Podstawy�ytorstwa wykĹ‚ad cz VIII

Hierarchia partii tekstu publikacji książkowych

Poszczególne partie tekstu głównego należy zasadniczo oznaczać numerami i tytułami.
W publikacjach o nieskomplikowanej strukturze można nie numerować partii tekstu niższego rzędu, e.g. podrozdziałów, zaznaczając ich hierarchię jedynie krojem i stopniem pisma tytułu.
W publikacjach o skomplikowanym podziale tekstu można nie opatrywać tytułami partii najniższego rzędu, e.g. paragrafów. Poprzedza się je wówczas odpowiednim numerem wyróżnionym pismem półgrubym, ew. z symbolem paragrafu, a tekst składa się w ciągu.

Podział na rozdziały

W dłuższych tekstach podział na akapity jest niewystarczający.
Zasadnicza segmentyzacja tekstu - podział na rozdziały
W obszernych publikacjach tworzy się hierarchiczną strukturę złożoną z takich segmentów, jak części, rozdziały, podrozdziały i paragrafy
Ponadakapitowe jednostki kompozycyjne tekstu powinno się opatrywać własnymi, wyróżnionymi graficznie tytułami, wzmacnianymi dodatkowo przez formalne nazwy określonych segmentów, użycie do składu różnych czcionek (odmiany i kroju) lub hierarchiczne użycie kombinacji liczb i liter.
Stronica rozdziałowa z tzw. opustem i wyróżnionym graficznie tytułem oraz stronica końcowa (szpicowa) wskazują czytelnikowi początek i koniec określonej całości treściowej.

Sposób podziału tekstu

Podziały jedno-, dwu-, trój- i czterostopniowe tekstu publikacji oraz podział wielorzędowy, zwany dziesiętnym (1.,1.1,1.2,1.3,1.1.1.,1.1.2.etc.)
W podziałach 1-, 2-, 3-, i 4-stopniowych do podkreślenia nadrzędności i podrzędności poszczególnych partii tekstu używa się cyfr rzymskich, arabskich oraz wielkich i małych liter
Zaleca się stosowanie następującej kolejności oznaczeń

Partie tekstu pierwszego stopnia cyfrą rzymską: I. Geografia Azji
− − drugiego stopnia wielką literą: A. Geografia Chin
− − trzeciego stopnia cyfrą arabską: 1. Ukształtowanie powierzchni
− − czwartego stopnia małą literą: a. Rzeźba terenu

Jeśli podział tekstu jest mniej niż 4-stopniowy, można stosować dowolne wybrane oznaczenia spośród ww., należy jednak zachować podaną hierarchię oznaczeń (ergo dopuszczalny jest następujący podział:
I. Broń strzelecka:

1. Pistolety
2. Rewolwery
3. Karabiny

II. Artyleria

1. Lekka
2. Średnia
3. Ciężka

ale niewłaściwy będzie poniższy:

a) Broń strzelecka:

I. Pistolety
II. Rewolwery
III. Karabiny

b) Artyleria:

I. Lekka
II. Średnia
III. Ciężka

Nie można stosować jednakowych oznaczeń dla różnych stopni podziału tekstu, e.g. cyfr rzymskich do oznaczania części i rozdziałów:
I. Broń palna

I. Pistolety
II. Rewolwery
III. Karabiny

II. Artyleria

I. Lekka
II. Średnia
III. Ciężka

Tytuły wewnętrzne publikacji książkowych

Tytuły części publikacji należy składać na oddzielnych kolumnach, tzw. wewnętrznych kartach (stronach) tytułowych. Karty takie mogą zawierać, poza tytułem danej części także tytuły rozdziałów wchodzących w skład danej części.
Tytuły rozdziałowe zaczyna się od nowej, zazwyczaj nieparzystej kolumny. Składa się ją z tzw. opustem, tzn. pierwszy wiersz tekstu głównego nie jest umieszczony u góry kolumny, lecz w ¼ lub ⅓ jej wysokości. Opuszczenie ma charakter otwarty, jeśli tytuł jest zamieszczony bezpośrednio nad pierwszym wierszem tekstu, lub zamknięty, jeśli tytuł znajduje się u góry strony.
Jeżeli przy opuszczeniu otwartym tytuły w jednej publikacji mają znaczną ilość wierszy, należy ze wzgl. estetycznych mierzyć wielkość opustu od górnej krawędzi kolumny do pierwszego wiersza tytułu znajdującego się bezpośrednio nad tekstem zasadniczym. Przy takim umieszczeniu tytułu uzyskujemy stałą powierzchnię bez zadruku i pierwszy wiersz tytułu znajduje się na stałej wysokości.
Tytuły podrozdziałów można składać w ciągu kolumn, czyli tam, gdzie kończy się tekst, stosując dwukrotnie większe światło i wyrównując tytuł do zewnętrznego brzegu kolumny, aby był łatwo widoczny przy kartkowaniu.
Pod tytułem podrozdziału muszą się znajdować co najmniej 3 wiersze tekstu.
Jeżeli przy składaniu tekstu pozostaną mniej niż 3 wiersze tekstu u góry kolumny, należy przenieść część wierszy z kolumny poprzedniej

Wyróżnienia typograficzne tytułów wewnętrznych

Powinny oddawać hierarchię poszczególnych partii tekstów, czyli ich nadrzędność i podrzędność
W tytułach najwyższych partii tekstu, które składają się z wyrazu ROZDZIAŁ lub CZĘŚĆ (zwykle z kolejnym nr) oraz właściwego tytułu umieszczonych w osobnych wierszach, oznaczenie formalne składa się pismem mniejszym lub jaśniejszym niż tytuł.
Jeśli oznaczenie formalne z numerem znajduje się w osobnym wierszu, nie stawia się po nim kropki, jeśli w jednym wraz z tytułem, po numerze należy postawić kropkę:

0x01 graphic

Dzielenie tytułów na wiersze

Tytuły nie powinny zajmować całej szerokości kolumny, a co najwyżej 2/3. Długie tytuły należy dzielić na wiersze zachowując podane zasady:

Nie wolno w tytułach dzielić i przenosić wyrazów do następnego wiersza
Każdy wiersz powinien stanowić zamkniętą logiczno-treściową całość
Nie wolno rozdzielać między wiersze

imion od nazwisk oraz numerów [Pius XII, Vasco da Gama]
złożonych nazw własnych [Rio de Janeiro, Mannlicher-Schonauer]
tytułów, funkcji etc. od nazwisk [Marszałek Piłsudski]
liczb od określeń [Łucznik wz. 1970, 1250kHz, 7,92mm]
elementów daty [22 lipca 1944]

Nie wolno pozostawiać na końcu wiersza spójników i przyimków [żadnych, nie tylko jednoliterowych]
Jeżeli w tytule występuje myślnik, należy zostawić go na końcu wiersza.
Jeśli tytuł dzielony na wiersze jest poprzedzony numerem, to drugi wiersz zaczynamy pod pierwszym wyrazem pierwszego wiersza.

Incipity, przerywniki i finaliki

Incipit to wyróżnione typograficzne pierwsze wyrazy (ew. całe zd.) tekstu głównego, stanowiącego względnie samodzielną całość logiczno-treściową. Pełnią funkcję tytułów w dłuższych tekstach książkowych i prasowych, które nie są rozdzielone na mniejsze całości tytułami wewnętrznymi. Incipity są zintegrowane składniowo z resztą tekstu głównego.
Incipity składa się pismem pogrubionym, wersalikami lub kapitalikami. Nad tekstem rozpoczynającym się incipitem musi być odstęp.
Samodzielne całostki tekstu nieopatrzone tytułami wewnętrznymi można oddzielać przerywnikami w postaci asterysków, pojedynczego lub trzech, złożonych na środku wiersza (na osi kolumny). Można stosować przerywniki graficzne ozdobne (garnek w książce kucharskiej, ornament w historii sztuki etc.).
W artykułach i notatkach prasowych koniec artykułu (zamknięcie kolumny szpicowej) można oznaczyć finalikiem ( lub duża kropka) lub ozdobną winietą finalikową stosowaną w książkach o charakterze bibliofilskim.
Nie należy szafować tego rodzaju efektami, o ile treść lub przeznaczenie książki tego nie wymaga

Wyliczenia punktowane

Elementy wyliczeń należy oznaczać w całej publikacji jednakowo za pomocą cyfr arabskich lub rzymskich z kropką, małych liter z nawiasem lub funktorów.
NIE ZALECA SIĘ używania cyfr arabskich z nawiasem lub z nawiasami z obu stron oraz małych liter z kropką.
W tekstach specjalistycznych, gdzie cyfry arabskie vel małe litery wykorzystuje się do innych oznaczeń, składniki wyliczenia należy oznaczać cyframi rzymskimi z kropką lub punktorami.
Wyliczenia mogą być jedno- lub wielostopniowe (zagnieżdżone). Nie zaleca się stosować wyliczeń więcej niż 3-stopniowych
Wyliczenia jednostopniowe można składać w ciągu ale nie należy zostawiać na końcu wiersza izolowanych oznaczeń wyliczenia. e.g.
„proch czarny składa się z: 1. siarki, 2. węgla, 3. saletry” a nie „…składa się z: 1. siarki, 2. węgla, 3. saletry”.

Wyliczenia punktowane - wersowe

pierwsze wiersze wyliczenia z oznaczeniem literowym lub cyfrowym (lub punktorem) składa się z wcięciem akapitowym, a kolejne wiersze od brzegu kolumny.

ALBO

oznaczenia literowe lub cyfrowe vel punktory składa się od brzegu kolumny, a cały tekst zasadniczy z wcięciem odpowiadającym wcięciu akapitowemu w danym tekście
W wyliczeniach oznaczonych cyframi arabskimi lub rzymskimi kropki po cyfrach powinny stanowić pion
Wyliczenia w dwóch lub więcej łamach ustawia się równając w dół każdego łamu.

Wyliczenia wielostopniowe

W wyliczeniach wielostopniowych kolejne poziomy należy oznaczać zawsze w ten sposób w obrębie całej publikacji, np. wyliczenia pierwszego stopnia - cyframi, drugiego stopnia literami etc.
Niedopuszczalne jest oznaczanie tego samego poziomu wyliczenia różnymi symbolami
Kolejne poziomy wyliczenia 2- i 3-stopniowych zaleca się składać z wcięciem, gdzie oznaczenie kolejnego stopnia wyliczenia zaczyna się pod pierwszą literą wyliczenia wyższego rzędu
Wyliczeń wielostopniowych nie wolno składać w ciągu

Wyliczenia jedno- i kilkuzdaniowe

W wyliczeniach jednozdaniowych poszczególne punkty nie tworzą samodzielnych zdań i dlatego zaczynamy je małą literą, a zamykamy przecinkiem, lub - zwłaszcza, gdy punki same zawierają przecinki - średnikiem. Całość wyliczenia zamyka kropka.
Znaki interpunkcyjne można pominąć tylko przy wyliczeniach składanych w osobnych wierszach i oznaczanych punktorami.
Jeśli poszczególne punkty wyliczenia mają formę samodzielnych zdań, to należy zaczynać je wielką literą i kończyć kropką.
Nie należy w jednym wyliczeniu łączyć dwóch powyższych typów.
Rzeczownikowe elementy wyliczenia powinny występować w takim przypadku gramatycznym, jakiego wymaga kontekst zdania wprowadzającego. Można też podawać je w mianowniku (e.g. w b. długich wyliczeniach, gdy zdanie wprowadzające jest oddalone od ostatnich elementów wyliczenia) ale nie można mieszać obu konwencji.

Wtrącenia nawiasowe

Zawierają różne dodatki do tekstu głównego w formie uszczegółowień, uściśleń, dopowiedzeń, przykładów, alternatywnych sformułowań, wyjaśnień, wskazówek, uwag, czy komentarzy. Mogą mieć postać słów, symboli, znaków graficznych etc.
Nie muszą być zharmonizowane składniowo ze zdaniem.
Ujmuje się je zasadniczo w nawiasy okrągłe.
Wolno umieszczać 2 wtrącenia nawiasowe w obrębie tego samego zdania, nie należy jednak stawiać ich obok siebie, ani podawać informacji ujętej w nawiasy w obrębie innej wstawki nawiasowej.
Zasada ta nie dotyczy zbiegu podawanych w nawiasach informacji merytorycznych i edytorskich e.g. „rewolwery (szczególnie Nagan) [właśc. Nagant - przyp. red.] są bronią niezwykle przydatną w walce w zwarciu”

Przykłady

W publikacjach naukowych, popularnonaukowych, dydaktycznych, fachowych etc. służą do poparcia lub ilustracji jakiegoś twierdzenia
Przykłady w postaci kilku wyrazów, wyrażeń lub krótkich zdań składa się w ciągu i zazwyczaj wyróżnia kursywą, ewentualnie w uzasadnionych przypadkach odmiennym krojem pisma.
Większą liczbę przykładów w postaci zdań lub akapitów należy zasadniczo wydzielać z tekstu głównego i składać w osobnych akapitach [pismem odmiennym] od pisma tekstu zasadniczego.
Jeśli publikacja zawiera wiele przykładów, a zwłaszcza, jeśli są do nich odniesienia w tekście, zaleca się numerowanie przykładów. Numery składa się cyframi arabskimi w nawiasach kwadratowych lub okrągłych i umieszcza w pionie z lewej strony kolumny, na wysokości pierwszego wiersza przykładu
Opuszczenia w tekście przykładu sygnalizuje się wielokropkiem w nawiasie kwadratowym lub okrągłym, ew. bez nawiasu, bez odstępu na początku lub końcu przykładu, z odstępem z obu stron w środku. Nieobjęty nawiasami wielokropek nie może znajdować się na końcu zdania zakończonego kropką.

Odsyłacze

Kierują do innych fragmentów tekstu głównego lub części składowych publikacji
Składają się z 2 części - odsyłającej i adresu. Określenia typu patrz, zobacz, (zob.), porównaj ( por.), vide (v.) oraz odpowiednie oznaczenia części składowych publikacji (adres) umieszcza się zazwyczaj w nawiasach okrągłych lub kwadratowych
Oznaczenia formalne części publikacji (część, rozdział, ustęp, ilustracja) lub ich skróty zapisuje się małą literą. Jeżeli tytuł części publikacji nie jest poprzedzony oznaczeniem formalnym i nie jest numerowany, należy podać tytuł rozdziału w skrócie. Skrót musi być jednoznaczny, tzn. zawierać taki ciąg wyrazów, który pozwoli odróżnić go od innych tytułów w danej publikacji.
Stosuje się też odesłania do stron danej publikacji, jeśli odsyłamy do tekstu znajdującego się na więcej niż jednej stronie, stosujemy zapis z myślnikiem, pojedyncze strony rozdzielamy przecinkami.
Należy pilnować odsyłaczy aż do samego końca pracy nad tekstem, gdyż, jeśli odsyłają do konkretnych stron w tekście, to numeracja mogła się przesunąć w czasie korekt.

Cytaty

Cytat to fragment jakiegoś tekstu przytoczony dosłownie w innej publikacji.
Funkcje cytatu:

uwierzytelniająca - piszący powołuje się na słowa autorytetu w danej dziedzinie, aby uwierzytelnić swoje wywody
dokumentująca - piszący przytacza cytat w trosce o rzetelność danych i wiarygodność zdarzeń i faktów
polemiczna - piszący przytacza cytat w celu polemizowania z nim

Cytat powinien być związany z treścią tekstu, w którym występuje. Nie powinien dominować nad tekstem autorskim, musi być jednak na tyle obszerny, by był zrozumiały bez sięgania do jego źródła
Cytat może być przytoczony z zastosowaniem składni mowy niezależnej lub zależnej. W składni mowy niezależnej, cytat jest zdaniem przytoczonym, niepowiązanym składniowo ze zdaniem wprowadzającym. Jego samodzielność składniową podkreślają środki pozagramatyczne, jak cudzysłów lub inny krój pisma. W składni mowy zależnej cytat jest powiązany składniowo z tekstem odautorskim, staje się jego częścią, a tylko cudzysłów lub krój pisma sygnalizują, że to słowa przytoczone.

Wyróżnienie typograficzne cytatów:

Krótkie cytaty można składać w tekście zasadniczym w ciągu, ujmujące je w cudzysłowy i nie zmieniając kroju pisma.
Typy cudzysłowów:

typograficzny („ ”)
francuski (« »)
niemiecki (» «)

Nie należy stosować znaków cudzysłowów w postaci lub składzie typowym dla innych języków:

amerykańskiego (”We are the Amerika”)
niemieckiego („Die Fahne hoch!“)
maszynowego ("maszyna do pisania Łucznik 1303")

W funkcji cudzysłowów drugiego stopnia stosuje się cudzysłów francuski lub niemiecki. W tej funkcji nie należy stosować cudzysłowów przecinkowych (‚ ') ani apostrofowych (' ') lub (` `). Te ostatnie są zarezerwowane dla podawania definicji znaczeniowych wyrazów i [połączeń] wyrazowych w publikacjach lingwistycznych.

Interpunkcja w cytatach

zasada zamykania cytatu kropką
znaki przestankowe należące do cytatu muszą być objęte cudzysłowem - pytajnik, wykrzyknik, wielokropek lub ich kombinacje
Jeżeli przed cytatem występuje odautorska zapowiedź cytatu, to należy po niej umieścić znak dwukropka. Całe zdanie zawierające odautorską zapowiedź cytatu oraz cytat należy zamknąć kropka po cudzysłowie nawet jeżeli przytaczane jest pełne zdanie zakończone kropką. Jeżeli cytat kończy się znakiem zapytania, wykrzyknikiem etc. lub ich kombinacjami, to cudzysłów należy umieścić po tych znakach, a po cudzysłowie postawić kropkę zamykającą całą wypowiedź.
Znajdujące się w cytacie wyróżnienia merytoryczne należy [pozostawić] zgodnie z tekstem oryginału, a typograficzne skorelować z wyróżnieniami w tekście publikacji.
Niekiedy stosuje się składanie krótkich cytatów kursywą

Cytat wydzielony z tekstu

Dłuższe, co najmniej kilkuwierszowe, a tym bardziej kilkuakapitowe cytaty powinny być wydzielone z tekstu głównego:

wówczas nie ujmuje się ich w cudzysłów
oddziela się je od góry i dołu odstępem
składa się je w dwojaki sposób:

najczęściej pismem mniejszym od pisma tekstu zasadniczego, z wcięciem akapitowym (jeżeli cytat stanowi samodzielny akapit lub kilka akapitów) lub bez wcięcia, czyli od brzegu kolumny. Wcięcie dotyczy tylko pierwszego wiersza cytatu, reszta jest składana od brzegu kolumny
pismem mniejszym od tekstu zasadniczego lub równym, lecz z wcięciem w stosunku do lewego brzegu kolumny, wcięcie to powinno być większe od wcięć akapitowych tekstu zasadniczego. We wciętym cytacie nie stosuje się dodatkowych wcięć akapitowych, dla zaznaczenia końca poszczególnych ustępów stosuje się wyraźnie krótsze od standardowych wiersze końcowe.

Cytaty z poezji

cytaty z utworów wierszowanych wydziela się zasadniczo z tekstu głównego
składa się je zwykle pismem mniejszym od pisma tekstu zasadniczego, z wcięciem w stosunku do lewego brzegu kolumny, wcięcie to powinno być większe od wcięć akapitowych tekstu zasadniczego
blok przytaczanego tekstu poetyckiego można też składać na osi kolumny („na środku” po ludzku mówiąc) z jednakowym wcięciem tworzącym pion z lewej strony (zob. załącznik 1)
dalszy ciąg akapitu, w którym znajduje się cytat z poezji składa się bez wcięcia akapitowego
cytaty z poezji można też składać w ciągu tekstu zasadniczego, oznaczając koniec poszczególnych wersów pojedynczym ukośnikiem (\), koniec strof podwójnym ukośnikiem (\\).

Wtrącenia odautorskie w cytatach

wtrącenia samodzielne składniowo ujmuje się z obu stron w myślniki i stosuje jeden cudzysłów dla całego przytoczenia lub wydziela przecinkami, ale wtedy każdą część cytatu należy ująć w samodzielne cudzysłowy
jeśli druga część cytatu, następująca po wtrąceniu odautorskim, stanowi samodzielne zdanie, to wtrącenie wyróżnia się na początku myślnikiem, a na końcu kropką. Każdą część cytatu należy ująć w samodzielne cudzysłowy
wtrącenie w cytacie wydzielonym z tekstu głównego składa się tym samym stopniem pisma, jakim złożony jest cytat
jeśli wtrącenie zamyka cytat wydzielony z tekstu głównego, […] składa się je od nowego wiersza, bez wcięcia akapitowego, tak jak tekst zasadniczy.

Opuszczenia w cytatach

opuszczenia w cytowanym tekście zasadniczo oznacza się z tekstu głównego wielokropkiem ujętym w nawiasy kwadratowe. Można zastąpić je nawiasami okrągłymi tylko wówczas, gdy są to jedyne nawiasy występujące w cytatach w danej publikacji
jeżeli ucina się cytat na początku lub końcu, to nawias kwadratowy z wielokropkiem musi być ujęty w cudzysłów
jeśli opuszcza się fragment tekstu po którym następuje znak przestankowy, należy go zachować po nawiasie kwadratowym z wielokropkiem
opuszczenia w tekstach poetyckich oznacza się wykropkowaniem na szerokość poprzedzającego wersu, ujętym w nawiasy kwadratowe
jeśli cytat z poezji obejmuje struktury składniowe niepokrywające się z początkiem, bądź końcem wiersza, należy to oznaczyć wielokropkiem w nawiasie kwadratowym
jeżeli między dwiema częściami cytatu opuszcza się dłuższy fragment tekstu, każdą z tych części należy traktować jak oddzielne przytoczenia i ująć w odrębny cudzysłów