Problematyka narodowa w Nad Niemnem E Orzeszkowej

Rok 1863 jest centralnym i zwrotnym punktem historycznym powieści. Bohaterowie głosząc ideały patriotyczne i demokratyczne, walczą o wolną i sprawiedliwą ojczyznę. U boku bogatych braci Korczyńskich biją się dzielnie reprezentujący szlachtę zaściankową Bohatyrowicze. Część bohaterów ginie, część zmuszona jest do życia w nowej, dramatycznej dla nich rzeczywistości. Od momentu upadku powstania ich życie ulega zasadniczej zmianie.

Pisarka otacza wydarzenia z 1863 roku wielką czcią, według niej powstańcze idee wolności i równości są w dalszym ciągu aktualne i należy je realizować, chociaż już innymi sposobami. Pisząc o powstaniu, Orzeszkowa ze względu na carską cenzurę ani razu nie użyła słowa powstanie, ani nie przytoczyła konkretnej daty. Wydarzenia te przywoływane są przez rozmaite skojarzenia, symbole, niedomówienia. Jako aluzja do powstania najczęściej pojawia się motyw Mogiły, w której znaleźli ostatni spoczynek między innymi Andrzej Korczyński i jego przyjaciel Jerzy Bohatyrowicz (ojciec Janka). Stosunek bohaterów do Mogiły jest miarą ich patriotyzmu, a także miarą wartości ich człowieczeństwa. Benedykt nie chce sprzedać lasu, w którym znajduje się Mogiła - uważa troskę o nią za obywatelski obowiązek, syna wychowuje w poszanowaniu tego miejsca. Pani Andrzejowa, która po śmierci męża nie zrzuciła żałoby i wciąż żyje wspomnieniami, czci cmentarz powstańczy. Wszyscy Bohatyrowiczowie prezentują bardzo pozytywny stosunek do Mogiły - Janek zabiera tam po raz pierwszy Justynę, opowiada jej o poległych, odtąd i ona będzie darzyła to miejsce szacunkiem. Również Marcie Korczyńskiej (ze względu na jej wspomnienia z młodości) bliski jest leśny grób.

Postaci zdecydowanie potępione przez autorkę są albo negatywnie, albo w najlepszym razie obojętnie nastawione zarówno do powstania, jak i związanej z tym wydarzeniem Mogiły. Darzecki namawia Benedykta do sprzedaży lasu, a jego niechęć określa jako "sentymentalność, której na nieszcęście każdy z nas mniej lub więcej ulega, a która nam już tyle złego uczyniła." Zygmunt rozkapryszony egoista i kosmopolita potępia przeszłość: "ja za mogiły bardzo dziękuje, przede mną życie, sława", "mój ojciec był szaleńcem (...) do najwyższego stopnia szkodliwym".

Na przykładzie dziejów braci Korczyńskich ukazane zostały popowstaniowe losy typowe dla dużej części polskiego społeczeństwa na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej. Andrzej Korczyński zginął w walce, Dominik został zesłany na Syberię, gdzie uległ zrusyfikowaniu, natomiast najmłodszy, Benedykt, pozostał w rodzinnym majątku, na co dzień borykając się z problemem utrzymania ziemi w polskich rękach. Doświadczenie pokoleniowe, jakim dla bohaterów powieści (a także większości szlachty drugiej połowy XIX w.) było powstanie styczniowe odcisnęło na nich swoje piętno i zmieniło spojrzenie na życie, niektórych złamało, innych umocniło w przekonaniu, że idee wolności i równości są w dalszym ciągu aktualne, a śmierć i cierpienie są nieodłącznym elementem walki o nie. Orzeszkowa nakazuje, by nigdy nie zapominać o najważniejszych wydarzeniach w istnieniu narodu, gdyż ta pamięć świadczy o sile ducha danego społeczeństwa, o jego tożsamości i gotowości do samostanowienia.