „mapy” bliskich osób - o różnej „gęstości” informacji w różnych obszarach Przedwerbalne JA- zlewanie się coraz większych części JA Formowanie się podstaw charakteru. Zdolność do rozróżniania subtelnych informacji społecznych - wyrazów twarzy, tonu głosu, postawy ciała, gestów. Rozróżnianie i identyfik. podstawowych emocji formowanie wzorców radzenia sobie w coraz trudniejszej sytuacji.	1. ZŁE RELACJE * Unikanie relacji z dzieckiem - bierność, chłód emocjonalny opiekuna --- wzrost niepokoju, agresja, * Ograniczanie aktywności dziecka - wzrastająca bierność, płaczliwość, lęki, niepewność siebie *Usiłowanie osiągnięcia doskonałości w relacji z dzieckiem, często dławi tak ważną dla jego rozwoju emocjonalną spontaniczność dziecka. * Przemoc, zaniedbania 2.DEFICYTY NEUROLOGICZNE I ROZWOJOWE(autyzm) blokujące komunikację	* Kształtowanie prawidłowych relacji opiekunów z dzieckiem, * Pomoc dzieciom w nawiązywaniu afektywnych powiązań, gdy się to uda -ich język, sprawności poznawcze, i zachowania społeczne nabierają większej spontaniczności. * integracja różnych obszarów JA - mądre tolerowanie przez opiekuna doświadczania przez dziecko szerokiej gamy uczuć, spektrum od negatywnych do pozytywnych i odwr. *imitacje (naśladowanie) zachowań bliskich mu osób, psychodrama...
wiek	Proces	osiągnięcia	Zagrożenia	terapia
V. S T A D I U M R O Z W O J U 2-3 rok życia	WYOBRAŻENIA, IDEE I SYMBOLE Tworzenie wewnętrznego świata Warunek: opanowanie zdolności do tworzenia wzorów intencji, emocji, zachowań i oczekiwań Niezliczone drobne interakcje Początek pojmowania, że jedna rzecz może reprezentować drugą Dziecko zachwyca się nie tylko skutecznością swoich komunikatów - osiąga to, co zamierzało, ale też samym faktem, że może powiedzieć, jakie ma oczekiwania i zamiary Zdolność do wyabstrachowania uczucia i nazwania go Dziecko uczy się czerpania przyjemności z zastanawiania się nad wzorcami we własnym umyśle Tworzenie mentalnych obrazów -reprezentacji Tworzenie idei Wzrastająca świadomość	Zdolność do zabaw „na niby”- symbolicznego wyobrażania i tworzenia Podniesienie uczuć na nowy poziom świadomości oraz symboliczne wyrażenie ich zamiast fizycznego działania pod ich wpływ. Umiejętność czerpania satysfakcji z myśli, informacji słownej, obietnicy mu danej. Osiąganie przyjemności symbolicznego wyrażania się Umiejętność tworzenia mentalnych obrazów, zastępujących faktyczne osoby bliskie (matkę, ojca) lub zdarzenia pozyt. - umożliwiające samopocieszanie się, dodawanie sobie otuchy, przypominanie norm w momencie rozstania Tworzenie wyobrażeń czynności niezbędnych do wykonania czegoś, osiągnięcia celu - w przyszłości podstawa tworzenia planów i strategii JA- symboliczne, funkcjonujące we wszech świecie myśli i znaczeń Próg świadomości wyrosłej z kontaktów z innymi ludźmi i emocjo- nalnych powiązań; od pierwszych wysepek JA intencjonalnego do coraz bj szczegółowego świata Ja-symbolicznego	Zaburzenia dojrzewania układu nerwowego i brak wcześniejszych afektywn. doświadczeń Nie opanowanie tego stadium powoduje, że człowiek doświadczać będzie uczuć tylko na poziom. behawioralnym lub instynktownych reakcji * unikanie kontaktu z dzieckiem - nadmierny dystans, zaniedbanie, depresja matki , kontakt powierzchowny, płytki lekceważenie lub nieuświadamianie sobie potrzeb emocjonalno - społecznych dziecka, * ograniczanie wychowania jedynie do „chowania” i interwencji * kontakt zagrażający lub nieprzewidywalny, agresja, impulsywność dorosłych, nadmiernie restrykcyjne wychowan. * Zbyt duża dosłowność opiekunów - ryzyko ograniczeń w używaniu słów i symboli - mowa kontekstowa, sytuacyjna *nadopiekuńczość, wyprzedzanie życzeń i dążeń dziecka, zanim je sobie zdoła uświadomić i zwerbalizować - odbie- ranie dziecku satysfakcji ze sprawnego komuni- kowania własn. potrzeb. *nadmierne chronienie, ograniczanie dziecka w jego samodzielności i doświadczaniu skutków własnych działań i słów * cechy temperamentu dziecka, nadruchliwość, nadpobudliwość, impul- sywność - brak wycisze- nia i „czasu” na refleksję	Ciepły, bliski stosunek z osobą dorosłą, w którym komunikacja (słowna) staje się wystarczająco ważna, by sama w sobie dostarczać satysfakcji Zachęcanie do interakcji, wspieranie coraz częst. używania sygnałów, włączanie zabaw na niby Pomoc dziecku w powiązaniu przyjem- ności z kontaktu ze sprawnością symbolicz- nej komunikacji. Dostarczanie dziecku radości z faktu bycia słuchanym Łagodna, acz stanowcza pomoc dorosłego w przekładaniu przez dziecko impulsów na obrazy, a następnie komunikowanie tych obrazów innej osobie. Obrazy nie muszą być werbalne, by pełnić tę funkcję - może to być język znaków lub złożonych gestów. Inspirowanie dziecka do refleksji i zastanawiania się nad swoimi chęciami celami, dążeniami, odczuciami, motywami..
wiek	Proces	Osiągnięcia	Zagrożenia	Terapia
VI S T A D I U M R O Z W O J U 3-4 rok ż y c i a	MYŚLENIE EMOCJONALNE Warunek: pojawienie się pierwszych idei, jeszcze odrębnych „wysepek” myśli Reagowanie opiekunów na symboliczną ekspresję dziecka zarówno w zabawie na niby jak i w życiu codziennym Budowanie pomostów między swoimi ideami oraz między własnymi myślami a myślami innych Wzrost umiejętności kontrolowania impulsów Rozwój koncentracji uwagi , zdolności plano- wania i dążenia do celu Wzrost i dojrzewanie zdolności wiązania uczuć z ideami przeradza się w możliwość zasta- nawiania się nad własny-mi emocjami z dystansu, radzenia sobie z nimi na poziomie ich znaczenia raczej niż zachowania, które je ucieleśnia. Wzrost umiejętności kierowania się wewnętrznymi zasadami i normami, respektowania granic Powstawanie samoświadomości	Potrafi odpowiadać na pytania, nie tylko co to? ale też dlaczego?, po co? Początek rozumienia czasu: przeszłości, teraźniejszości i przyszłości Zdolność rozumienia jak obecne działanie wiąże się z przyszłością powo- duje, że podstawą kontrolowania impulsów nie jest strach, ale konsekwencje naszego działania Dostrzeganie powiązań między ideami a emocjami Zdolność tworzenia adekwatnej oceny samego siebie -kształtowanie rdzenia osobowości, funkcji ego Nie powiązane dotąd regiony tworzą coraz gęstszą sieć świadomoś-ci - myślące JA Pojawiają się wewnętrzne dialogi, podtrzymywanie „interakcji” z bliskimi pod ich nieobecność. Powstawanie wewnętrznej motywacji w przestrzeganiu granic zachowania	Niepowodzenia w roz-winięciu umiejętności ekspresji może zamknąć ludzi w sztywnych nie-produktywnych wzor-cach reagowania. Miast użyć idei do zrozumienia emocjonalnych korzeni problemu starają się oni zmusić innych do zacho-wywania się w pożądany przez nich sposób. Zaburzenia słuchowego przetwarzania danych w kombinacji z motorycz-nymi i werbalnymi problemami sekwen-cjonowania często niezmiernie komplikują zadanie ustanowienia logicznych powiązań między obrazami. U dzieci bez trudności w przetwarzaniu bodźców integracja „ja” zachodzi łatwiej i szybciej. Krańcowy niepokój dziecka, będący często konsekwencją traumy lub niestabilnych, nie-prawidłowych warun-ków życia i rozwoju dz. Brak przynajmniej jednego bezpiecznego, stabilnego związku emo-cjonalnego z os. dorosłą Niekonsekwentne przypisywanie znaczeń uczuciom - chwiejność os. dorosłej w relacjach z dzieckiem, ignorowanie przeżyć dziecka przez dorosłych, zaprzeczanie sygnali-zowanym przez dziecko uczuciom, próbom ich nazwania - może być przycz. rozszczepienia myślenia, fragmentaryzacji osobowości	W terapii konieczne jest bazowanie na emocjonalnym trzonie kształtującym intencje i pragnienia. Kształtowanie umiejętności werbalnej ekspresji przeżyć, rozpoznawania emocji, nazywania ich, różnicowania odcieni... Stymulowanie umiejętności przechodzenia przez różne stany emocjonalne, łączenia różnych, nawet przeciwstawnych uczuć Pomoc dziecku w samodzielnym porządkowaniu doznań i przeżyć, wiązaniu ich i sekwencjonowaniu, ćwiczenia przetwarzania słuchowego, ćwiczenia organizacji aktywności ruchowej, planowania działań - nie należy mylić z wykonywaniem tego za dziecko, podążaniem za nim, które może być jedynie punktem wyjścia do terapii, pozyskania uwagi i emocjonalnej wymiany z dzieckiem. Zabawy na niby, przy pomocy lalek, zamiany ról - drama. Zaangażowanie opiekunów w otwieranie i zamykanie symbolicz-nych kręgów w różnych emocjonalnych dome-nach: miłości, gniewie, zależności, asertywności agresji powoduje, że dziecko porządkuje wewnętrzny świat idei i znaczeń

Etapy rozwoju umysłu dziecka.

Na podstawie : St. I. Greenspan (2000) Rozwój umysłu. Emocjonalne podstawy inteligencji.

Oprac. Irena Niemiec

---