16. Człowiek - jego związek z natura i społeczeństwem (Nad Niemnem E. Orzeszkowej,
Chłopi W. S. Reymonta, Noce i dnie M. Dąbrowskiej)
I. WSTĘP: Wszystkie wymienione w temacie utwory to obszerne powieści realistyczne, a więc zgodnie z konwencją gatunku są w nich ukazani prawdopodobni, typowi bohaterowie, żyjący w określonym czasie i miejscu. Postacie te występują na szerokim, panoramicznie przedstawionym tle społecznym, historycznym, ekonomicznym. Tłem ich działań są też obszerne opisy przyrody, tym bardziej że akcja wszystkich tych powieści toczy się na wsi. Pozwala to czytelnikowi zaobserwować, jak różni pisarze widzieli związki człowieka z naturą i społeczeństwem.
II. ROZWINIĘCIE: E. Orzeszkowa Nad Niemnem • Człowiek a) jest cząstką zbiorowości, bohaterowie posiadają cechy indywidualne, są ciekawymi osobowościami, ale liczą się jako członkowie społeczności (wspólne cechy Bohatyrowiczów); b) podział społeczny bohaterów - są to mieszkańcy wsi litewskiej, od zaściankowej szlachty, przez średnio i drobno zamożnych Kirłów, Korczyńskich, po arystokrację: Darzeckich, p. Andrzejową i Różyca; c) podział pokoleniowy - konflikt między starszymi (Benedykt Korczyński) i młodymi (Widold); d) podział według hierarchii wartości - Orzeszkowa wyraźnie wartościuje ludzi według obowiązującego w powieści kodeksu moralnego, w którym najwyższymi cnotami są pracowitość, patriotyzm, poszanowanie tradycji narodowych i rodzinnych. Nosicielami tych wartości są Bohatyrowicze, a symbolami Mogiły: Jana i Cecylii oraz powstańców 1863 roku. Poszanowanie wartości zapewnia poczucie bezpieczeństwa, stabilizacji i więzi z ludźmi. • Społeczeństwo a) wyraźnie zarysowana w powieści rzeczywistość społeczna - lata 80. XIX wieku to okres po klęsce powstania styczniowego, panuje kryzys idei narodowowyzwoleńczych, - trudna sytuacja ziemiaństwa (np. Benedykt), walka o utrzymanie ziemi, co wywołuje konflikty z sąsiadami i jest powodem wyzyskiwania chłopów (źródło konfliktu z Witoldem), - pasożytnictwo, brak uczuć patriotycznych wśród arystokracji (Zygmunt K-or-czyński. Teofil Różyc); b) dążenie młodych do przezwyciężenia kryzysu poprzez nawiązanie współpracy między różnymi grupami społecznymi, realizowanie hasła pracy u podstaw i pracy organicznej, zawiązywanie przyjaźni i związki małżeńskie (Witold, Justyna, Jan); c) optymistyczna wymowa powieści wynikająca z wiary, że młodzi, współpracując i współżyjąc ze sobą, a także nawiązując do tradycji, zbudują nowe społeczeństwo; d) wyłączenie z tego społeczeństwa kosmopolitycznych nierobów, szukających szczęścia i trwoniących rodzinne majątki za granicą; e) społeczność jest mata, oddzielona od reszty świata (zresztą ze świata przychodzi tylko zło), wystarcza sama sobie, szczęśliwa i wyidealizowana. Jest to taki idealny model zbiorowości, w której wszyscy czczą te same wartości, szanują się i realizują we wspólnym działaniu. Natura a) natura w świecie powieściowym to przede wszystkim rzeka Niemen i jej brzegi, jest to sfera sacrum, miejsce święte, z którym związane są wszystkie ważne wydarzenia w życiu bohaterów (np. oświadczyny Jana); b) praca na roli jest najważniejszym zajęciem bohaterów, kochają ją, szanują, wykonują z poczuciem odpowiedzialności, bo od tego zależy ich los (do żniw ubierają się jak w święto, pracując śpiewają, jest to także forma kontaktu z ludźmi);
c) akcja toczy się w lecie, cały czas panuje piękna pogoda, nadaje to utworowi cechy sielankowe, baśniowe. Orzeszkowa wiele miejsca poświęca opisom przyrody, zawsze niezwykle pięknej, choć zwyczajnej (lasy, pola, łąki, rzeka), przypominają one opisy z Pana Tadeusza',
d) ważną rolę spełnia w powieści las, puszcza, tu znajduje się Mogiła Jana i Cecylii, a także zbiorowy grób powstańców - symbol społecznej solidarności i braterstwa. 2. W. S. Reymont Chłopi • Człowiek a) podobnie jak w Nad Niemnem jest członkiem zbiorowości, choć jest też w powieści wiele ciekawych charakterów (Boryna, Antek, Hanka, Jagna, Dominikowa itp.); b) społeczne rozwarstwienie wsi - od bogatych gospodarzy poprzez średnio sytuowanych do biedoty i komorników (poza społecznością wsi pozostają ksiądz, organista, wyraźnie odizolowany dwór); c) konflikt pokoleń ukazany na przykładzie Macieja Boryny i jego syna Antka (źródło tego konfliktu jest inne niż w Nad Niemcem, jest to rywalizacja ojca z synem o pozycję we wsi i o kobietę); d) w Lipcach także obowiązuje gromadzki kodeks moralny: najwyższą wartością jest ziemia, wysoko cenione są także: praca, rodzina, a wreszcie poczucie zbiorowej solidarności i wspólnoty, budzą się uczucia patriotyczne i zrozumienie dla wspólnych interesów klasowych. • Społeczeństwo a) izolacja Lipiec od reszty świata (podobnie jak w powieści Orzeszkowej); b) zamknięta społeczność, jej prawa i zasady ograniczają ludzi, gromada ocenia, sądzi, nawet wyklucza ze swego grona (Jagna); c) kultura, obyczaje, obrzędy łączą ludzi, wspólne są zabawy, wesela, święta religine; d) zbiorowość zapewnia poczucie bezpieczeństwa, w potrzebie można liczyć na pomoc (Szymek i Nastka), choć w Chłopach rzeczywistość społeczna nie jest tak idealna jak w powieści Orzeszkowej, panują tu okrutne prawa walki o byt, o przetrwanie, dlatego nie ma miejsca na litość, jak i nie toleruje się ludzi nie pracujących (okrutny wyzysk komorników, parobków, brak współczucia dla starców, którzy opuszczają wieś, idą żebrać, by ulżyć dzieciom - Agata). • Natura a) w powieści także pojawia się wiele opisów przyrody, ale widzianej oczyma narratora, stojącego poza światem przedstawionym powieści Jest to młodopolski poeta), chłopi, oprócz Jagny, nie są wrażliwi na piękno natury:
b) chłopskie losy są przedstawione na tle czterech pór roku, co wskazuje na ścisły związek ludzi z prawami przyrody, cyklem biologicznym, porządkiem siania i zbierania plonów. Porządek ten nie jest uświęcony, wynika z naturalnych wymogów natury, od których człowiek jest zależny;
c) człowiek też podlega prawom natury, przede wszystkim popędu płciowego, rodzi się, pracuje, zakłada rodzinę, wychowuje dzieci i umiera, jest to traktowane jako coś naturalnego, jako obowiązek, który trzeba spełnić. 3. M. Dąbrowska Noce i dnie • Człowiek a) bohaterowie powieści to wybitne indywidualności (inaczej niż u Orzeszkowej i Reymonta); b) Bogumił - ideał wykreowany przez pisarkę: człowiek otwarty na otaczający go świat, łatwo nawiązujący kontakty, celem jego życia, sensem istnienia jest praca, kocha ziemię uczuciem ojcowskim, opiekuńczym, jest obowiązkowy, odpowiedzialny, bierze życie takim jakie jest, nie wysuwa roszczeń, przeciwności losu przyjmuje z pokorą, wytrwale radzi sobie z trudnościami, jest życzliwy dla ludzi, wyrozumiały, akceptuje ich odmienność i słabości, jest ciepłym, dobrym, pogodnym człowiekiem; c) Barbara - przeciwieństwo męża, skupiona na swoim życiu wewnętrznym, myślach, marzeniach, stale żyje w poczuciu zagrożenia, boi się świata i przeciwności losu, żyje w świecie marzeń, cierpi, iż nie potrafi ich zrealizować, nie akceptuje rzeczywistości, bo stale porównuje ją z marzeniami, przeżywa frustracje i rozczarowania, wspomina młodość, nieszczęśliwą miłość, jest kapryśna, zmienna, niezadowolona, że nie może zaspokoić swoich potrzeb kulturalnych, ale nic nie robi, by je zrealizować, wiele przedsięwzięć jej się nie udaje, bo jest bierna, nie przejawia inicjatywy, jest pesymistką, często z góry rezygnuje, łatwo wpada w panikę, ale jest też wierną, lojalną żoną, dobrą matką, pracowitą, oddaną towarzyszką na całe życie.
• Społeczeństwo a) autorka ukazuje procesy społeczne zachodzące na ziemiach polskich od 1864 do 1914 r. - głównie rozkład warstwy zwanej szlachtą, pauperyzację ziemiaństwa, tworzenie się nowej warstwy - inteligencji; b) dzieje rodziny Niechciców to ilustracja zmian zachodzących wśród ziemiaństwa: nie są właścicielami, tylko dzierżawcami, najemnymi fachowcami od uprawy roli i zarządzania majątkiem: c) człowiek żyje w społeczeństwie, odczuwa odpowiedzialność za los zbiorowy, ale nie jest tak zależny od zbiorowości jak w Nad Niemnem i w Chłopach, sam kształtuje swój los. • Natura a) miłość Bogumiła do ziemi, nawet jeśli nie jest ona jego własnością jest uczuciem świadomym, a nie instynktownym jak w Chłopach'^ b) przyroda jest w powieści ważna, ale nie jest żadną świętością jak w powieści Orzeszkowej;
c) ludzie nie są też od niej tak głęboko zależni, nie warunkuje ich losu; d) pracę na roli traktuje się jako sposób na życie, ale także jako obowiązek patriotyczny. WNIOSKI: Autorzy powieści omówionych w wypracowaniu ukazują losy bohaterów jednostkowych, wplątanych w różny sposób w działania społeczne oraz uwarunkowanych w różnym stopniu przez naturę. Pisarze przedstawiają przemiany społeczne w Polsce po powstaniu styczniowym, dotyczące chłopów, ziemiaństwa, inteligencji. W Chłopach te problemy zostały przedstawione zgodnie z konwencją naturalistyczną, w Nad Niemnem Orzeszkowa tworzy idealny model społeczeństwa, zaś Noce i dnie to powieść realistyczna i psychologiczna. Także przyroda ukazana jest w powieściach różnie: u Orzeszkowej jest to sacrum, u Reymonta sita, determinująca losy człowieka, u Dąbrowskiej miejsce działania i pracy. Mimo różnic we wszystkich trzech powieściach eksponowane są takie same wartości, takie, na których można budować nowe społeczeństwo. Są to: praca, zwłaszcza na roli, odpowiedzialność za los zbiorowy, udział w działaniach społecznych, patriotyzm, kultywowanie tradycji. To stanowi o uniwersalnej wartości tych utworów. Ich autorzy ukazują jak zwyczajny, przeciętny człowiek powinien żyć, jaki powinien być jego stosunek do przyrody i społeczeństwa.