29

Okupilcj;! Niemiec

2.

Okupacja Niemiec i Austrii

NIEMCY PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ

l l* GRANICE NIEMIEC

O TERENY UTRACONE PRZEZ NltM

PO 1945 ROKU —— GRANICE STREF OKUPACYJNYCI

Polityka okupacyjna czterech mocarstw w Niemczech w latach 1945-1949

Władza zwierzchnia W ślad za deklaracją dowódców czte-
Sojuszniczej Rady Kontroli rech zwycięskich armii z 5 czerwca

1945 r. oraz uchwałami poczdamski­mi — 30 sierpnia 1945 r. władzę zwierzchnią w Niemczech objęła Sojusznicza Rada Kontroli. Została ona utworzona miesiąc wcześniej i miała swoją siedzibę w amerykańskim sektorze Berlina. W jej skład wchodzili gubernatorzy poszczególnych stref okupacyjnych. Pierw­szymi gubernatorami byli: generał Eisenhower, marszałek Montgome-ry, marszałek Żuków i generał Pierre Koenig. Podział Niemiec wyglądał następująco: południowo-zachodnia strefa okupacyjna przy­padła USA, zachodnia — Francji, północno-zachodnia — Wielkiej Brytanii, wschodnia zaś — ZSRR. Berlin podzielono na cztery sektory okupacyjne. Władzę w mieście sprawowała w imieniu czterech mo­carstw Sojusznicza Komenrtorrtura 'Wojskowa, która podtegała'Sojusz­niczej Radzie Kontroli?

Poszczególne strefy okupacyjne zostały podzielone na kraje (Ldnder) i były to nowe jednostki administracyjne Niemiec. W strefie amerykańs­kiej wyodrębniono Bawarię, Hesję, Wirtembergię—Badenię i Bremę. W brytyjskiej strefie okupacyjnej powołano do życia Nadrenię Północ­ną—Westfalię, Dolną Saksonię, Hamburg i Szlezwik—Holsztyn. Strefę francuską podzielono na Południową Badenię, Wirtembergię—Hohen-

zollern, Nadrenię-Palatynat i Saarę. Natomiast w strefie radzieckiej utworzono Saksonię, Saksonię—Anhalt, Turyngię, Brandenburgię oraz Meklemburgię—Przedpomorze. Granice krajów nie pokrywały się z da­wnymi granicami administracyjnymi III Rzeszy. Nowy podział prze­prowadzono głównie w oparciu o kryteria ekonomiczne i demograficzne. Jedynie Bawaria, Brema i Hamburg — przy niewielkich zmianach terytorialnych — zachowały swoje historyczne granice. (Władze okupa­cyjne nie chciały dopuścić do uzyskania przez którykolwiek kraj takiej przewagi, jaką nad pozostałymi krajami posiadały niegdyś Prusy.

31

30 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód—Zachód 1945-1949

Celem Sojuszniczej Rady Kontroli było prowadzenie jednolitej poli­tyki okupacyjnej, jej decyzje musiały być więc podejmowane jednomyśl­nie. Paraliżowało to w znacznej mierze operatywność Rady. Kolejni gu­bernatorzy radzieccy korzystali często z prawa weta. Uczynili to kilka­dziesiąt razy w całym okresie działalności Rady. Podlegał jej przy tym Stały Komitet Koordynacyjny złożony z zastępców gubernatorów stref okupacyjnych oraz z przedstawicieli Sztabu Kontrolnego. W skład Sztabu wchodziło dwanaście departamentów. W przyszłości miały one nadzorować działalność centralnych urzędów niemieckich m.in. do spraw gospodar­czych, finansowych, handlu zagranicznego i transportu, z sekretarzami stanu na czele. Jednak kolejne projekty utworzenia urzędów upadały wskutek sprzeciwu Paryża, który do 1946 r. przeciwstawiał się traktowaniu Niemiec jako całości politycznej i gospodarczej. Francja uzależniała swoje stanowis­ko od zgody pozostałych mocarstw na oderwanie lewobrzeżnej Nadrenii i poddanie jej pod okupacje wojsk francuskich lub alianckich. Dążyła ponadto do ustanowienia kontroli międzynarodowej w Zagłębiu Ruhry oraz powiązania Saary unią celną, walutową i gospodarczą z Francją.

'Działalność Rady widoczna była przede wszystkim w sferze legislacyjnej, i Wydawane przez nią ustawy, zarządzenia i proklamacje przesłaniały raczej niepowodzenia polityczne, niż dowodziły skutecz­ności działania. Faktem jest jednak, iż wiele spośród tych regulacji przetrwało do dnia dzisiejszego. Najważniejszymi aktami legislacyj­nymi Rady były: ustawa z 20 września 1945 r., znosząca wszystkie ustawy wyjątkowe i oparte na nich zarządzenia dawnej narodowosoc-jalistycznej władzy; proklamacja z 20 września 1945 r., zawierająca wytyczne dla reformy całego prawa zachodnioniemieckiego; ustawa z 10 października 1945 r. o likwidacji wszelkich organizacji nazistow­skich; ustawa z 30 października 1945 r., przywracająca strukturę niemieckiego sądownictwa według stanu z 1924 r.; ustawa z 20 listopada 1945 r. w sprawie warunków i przebiegu przymusowych wysiedleń ludności niemieckiej z Austrii, Czechosłowacji, Węgier i Polski;] plan w sprawie reparacji i uprzemysłowienia Niemiec powojennych z 26 marca 1946 r., ustalający produkcję stali (wskaźnik produkcji przemysłowej!) na poziomie 5,8 min ton rocznie, co oznaczało, że produkcja przemysłowa mogła stanowić maksymalnie 55% poziomu produkcji z 1938 r.; ustawa z 10 października 1946 r.

Okupacja Niemiec i Austrii

przywracająca niemieckie sądy administracyjne oraz ustawa z 25 lutego 1947 r. w sprawie likwidacji państwa pruskiego.

Na forum Sojuszniczej Rady Kontroli prowadzone były ponadto rozmowy, głównie na wniosek władz amerykańskich, w sprawie powołania do życia partii ogólnoniemieckich kontrolowanych przez mocarstwa okupacyjne, nie wyszły one jednak poza stadium dyskusji. O dopuszczeniu do działalności publicznej zarówno nowych, jak i reaktywowanych partii politycznych decydowały w całym okresie okupacji władze wojskowe poszczególnych mocarstw. Wydawały one specjalne licencje, zatwierdzające treści statutów i składy personalne władz tych asocjacji. Partie te obowiązywała zasada bezwzględnej lojalności wobec władz okupacyjnych. Najwcześniej, już w czerwcu 1945 r., zgodę na działalność partii politycznych we własnej strefie okupacyjnej i w Berlinie wydały władze sowieckie. Mocarstwa za­chodnie uczyniły to dopiero po zakończeniu obrad konferencji pocz­damskiej. O ile ZSRR zezwalał na tworzenie organizacji partyjnych od razu na obszarze całej strefy okupacyjnej, o tyle mocarstwa zachodnie ograniczały początkowo zasięg ich działania do szczebla powiatowego. W strefie amerykańskiej nastąpiło to w sierpniu, w brytyjskiej we wrześniu, we francuskiej w grudniu 1945 r. W radzieckiej strefie okupacyjnej i w Berlinie utworzone zostały Komunistyczna Partia Niemiec (KPD), Socjaldemokratyczna' Partia Niemiec (SPD), Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (CDU), Liberalno-Demokratyczna Pa­rtia Niemiec (LDPD), Narodowo-Demokratyczna Partia Niemiec (NDPD) i Demokratyczna Partia Chłopska Niemiec (DBD). Do najważniejszych partii politycznych dopuszczonych do działalności w strefach zachodnich należały natomiast Unia Chrześcijańsko-Demo­kratyczna (CDU), Unia Chrześcijańsko-Społeczna (CSU), Socjaldemo­kratyczna Partia Niemiec (SPD) i Wolna Partia Demokratyczna (FDP).

Proces zbrodniarzy wojennych Wyrazem konsensu w polityce
w Norymberdze okupacyjnej mocarstw był proces

zbrodniarzy wojennych w Norym­berdze. Układ londyński czterech mocarstw z 8 sierpnia 1945 r., który podpisało później dziewiętnaście dalszych państw sojuszni­czych, realizował praktycznie postanowienia konferencji moskiews-

32 Likwidacja skutków w»jn> i początki konfliktu Wschód—/arhód I'J45-I949

kiej, jałtańskiej i poczdamskiej w tej sprawie. Powołano do życia Międzynarodowy Trybunał Wojskowy i opracowano jego statut. Try­bunał zwołany /.ostał 18 października 1945 r. w Berlinie, zaś od 20 listopada 1945 r. do l października 1946 r. pracował w Norymberdze. Główni przywódcy hitlerowscy zostali oskarżeni o c/.tery rodzaje zbrodni: udział w spisku przeciw pokojowi, czyli o planowanie i wywołanie wojny; zbrodnie przeciw pokojowi, wynikające z zakazu prowadzenia wojny agresywnej; ponadto o zbrodnie wojenne, wynika­jące z naruszenia praw i zwyczajów prowadzenia wojny; i o zbrodnie przeciwko ludzkości (ludobójstwo). Trybunał uściślał i określał pojęcia i czyny dotychczas nie znane (ludobójstwo) lub nie sprecyzowane (planowanie i wywołanie wojny) w prawie międzynarodowym jako czyny przestępcze, odwołując się do prawa naturalnego.

Spośród 22 oskarżonych 12 osób skazano na karę śmierci prze/ powieszenie. Byli to: Martin Bormann (zaocznie), Hermann Góring (przed egzekucją popełnił samobójstwo). Wilhelm Keitel, Alfred Jodl, Joachim von Ribbentrop, Ernst Kaltenbrunner, Hans Frank, Wilhelm Frick, Alfred Rosenberg, Fritz Sauckel, Artur Seyss-Inquart i Julius Streicher. Gestapo, SD, SS i kierownictwo NSDAP uznane zostały za organizacje zbrodnicze. 11 grudnia 1946 r. Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych przyjęło wyrok Międzynarodowego Trybuna­łu Wojskowego w Norymberdze z 30 września i l października 1946 r. za obowiązującą zasadę prawa międzynarodowego.

Po ogłoszeniu wyroku Międzynarodowego Trybunału Wojskowego zarówno w niemieckich strefach okupacyjnych, jak też poza granicami Niemiec prowadzone były następne procesy przeciw zbrodniarzom hitlerowskim. Do 1949 r. trybunały wojskowe mocarstw zachodnich wydały 5025 wyroków skazujących, w tym 806 wyroków śmierci. 486 wyroków śmierci wykonano, pozostałe zaś zmieniono na karę pozbawienia wolności. W strefie radzieckiej do 1950 r. więziono w obozach dla internowanych ok. 122 tysięcy osób. Według nieoficjal­nych danych aż 43 tysiące z nich poniosło śmierć. Byli wśród nich zarówno zbrodniarze hitlerowscy, jak też przeciwnicy komuniz­mu. W procesach przeciw zbrodniarzom hitlerowskim prowadzonych poza granicami Niemiec wydano łącznie ok. 50 tysięcy wyroków skazujących.

Okupacja Niemiec i Austrii 33

Represjonowanie zbrodni hitlerowskich przez cztery mocarstwa okupacyjne i dwa państwa niemieckie — podobnie jak proces denazy-fikacji i przezwyciężenia przeszłości nazistowskiej — nigdy nie zostało doprowadzone do końca. Jedną z przyczyn była okoliczność, iż ok. 30 tysiącom osób podejrzanych o popełnienie zbrodni wojennych udało się schronić w państwach Ameryki Łacińskiej i w Kanadzie. Byli wśród nich naziści, członkowie rządu ustaszów z Ante Paveliciem i nacjonaliści z prohitlerowskiej dywizji ukraińskiej z Pawłem Szandrukiem na czele. Władze wszystkich stref okupacyjnych ponadto tolerowały obsadzanie ważnych stanowisk w instytucjach państwo­wych i partyjnych przez byłych funkcjonariuszy nazistowskich.

Problem niemiecki Rada Ministrów Spraw Zagranicznych
w pracach Rady Ministrów w latach 1945-1949 zebrała się łącz-
Spraw Zagranicznych nie sześć razy, a problem niemiecki

był przedmiotem jej obrad czterokrot­nie: podczas sesji w Paryżu (kwiecień/maj, czerwiec/lipiec 1946 r.), Moskwie (marzec/kwiecień 1947 r.), Londynie (listopad/grudzień 1947 r.) i jeszcze raz w Paryżu (maj/czerwiec 1949 r.). Stanowisko czterech mocarstw wobec problemu niemieckiego w latach 1945-1949 przeszło istotną ewolucję, dla której rok 1946 miał zasadnicze znaczenie — był rodzajem cezury. )

Stany Zjednoczone najdłużej, co najmniej do lipca 1946 r., dążyły do rozwiązania problemu niemieckiego w oparciu o porozumienie wszystkich czterech mocarstw odpowiedzialnych za Berlin i Niemcy jako całość. Przygotowaniem i realizacją polityki amerykańskiej wobec Niemiec zajmowały się przede wszystkim Departament Wojny, a od 1947 r. nowo utworzony Departament Obrony, i Departament Stanu. Już 26 kwietnia 1945 r. weszła w życie dyrektywa nr 1067 ustalona przez Szefów Połączonych Sztabów (JCS). Przeznaczona dla amerykańskich wojsk okupacyjnych w Niemczech (obowiązywała formalnie do 17 lipca 1947 r.) traktowała Niemcy jako państwo nieprzyjacielskie i zakazywała prowadzenia jakiejkolwiek działal­ności politycznej z wyjątkiem tej, na którą wyrażały zgodę amery­kańskie władze okupacyjne. Zabraniała ponadto podejmowania jakich­kolwiek kroków, których celem mogłoby być wzmocnienie niemiec-

3 — Najnows/a historia świata, I. I

34 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód—Zachód 1945-1949

kiej gospodarki. Analogie z planem Morgenthaua' były w tej dy­rektywie wyraźne.

¹ W Departamencie Stanu, którym do stycznia 1947 r. kierował James F. Byrnes, opracowano specjalny plan w sprawie Niemiec. Plan ten w kwietniu 1946 r. przedłożony został Radzie Ministrów Spraw Zagranicznych w Paryżu. Zakładał on zjednoczenie Niemiec neutralnych militarnie i kontrolowanych w ciągu 25 lat przez cztery mocarstwa. Podpisanie go przez cztery mocarstwa miało gwarantować bezpieczeńst­wo Francji, Wielkiej Brytanii i ZSRR, uprawomocnić obecność amery­kańskich sił zbrojnych w Europie, a także zapewnić zneutralizowanie roszczeń terytorialnych i sprzeciwów Francji wobec jedności ekonomi­cznej Niemiec oraz zapewnić rozsądną politykę reparacyjną ZSRR w jego strefie okupacyjnej. Plan miał również skłonić ZSRR do zaprzestania sowietyzacji państw środkowoeuropejskich.¹

Stanowiska Wielkiej Brytanii i Francji, aprobujących te założenia w fazie opracowywania, uległy zmianie na krótko przed posiedzeniem Rady Ministrów Spraw Zagranicznych. Już w lutym 1946 r. w Foreign Office (brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych) zrodziła się idea rezygnacji ze wspólnej polityki czterech mocarstw wobec Niemiec i rozpoczęcia integracji trzech zachodnich stref okupacyjnych. Źródłem tej reorientacji była przybierająca na sile sowietyzacja państw środ­kowoeuropejskich² oraz obawy objęcia podobną polityką wschodniej, podległej ZSRR, strefy okupacyjnej. Utworzenie w radzieckiej strefie

¹ Henry Morgenthau jr., sekretarz skarbu USA i doradca Roosevelta, opracował w 1944 r. plan podziału Niemiec i polityki okupacyjnej na ich terenie, który zaaprobowany został przez przywódców obu państw anglosaskich podczas drugiej konferencji w Quebecu (11-16 września 1944 r.). Plan Morgenthaua przewidywał: przyłączenie terytoriów położonych na wschód od linii: Marchia Graniczna—Poznań— _Prusy Zachodnie—Odra— Kaczawa, włącznie z Legnicą, do Polski; przyłączenie Zagłębia Saary i terytoriów na zachód od Renu do Francji; umiędzynarodowienie Zagłębia Ruhry i Kanału Kilońskiego; rozczłonkowanie Niemiec powojennych na dwa państwa — państwo północnoniemieckie i państwo południowoniemieckie oraz zupełną deindustrializację i agraryzację rozczłonkowanych Niemiec.

² 5 marca 1946 r. Churchill podczas przemówienia wygłoszonego w Fulton określił granicę z radziecką strefą wpływów w Europie jako „żelazną kurtynę", sięgającą od Szczecina do Triestu. Po raz pierwszy użył on tego sformułowania już 4 maja 1945 r., odnosząc go do linii rozgraniczającej radzieckie i alianckie siły zbrojne w Europie.

Okupacja Niemiec i Austrii 35

21 kwietnia 1946 r. SED wskutek przymusowego połączenia SPD z KPD potwierdzało tylko przypuszczenia brytyjskie. Również na Quai d'Orsay, we francuskim ministerstwie spraw zagranicznych, okazywano znaczną rezerwę wobec zamierzeń Departamentu Stanu. Stanowisko Francji zrodziły podobne obawy, jak te, które zgłaszała strona brytyjska.

Przyjęciu planu Byrnesa sprzeciwił się również ZSRR, mimo iż przed posiedzeniem Rady Ministrów Spraw Zagranicznych treść jego konsultowano ze Stalinem. Negatywne stanowisko Moskwy podyk­towane było tym, iż była ona przeciwna militarnej i politycznej obecności USA w Europie. Ponadto w szybkim zjednoczeniu Niemiec dopatrywała się trudności, jakie pojawić by się mogły w związku, ze spłatą odszkodowań wojennych. Plan Byrnesa odbierał Moskwie podnoszony chętnie argument zagrożenia niemieckiego, ułatwiający sowietyzację radzieckiej strefy wpływów w Europie Środkowej. Od­rzucenie tej polityki było dla ZSRR o tyle brzemienne, iż przyniosło skutek odwrotny do oczekiwanego i w znacznej mierze przyczyniło się do późniejszego wzmocnienia wpływów militarnych i politycznych USA w Europie Zachodniej.

O ile pierwsza faza obrad ministrów spraw zagranicznych w Paryżu (kwiecień/maj 1946 r.) przebiegła pod znakiem planu Byrnesa, o tyle druga (czerwiec/lipiec 1946 r.) poświęcona była ostatecznej reorienta­cji francuskiej i amerykańskiej polityki wobec Niemiec. Paryż odstąpił od pierwotnych planów w sprawie lewobrzeżnej Nadrenii i Zagłębia Ruhry w zamian za zgodę na utworzenie między Francją a Saarą unii celnej, walutowej i gospodarczej. Jednak najbardziej znacząca była zmiana polityki Stanów Zjednoczonych. Jedną z jej przyczyn stanowiło niepowodzenie, jakiego doznała dyplomacja amerykańska wskutek odrzucenia planu Byrnesa. Kolejny motyw miał charakter ekonomicz­ny. Do zasadniczych celów uzgodnionych w Poczdamie należało jak najszybsze przywrócenie równowagi ekonomicznej w Niemczech traktowanych jako jedna całość, ponieważ tylko wówczas poszczegól­ne strefy okupacyjne byłyby w stanie samodzielnie finansować własny import. Obniżyłoby to w znacznej mierze koszty polityki okupacyjnej ponoszone przez cztery mocarstwa, zwłaszcza że ZSRR i Francja, obok odszkodowań pochodzących z demontażu fabryk i urządzeń przemys­łowych, niezgodnie z uchwałami poczdamskimi, pobierały odszkodo-

36 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód—Zachód 1945-1949

wania czerpane również z produkcji bieżącej we własnych strefach. Przyczyniało się to do powiększania deficytu handlowego Niemiec jako całości. Pobierając towary z produkcji bieżącej na poczet repara­cji, ZSRR argumentował, iż postanowienia jałtańskie w tej kwestii nie zostały wyraźnie odwołane w uchwałach poczdamskich. Z kolei Fran­cja, która w porównaniu z innymi mocarstwami zachodnimi prowadzi­ła najbardziej drenażową politykę gospodarczą wobec Niemiec, moty­wowała swoje postępowanie nie wiążącym ją charakterem postanowień poczdamskich. Wagę problemu pogłębiał fakt, iż Moskwa nie ogranicza­ła się jedynie do wywozu demontowanych urządzeń przemysłowych. Wywoziła całe fabryki niekiedy wraz z załogami. Przejmowała ponadto na własność zakłady pracy znajdujące się w strefie wschodniej — z któ­rych większość została zwrócona w latach 1952-1953 — oraz zalegała z dostawami żywności dla stref zachodnich. W tej sytuacji amerykański wicegubernator Lucius D. Clay w maju 1946 r. podjął decyzję o wstrzy­maniu dostaw reparacyjnych do ZSRR i Francji. Rząd brytyjski potraktował decyzję amerykańską jako krok oddalający, a nie przy­bliżający, perspektywę osiągnięcia w Niemczech równowagi gospodar­czej. Swoje stanowisko sprecyzował jednak dopiero podczas drugiej fazy obrad Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Paryżu.

10 lipca 1946 r. brytyjski minister spraw zagranicznych Ernest Bevin zagroził na forum Rady jednostronnym zredukowaniem ograni­czeń nałożonych na niemiecką produkcję przemysłową. Byłoby to równoznaczne z naruszeniem postanowień Sojuszniczej Rady Kontroli w sprawie reparacji i uprzemysłowienia Niemiec przyjętych 28 marca 1946 r. W odpowiedzi na groźbę brytyjską Byrnes zgłosił propozycję połączenia strefy amerykańskiej z innymi strefami okupacyjnymi. 12 lipca propozycja ta została wstępnie zaakceptowana przez Wielką Brytanię, przyjęta do wiadomości przez Francję i odrzucona przez ZSRR. W sierpniu 1946 r. Moskwa wystąpiła z własnym projektem gruntownej zmiany planu Sojuszniczej Rady Kontroli z 26 marca 1946 r. Opowiedziała się za wstrzymaniem demontażu fabryk i urządzeń przemysłowych na cele reparacyjne oraz za zaspokajaniem dalszych reparacji dopiero z tej części produkcji bieżącej, która pozostałaby do dyspozycji po sfinansowaniu kosztów importu. Propozycji radzieckiej sprzeciwiły się tym razem mocarstwa anglosaskie, przede wszystkim

Okupacja Niemiec i Austrii 37

Wielka Brytania — zainteresowana jak najszybszym scaleniem własnej strefy ze strefą amerykańską.

6 września 1946 r. Byrnes wygłosił przemówienie w Stuttgarcie, które odbiło się głośnym echem zarówno w Niemczech, jak i za granicą. Było ono potwierdzeniem reorientacji polityki amerykańskiej wobec Niemiec. Byrnes zapowiedział m.in. definitywne scalenie amerykańskiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej, rewizję planu So­juszniczej Rady Kontroli z 26 marca 1946 r. oraz wprowadzenie w przyszłości całkowitego zakazu dalszego demontażu zakładów i urządzeń przemysłowych. Zgłosił również postulat utworzenia tym­czasowego rządu niemieckiego, złożonego z premierów lub innych wysokich urzędników krajów związkowych. Zaproponował ponadto powołanie — pochodzącego z wyboru — zgromadzenia ustawodaw­czego, które opracowałoby przyszłą konstytucję. Mowa Byrnesa za­wierała również legalistyczną interpretację postanowień poczdam­skich odnoszących się do granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej i mo­gła być rozumiana jako element taktyczny w rozgrywce z ZSRR o wprowadzenie w Polsce systemu rządów parlamentarno-demokra-tycznych³.

2 grudnia 1946 r. Byrnes i Bevin zawarli porozumienie o równo­miernym podziale odpowiedzialności finansowej obu mocarstw w ich strefach okupacyjnych. Porozumienie weszło w życie l stycznia 1947 r. Utworzoną jednostkę terytorialną nazwano Bizonią. Koszta nieodzownego importu miały być ponoszone przez oba rządy, aż do momentu osiągnięcia przez Bizonie nadwyżki eksportowej. 22 grudnia 1946 r. Saara została połączona z Francją unią celną, walutową i gospodarczą. Konstytucja Saary uchwalona 15 grudnia 1947 r. usankcjonowała tę unifikację. Przewidywała poza tym, że w przyszło­ści Saara zostanie uniezależniona politycznie od Niemiec, a jej interesy w polityce obronnej i zagranicznej przejmie Francja.

Zgodnie ze stuttgarckim przemówieniem Byrnesa mocarstwa ang­losaskie w sierpniu 1947 r. podjęły rokowania (w Londynie) w sprawie rewizji planu uprzemysłowienia Niemiec. Mimo sprzeciwu Francji

¹ USA i Wielka Brytania aż do stycznia 1947 r. uzależniały uznanie tej granicy od przeprowadzenia wolnych wyborów w Polsce.

38 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód—Zachód 1945-1949

i ZSRR zdecydowano się na podniesienie produkcji stali z 5,8 min ton rocznie dla wszystkich stref okupacyjnych do 10,7 min ton dla samej Bizonii. Natomiast demontaż zakładów i urządzeń przemysłowych — wbrew zapowiedzi Byrnesa — utrzymany został w mocy, pozostawał bowiem w bezpośrednim związku z reparacjami wojennymi.

Zarówno posiedzenie Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Moskwie (marzec/kwiecień 1947 r.), jak też późniejsze spotkanie w Londynie ((listopad/grudzień 1947) ujawniły znaczne różnice po­glądów między ZSRR a mocarstwami zachodnimi w kwestii niemiec­kiej. Głównym przedmiotem sporu — obok reparacji — była struktura prawno-terytorialna przyszłych Niemiec: Moskwa wypowiadała się za utworzeniem scentralizowanego państwa unitarnego, Londyn popierał koncepcję zdecentralizowanego państwa unitarnego lub scentralizowa­nego państwa federalnego, Waszyngton był zwolennikiem państwa federalnego na wzór amerykański, Paryż zaś optował za utworzeniem konfederacji lub luźnej federacji. Różnicom poglądów w kwestii niemieckiej towarzyszyły gruntowne zmiany w całej polityce za­granicznej USA i ZSRR w 1947 r.

Gdy pod koniec posiedzenia Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Londynie ministrowie nie ustalili nawet terminu następnej sesji, stało się jasne, że wspólna polityka czterech mocarstw wobec Niemiec zakończyła się niepowodzeniem. Odtąd obrady Rady zastępować zaczęły często posiedzenia dwóch bloków państw — z jednej strony bloku państw zachodnich, z drugiej zaś państw bloku wschodniego. Już podczas londyńskiego posiedzenia Rady Ministrów Spraw Zagranicz­nych banknoty nowej waluty niemieckiej zostały przetransportowane z USA do Frankfurtu nad Menem. W marcu 1948 r. mocarstwa zachodnie wycofały się z prowadzonych od 1946 r., ale bez większego powodzenia, rokowań z ZSRR w sprawie wspólnej dla wszystkich stref okupacyjnych reformy walutowej. Głównymi przyczynami niepowo­dzenia wspólnej polityki okupacyjnej były przeciwstawne wyobrażenia mocarstw zachodnich i ZSRR na temat ustroju politycznego i społecz-no-gospodarczego przyszłych Niemiec, spór o reparacje wojenne i koszta okupacji, a także reorientacja polityki zagranicznej USA, Wielkiej Brytanii i Francji w latach 1946-1947 spowodowana ekspans-jonistyczną polityką Moskwy w Europie i innych rejonach świata.

Okupacja Niemiec i Austrii 39

Podczas konferencji trzech mocarstw zachodnich i państw Beneluxu, obradującej od lutego do czerwca 1948 r. w Londynie, ustalono zasady dalszej polityki wobec stref zachodnich. Oficjalnie zostały one ogłoszone 7 czerwca 1948 r. i wkrótce zaakceptowane przez rządy państw syg­natariuszy. Zalecenia londyńskie zapowiadały ścisłą współpracę mocarstw zachodnich z krajami Beneluxu w tych kwestiach, które dotyczyłyby ich bezpośrednich interesów, integrację gospodarki niemieckiej z gospodarką krajów zachodnioeuropejskich oraz kontrolę międzynarodową Zagłębia Ruhry przez państwa sygnatariuszy i Niemcy. Upoważniono ponadto pre­mierów rządów krajowych do zwołania Zgromadzenia Ustawodawczego, które winno uchwalić konstytucję nadającą nowo tworzonemu państwu charakter federacji. Zapowiedziano też dalszą koordynację polityki gos­podarczej w Bizonii i we francuskiej strefie okupacyjnej, dokonanie nieznacznych zmian terytorialnych na granicy zachodniej Niemiec i wyco­fanie oddziałów wojskowych ze wszystkich stref okupacyjnych, ale dopiero wówczas, gdy powstaną warunki zapewniające pokój w Europie.

Reformy walutowe i kryzys berliński

Konferencję i zalecenia londyńskie oceniono w państwach bloku wschodniego jako naruszenie postanowień poczdamskich. Już 20 marca 1948 r. delegacja radziecka na znak protestu przeciw obradom konferencji londyńskiej i podpisaniu trzy dni wcześniej Paktu Bruksel­skiego opuściła Sojuszniczą Radę Kontroli. Wspólna administracja czterech mocarstw w Niemczech przestała funkcjonować. Trzy miesią­ce później ministrowie spraw zagranicznych ZSRR, Polski, Czecho­słowacji, Węgier, Rumunii, Jugosławii i Albanii podczas posiedzenia w Warszawie (23-24 czerwca 1948 r.) wydali rezolucję oskarżającą państwa zachodnie o dążenie do podziału Niemiec. Jej intencją było odwrócenie biegu wydarzeń w zachodnich strefach okupacyjnych.

Jedną z konsekwencji II wojny światowej stała się w Niemczech znaczna inflacja. Przy­wrócenie równowagi rynkowo-pieniężnej mo­gło nastąpić albo wskutek drastycznego wzrostu cen, albo w następst­wie reformy walutowej, której istotą byłaby wymiana pieniędzy. Wybór padł na reformę walutową, pojmowaną jednak jako integralna część całego kompleksu reform ekonomicznych. Reforma była dziełem amerykańskich władz okupacyjnych. Przebiegiem przygotowań kiero-

Okupacja Niemiec i Austrii 41

40 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód—Zachód 1945-1949

wał Edward Tenenbaum, doradca ekonomiczny Claya oraz pomys­łodawca nazwy nowego pieniądza — marka niemiecka (DM). Reforma polegała na wprowadzeniu w życie 20 czerwca 1948 r. we wszystkich strefach zachodnich czterech ustaw: walutowej, przeliczeniowej, emi­syjnej i ustawy o oszczędnościach długoterminowych.

Ustawa walutowa zezwalała każdemu obywatelowi na wymianę 60 marek Rzeszy (RM) na 60 DM w stosunku 1:1, przy czym 40 RM na 40 DM w trybie natychmiastowym. Ustawa przeliczeniowa natomiast zezwalała na wymianę oszczędności i długów w relacji 10:1, z tym że płace, renty, emerytury i akcje przeliczano w relacji 1:1. Wszystkie inne zasoby pieniężne zgodnie z ustawą o oszczędnościach długotermino­wych wymienione zostały w relacji 10:0,65. Ustawa emisyjna nadawała utworzonemu w marcu 1948 r. Bankowi Krajów Niemieckich prawo do emisji banknotów w wysokości do 10 mld marek niemieckich. W wyni­ku reformy osiągnięto czternastokrotne zmniejszenie ilości pieniądza w obiegu, nie zmieniając dotychczasowych cen i płac.

ZSRR, obawiając się napływu do swojej strefy okupacyjnej waluty tracącej ważność w strefach zachodnich, zareagował zapowiedzią wprowadzenia odrębnego środka płatniczego. Przedmiotem sporu pozostała jednak waluta berlińska. Poświęcone tej sprawie rokowania ekspertów nie dały rezultatu. 23 czerwca 1948 r. rozpoczęto reformę walutową w radzieckiej strefie okupacyjnej oraz na obszarze całego Berlina. Dzień później mocarstwa zachodnie wprowadziły markę niemiecką w zachodnich sektorach Berlina. Ponieważ ZSRR nie dysponował jeszcze nowymi banknotami, ograniczono się do naklejania nalepek na dotychczasowych. Nowe banknoty wprowadzone zostały do obiegu dopiero 25 lipca 1948 r. Wszyscy mieszkańcy strefy radzieckiej i całego Berlina mogli wymienić do 70 RM w stosunku 1:1, pozostałą zaś część pieniędzy w relacji 10:1. Na niekorzyść zmieniono też warunki umów dotyczących wyższych wkładów oszczędnościowych. W wyniku tych reform Berlin podzielony został na dwa obszary walutowe.

Dążenie ZSRR do skłonienia mocarstw zachodnich do zaniechania realizacji zaleceń londyńskich, a także spór o reformę walutową i walutę berlińską doprowadziły do kryzysu berlińskiego. Wyrażał się on we wprowadzeniu przez Moskwę najpierw przejściowych utrudnień (wiosna 1948 r.), a potem całkowitego zablokowania dostępu do

Berlina Zachodniego drogami lądowymi i wodnymi. Od 24 czerwca 1948 r. odcięto też dopływ energii. Reakcją mocarstw zachodnich było utworzenie tzw. mostu powietrznego w celu zaopatrywania miasta. Od czerwca 1948 r. do maja 1949 r. ok. 300 samolotów amerykańskich i brytyjskich dostarczało codziennie Berlinowi Zachodniemu węgiel, środki żywnościowe i surowce, transportując w drodze powrotnej zachodnioberlińskie artykuły przemysłowe. Francja nie brała udziału .w tej operacji. Niemal całe jej lotnictwo było wówczas zaangażo­wane w Indochinach. Koszta tej pomocy były ogromne. Tylko bezpośrednie nakłady obejmujące transport, dostarczone artykuły oraz udzielone kredyty, opiewały na sumę ok. 476 min dolarów według kursu z 1938 r. (l $ = 4,18 RM), czyli ok. 2 mld DM.

20 marca 1949 r. marka wschodnia przestała obowiązywać jako środek płatniczy w zachodnich sektorach Berlina. Jednak dopiero 12 maja 1949 r. blokada Berlina Zachodniego, a tym samym kryzys berliński zostały zakończone. Celem blokady było wymuszenie na mocarstwach zachodnich zaniechania realizacji zaleceń londyńskich. Ale właśnie ona utwierdziła państwa zachodnie w przeświadczeniu o wyborze właściwego kierunku w polityce niemieckiej, mimo iż w sierpniu 1948 r. w otoczeniu administracji prezydenta Trumana rozważana była idea militarnej neutralności całych Niemiec. Niepowo­dzenie blokady było dla Moskwy równoznaczne z ostateczną utratą bezpośredniego wpływu na rozwój wydarzeń w strefach zachodnich. Mimo to ZSRR umożliwiono parlamentarne wyjście z tej sytuacji przez zwołanie na 23 maja 1949 r. kolejnej sesji Rady Ministrów Spraw Zagranicznych do Paryża. O symbolicznym charakterze tej decyzji świadczyło jednak proklamowanie w tym samym dniu nowej konstytucji Republiki Federalnej Niemiec.

Utworzenie dwóch państw niemieckich

l lipca 1948 r. zgodnie z postanowie­niami konferencji londyńskiej sześciu państw zachodnich trzej gubernatorzy

wojskowi USA, Wielkiej Brytanii i Francji wręczyli we Frankfurcie nad Menem premierom jedenastu krajów niemieckich trzy dokumenty, zwane odtąd dokumentami frankfurckimi. Pierwszy z nich zawierał wytyczne w sprawie powołania do życia Zgromadzenia Ustawodaw-

42 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód—Zachód 1945-1949

czego. Jego zadaniem było uchwalenie nowej konstytucji, która miała być zaakceptowana przez społeczeństwa poszczególnych krajów związ­kowych w referendach ludowych. Nowo tworzone państwo miało stano­wić federację nawiązującą do tradycji federalizmu niemieckiego i ame­rykańskiego. Drugi dokument zalecał dokonanie zmian w podziale te­rytorium krajów. Trzeci przynosił założenia Statutu Okupacyjnego, który miał wejść w życie z chwilą utworzenia nowego państwa. Premierom rządów krajowych, którzy przyjęli dokumenty z umiarkowaną aprobatą, udało się w toku intensywnych narad dojść do kompromisowego porozumienia z władzami okupacyjnymi. Zgodziły się one, by zamiast konstytucji uchwalić jedynie prowizoryczną Ustawę Zasadniczą (Grund-gesetż), która nie wymagałaby ratyfikacji w referendach, lecz w par­lamentach krajowych. Rada Parlamentarna, której deputowani pochodzi­li z nominacji parlamentów krajowych trzech stref zachodnich, ob­radowała od l września 1948 r. do 23 maja 1949 r. w Bonn. Przewodniczącym Rady wybrany został Konrad Adenauer (CDU).

8 maja 1949 r. Rada Parlamentarna przy dwunastu głosach przeciwnych, oddanych przez sześciu postów CSU oraz wszystkich deputowanych Partii Niemieckiej (DP), Centrum (ZP) oraz KPD — uchwaliła Ustawę Zasadniczą. Zgodnie z propozycją tzw. Koła Przyja­ciół CDU/CSU z Ellwangen, zgłoszoną jeszcze w kwietniu 1948 r., ustalono, że przyszłe państwo przyjmie nazwę: Republika Federalna Niemiec (Bundesrepublik Deutschland). Z inicjatywy SPD zgodzono się, iż flaga federalna powinna być trójkolorowa: czarno-czerwono--złota. Na wniosek Adenauera dokonano wyboru Bonn jako stolicy przyszłego państwa. Wybór tego niewielkiego miasta miał potwierdzać przejściowy charakter republiki.

12 maja Ustawa Zasadnicza została przyjęta przez gubernatorów mocarstw zachodnich z warunkową aprobatą. Pismem skierowanym w tym samym dniu do przewodniczącego Rady Parlamentarnej guber­natorzy przedstawili swe zastrzeżenia. Zawiesili te fragmenty ar­tykułów 23 i 144 (2) Ustawy Zasadniczej, z których wynikało, że obowiązuje ona na terytorium Wielkiego Berlina. Oznaczało to, iż ani Berlin, ani jego sektory zachodnie nie mogły być traktowane jako części składowe federacji. Gubernatorzy sprzeciwili się również prze­prowadzeniu — poza dotychczas ustalonymi — jakichkolwiek zmian

Okupacja Niemiec i Austrii 43

w podziale terytorialnym krajów federacji. Zastrzegli sobie wreszcie, że wszelkie kompetencje federacji, krajów federacji i samorządowych korporacji terytorialnych podlegać będą postanowieniom Statutu Oku­pacyjnego, kompetencje policji zaś będą mogły być wykonywane jedynie za każdorazową zgodą władz okupacyjnych.

Ingerencję mocarstw zachodnich w tok prac legislacyjnych Rady Parlamentarnej cechowała wyraźna dwutorowość. Gubernatorzy wojs­kowi, zwłaszcza Koenig (Francja) i Clay (USA), dążyli do ogranicze­nia kompetencji centralnych organów władzy państwowej i przyznania krajom federacji jak najszerszych uprawnień. Podejście takie od­powiadało większości deputowanych CDU/CSU, ale budziło sprzeciw posłów SPD. Jednak ani w Departamencie Stanu, ani w Foreign Office nie podzielano poglądów gubernatorów. Kompromis zawarty między SPD i CDU/CSU, na którym opierał się projekt Ustawy Zasadniczej, miał dla obu resortów spraw zagranicznych większe znaczenie aniżeli przeforsowanie własnych postulatów i równocześnie przejęcie pełnej odpowiedzialności za dalszy rozwój wydarzeń. Pod wpływem kryzysu berlińskiego w Waszyngtonie i Londynie dojrzewało przeświadczenie o konieczności włączenia nowego państwa do planowanego zachodnio­europejskiego systemu bezpieczeństwa. Administracji amerykańskiej zależało wreszcie na tym, aby Ustawa Zasadnicza została uchwalona przed 23 maja 1949 r. z uwagi na rozpoczynającą się w tym dniu sesję Rady Ministrów Spraw Zagranicznych czterech mocarstw w Paryżu.

W dniach 18-21 maja 1949 r. projekt Ustawy Zasadniczej ratyfiko­wały wszystkie — z wyjątkiem bawarskiego — parlamenty krajowe. 23 maja 1949 r. Ustawa Zasadnicza została proklamowana. Odrzucenie projektu nowej konstytucji przez parlament bawarski głosami CSU i Partii Bawarii (BP) przeciw głosom SPD i FDP — wynikało z przekonania, iż Ustawa ta nie zapewnia krajom federacji wystar­czających uprawnień. Sprzeciw nie miał wszakże większego znaczenia, gdyż w tym samym dniu parlament bawarski uchwalił rezolucję, zgodnie z którą Ustawa Zasadnicza mogła wejść w życie również w Bawarii pod warunkiem ratyfikowania jej przez 2/3 wszystkich parlamentów krajowych.

Dla francuskiej strefy okupacyjnej wejście w życie Ustawy Zasad­niczej miało dodatkowe znaczenie: po jednoczesnym włączeniu trzech

44 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód_Zachód HM5-W49

stref zachodnich do OEEC (16 kwietnia 1948 r.), przeprowadzeniu reformy walutowej (20 czerwca 1948 r.), wzajemnym zniesieniu obowiązku posiadania odrębnych paszportów (20 sierpnia 1948 r.) oraz podpisaniu przez mocarstwa zachodnie układu waszyngtońskiego w sprawie połączenia trzech stref zachodnich (8 kwietnia 1949 r.) — był to kolejny etap w procesie scalania jej z Bizonią⁴.

28 kwietnia 1949 r. mocarstwa zachodnie i kraje Beneluxu podpisały Statut Zagłębia Ruhry. Statut przewidywał powołanie do życia Międzynarodowego Zarządu Zagłębia Ruhry. Jego celem było zapewnienie dostaw węgla, koksu i stali do Republiki Federalnej i sześciu sygnatariuszy Statutu. Republika Federalna uzyskiwała w Za­rządzie status obserwatora. Państwa wchodzące w skład Zarządu deklarowały gotowość do ścisłej kooperacji gospodarczej. O ile jednak Waszyngton traktował Statut Zagłębia Ruhry jako coś przejściowego, etap w procesie integracji gospodarczej Europy Zachodniej, o tyle Londyn i Paryż były zainteresowane jak najdłuższym utrzymaniem go w mocy zarówno ze względów bezpieczeństwa (Francja), jak i z powo­du konkurencji gospodarczej (Wielka Brytania, Francja).

12 maja 1949 r. został oficjalnie ogłoszony drugi ważny doku­ment — Statut Okupacyjny. Miał on wejść w życie dopiero po utworzeniu rządu federalnego. Postanowienia Statutu zostały prawnie i rzeczowo powiązane z postanowieniami układu o kontroli trójmo-carstwowej. Oba traktaty były rezultatem konferencji ministrów spraw zagranicznych: Deana G. Achesona (USA), Roberta Schumana (Fran­cja) i Ernesta Bevina (Wielka Brytania) w Waszyngtonie (5-8 kwietnia 1949 r.). W układzie o kontroli trójmocarstwowej sygnatariusze zobowiązali się do utworzenia Wysokiej Komisji Sojuszniczej oraz połączenia zachodnich stref okupacyjnych. Komisja miała rozpocząć działalność w momencie wejścia w życie Statutu Okupacyjnego. Zakres jej kompetencji wynikał z postanowień Statutu. Dotyczyły one m.in. zapewnienia bezpieczeństwa wojskom okupacyjnym, reprezen­towania Republiki Federalnej w polityce międzynarodowej, kontroli nad jej handlem zagranicznym, dekartelizacją przemysłu, rozbrojeniem

⁴ Przyjmowana często w literaturze nazwa Trizonia jest anachronizmem, gdyż układ waszyngtoński nie wspominał o tym ani słowem.

Okupacja Niemiec i Austrii 45

i spłatą reparacji wojennych oraz prawa weta wobec projektów zmiany Ustawy Zasadniczej. Mocarstwa zachodnie zastrzegły sobie również prawo do ponownego przejęcia najwyższej władzy w Republice Federalnej w razie zagrożenia jej bezpieczeństwa zewnętrznego lub wewnętrznego oraz w sytuacji, która wymagałaby wypełnienia mię­dzynarodowych zobowiązań ich rządów wobec Niemiec, włącznie z regulacją pokojową. 20 czerwca 1949 r. Acheson, Schuman i Bevin podpisali w Paryżu Statut Wysokiej Komisji Sojuszniczej, która w przyszłości miała zastąpić dotychczasowe władze wojskowe. W jej skład mieli wejść trzej wysocy komisarze każdego z mocarstw zachodnich: John McCloy (USA), Brian Robertson (Wielka Brytania) i Andre Franęois-Poncet (Francja).

14 sierpnia 1949 r. odbyły się pierwsze wybory do Bundestagu. W ich wyniku CDU/CSU uzyskały — 31% głosów, SPD — 29,2%, FDP — 11,9%, Komunistyczna Partia Niemiec (KPD) — 5,7%, Partia Bawarska (BP) — 4,2%, Partia Niemiecka (DP) — 4,0%, Partia Cen­trum (ZP) — 3,1%, Zjednoczenie Gospodarczej Odbudowy (WAV) — 2,9%, inne zaś ugrupowania polityczne łącznie — 5,1%. Obie partie chadeckie CDU i CSU tworzyły od 1947 r. tzw. Wspólnotę Pracy, zaś od 1949 r. jedną frakcję parlamentarną. Podział ról między nimi polegał na tym, iż CDU prowadziła działalność polityczną we wszystkich krajach federacji z wyjątkiem Bawarii, CSU zaś wyłącznie w Bawarii.

20 września 1949 r. utworzony został pierwszy rząd koalicyjny CDU/CSU/FDP/DP. Dzień ten uchodzi za datę powstania Republiki Federalnej Niemiec. Na czele rządu stanął 73-letni Adenauer, wy­brany na kanclerza większością jednego — własnego — głosu. Urząd ten sprawował Adenauer nieprzerwanie do 1963 r., stając na czele pięciu kolejnych gabinetów. Wicekanclerzem został Franz Bliicher (FDP). Natomiast na prezydenta federalnego wybrano — dwukrotnie na to stanowisko — Theodora Heussa (1949-1959) z FDP. Nowo utworzone państwo wraz z Berlinem Zachodnim i Saarą, którą przyłączono do Republiki Federalnej l stycznia 1957 r., obejmowało obszar 248,4 tyś. km².

W odpowiedzi na proklamację Ustawy Zasadniczej jednolitofron-towy Niemiecki Kongres Ludowy, inspirowany przez SED, 30 maja 1949 r. zatwierdził konstytucję Niemieckiej Republiki Demokratycznej

Okupacja Niemiec i Austrii 47

AUSTRIA 1945-1955

Tyrol

46 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód—Zachód 1945-1949

(NRD). Została ona uchwalona dwa miesiące wcześniej przez Niemie­cką Radę Ludową. Reakcją ZSRR na powstanie Republiki Federalnej Niemiec było utworzenie drugiego państwa niemieckiego — NRD. 7 października 1949 r. Niemiecka Rada Ludowa przekształciła się w Tymczasową Izbę Ludową, która wprowadziła w życie konstytucję NRD oraz upoważniła Otto Grotewohla (SED) do utworzenia pierw­szego rządu wschodnioniemieckiego. NRD wraz z Berlinem Wschod­nim, który w znaczeniu prawnym nie był częścią jej terytorium, obejmowała obszar o powierzchni 108,2 tyś. km^{2 5}.

Okupacja Austrii

Po deklaracji ministrów spraw zagranicznych Wielkiej Brytanii, ZSRR i USA, ogłoszonej 30 października 1943 r. w Moskwie, uznawano za oczywiste, że Austria, „jako pierwszy wolny kraj, który padł ofiarą agresji nazistowskiej", odzyska po wojnie niepodległość. Jednak ani alianci, ani politycy austriaccy nie wypracowali zadowalającego planu postępowania w tej sprawie.

Szybkie postępy ofensywy Związku Radzieckiego sprawiły, iż jako pierwszy uzyskał on możliwość bezpośredniego wpływu na sprawy Austrii. Następnego dnia po ustaniu walk o Wiedeń (13 kwietnia 1945 r.) dowództwo radzieckie zezwoliło na podjęcie działalności przez Komunistyczną Partię Austrii (KPÓ) i Socjalistyczną Partię Austrii (SPÓ), a w czterdzieści osiem godzin później przez chrześ-cijańsko-demokratyczną Austriacką Partię Ludową (ÓVP). 21 kwietnia 1945 r. Rosjanie przewieźli do Wiednia 75-letniego Karla Rennera, współtwórcę I Republiki, który od początku kwietnia prowadził z przedstawicielami Moskwy rozmowy polityczne. Renner podjął też (lub polecono mu to) misję formowania rządu austriackiego. Pozyskał do współpracy partie polityczne i 27 kwietnia 1945 r. skompletował gabinet. Komuniści uzyskali w nim resorty spraw wewnętrznych i oświaty wraz z propagandą. Pierwszymi decyzjami było anulowanie

⁵ Rzesza Niemiecka w granicach z 31 grudnia 1937 r (471,1 tyś. km²) straciła 114,5 tyś. km² (101,3 tyś. km² na rzecz Polski i 13,2 tyś. km² na rzecz ZSRR) czyli około 24% swego terytorium.

GRANICE MAKSYMALNYCH l MINIMALNYCH AUSTRIACKICH POSTULATÓW TERYTORIALNYCH NA TERENIE TYROLU POŁUDNIOWEGO (1946)

GRANICE JUGOSŁOWIAŃSKICH POSTULATÓW TERYTORIALNYCH W KARYNTII

Anschlussu i przywrócenie mocy obowiązywania konstytucji z 1920 r. Rząd Rennera, który powstał w wyniku jednostronnej inicjatywy ZSRR, początkowo nie został uznany ani przez mocarstwa zachodnie, ani przez utworzone na terenach zajmowanych przez wojska amery­kańskie, brytyjskie i francuskie, ani przez austriackie rządy krajowe. 4 lipca 1945 r. zawarty został w Londynie pierwszy układ w sprawie kontroli Austrii. Na jego mocy austriackie ustawodawstwo i działania administracji miały podlegać nadzorowi Rady Sojuszniczej do spraw Austrii. W kilka dni później ustalono granice stref okupacyj-

238 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

tendencjami w gospodarce brytyjskiej. Wzrost realnych dochodów ludności okazał się zdecydowanie szybszy od wzrostu wydajności, przedsiębiorstwa były przeciążone wydatkami socjalnymi i skrępowa­ne uprawnieniami związków zawodowych, co powodowało, że produk­ty brytyjskie coraz rzadziej wygrywały konkurencję na rynkach światowych. I to zarówno ze względu na cenę, jak i na technologię. Prowadziło to do załamania brytyjskiego bilansu płatniczego (1960 r., 1964 r.), osłabienia funta szterlinga i powolnego, lecz nieustannego wzrostu bezrobocia.

Mocną stroną rządu Macmillana była natomiast polityka zagraniczna (błąd w sprawie EWG nie obciąża w zasadzie tego gabinetu). Stosunki z USA zarówno za kadencji republikanina D. D. Eisenhowera, jak i należącego do innej generacji demokraty J. F. Kennedy'ego miały charakter partnerski i były serdeczne. Osiągnęły one swoje apogeum w grudniu 1962 r., gdy Kennedy i Macmillan zawarli na wyspie Nassau (Wyspy Bahama) porozumienie o przekazaniu Wielkiej Brytanii pocis­ków rakietowych „Polaris" (bez głowic nuklearnych), przeznaczonych do wystrzeliwania z okrętów podwodnych. Pewną ręką przeprowadził też Macmillan Wielką Brytanię przez szczytową fazę dekolonizacji. Rząd jego w tym zakresie uprawiał politykę wolną od uprzedzeń rasowych i dalekowzroczną (o czym świadczą stosunki z RPA i Rodezją).

Republika Federalna Niemiec 1949-1963

Porządek konstytucyjny Utworzona 20 września 1949 r. Repub­
lika Federalna Niemiec była zgodnie

z Ustawą Zasadniczą demokratycznym i socjalnym państwem federal­nym (art. 20, ust. 1-3). W miejsce klasycznego podziału władzy, zapewniającego równowagę między ciałem ustawodawczym a władzą wykonawczą i sądownictwem, wprowadzono jeden z jego wariantów zbliżony do brytyjskiego systemu demokracji parlamentarnej. Istota systemu władzy w RFN polega na wyraźnym ograniczeniu kompeten­cji prezydenta, na ścisłym powiązaniu rządu federalnego z większością parlamentarną oraz na wyposażeniu go w kompetencje ustawodawcze. Doprowadziło to do wykształcenia się w Republice Federalnej sys­temu rządów parlamentarno-gabinetowych, w odróżnieniu od funk-

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 239

cjonującego w Republice Weimarskiej systemu rządów prezydencko-parlamentarnych.

Istniejący na szczeblu federacji system władzy obejmuje oczywiście organa władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej — w przedstawionych wyżej układach i relacjach. Władzę ustawodawczą sprawuje parlament federalny (Bundestag), wybierany na cztery lata. Organem władzy wykonawczej jest rząd federalny, składający się z kanc­lerza federalnego i ministrów federalnych. Kanclerza wybiera parlament na wniosek prezydenta federalnego, ministrów zaś powołuje prezydent na wniosek kanclerza. Rząd posiada inicjatywę ustawodawczą, przede wszys­tkim wyłączne prawo do wnoszenia projektów ustaw budżetowych i ustaw akceptujących umowy międzynarodowe. Za swą działalność polityczną kanclerz ponosi odpowiedzialność przed parlamentem, a ministrowie przed kanclerzem. Głową państwa jest prezydent, pełniący funkcje reprezentacyjne. Posiada on prawo rozwiązywania parlamentu i wnioskuje w sprawie powoływania i odwoływania kanclerza. Prezydent wybierany jest na pięć lat przez Zgromadzenie Federalne (Bundesversammlung), w którego skład wchodzą deputowani do Bundestagu i w równej liczbie deputowani do parlamentów krajowych (Landtagów), wybierani przez te parlamenty na zasadach proporcjonalności. Władzę sądowniczą sprawuje Federalny Trybunał Konstytucyjny oraz sądy federalne.

Zasada federalizmu nadała Republice Federalnej charakter dwu­członowego państwa związkowego. Składa się ono z federacji i jedenastu krajów federacji (Bundeslander)⁴. Dysponują one niektórymi atrybutami państwowości, posiadając władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądow­niczą. Kraje federacji mogą również współdziałać w ustawodawstwie i administracji federacji za pośrednictwem Rady Federalnej (Bundesrat). W skład Rady Federalnej wchodzą delegaci rządów krajowych, w tym premierzy. Delegaci, związani instrukcjami rządów krajowych, są powo­ływani i odwoływani przez te rządy. Bundesrat nie stanowi drugiej izby parlamentu federalnego. Jest organem niezależnym od kadencji Bundestagu. W określonych sytuacjach pełnić jednak może rolę organu

⁴ Po przyłączeniu Wirtembergii—Hohenzollern i Badenii Południowej do Wirtem­bergii—Badenii w 1951/52 r. liczba krajów zmniejszyła się do dziewięciu. Od 1957 r. dziesiątym krajem federacji stała się Siara, od zjednoczenia zaś w 1990 r. RFN składa się z szesnastu krajów federacji.

240 Od apogeum /ilrmej wojny do fa/y kryzysów l^t)49-l^l>63

ustawodawczego. Stosunkowo silna pozycja ustawodawcza Bundesratu polega na tym. i/, część ustaw federalnych, łącznie /,e /miana kon­stytucji, wymaga dla swej ważności jego akceptacji, wobec reszty zaś ma on prawo do zgłaszania sprzeciwu zawieszającego, który Bundestag może przełamać bezwzględną lub kwalifikowaną większością głosów.

Prawo wyborcze

Zasadnicze zręby prawa wyborczego wprowa­dzone zostały w Republice Federalnej w latach 1949-1956. Ustawa wyborcza z czerwca 1949 r. stanowiła, że 60% deputowanych wyłonionych zostanie w okręgach jednomandatowych w trybie większości względnej, 40% zaś w trybie proporcjonalnym z list krajowych. Ustawa zakazywała łączenia list krajowych (list krajów federacji) tej samej partii politycznej oraz wprowadzała zasadę, że uzyskanie co najmniej 5% głosów (tzw. klauzula zaporowa) na listach krajowych lub jednego mandatu bezpośredniego w okręgu — kwalifiko­wało partię polityczną do uczestniczenia w podziale mandatów par­lamentarnych. Zakaz, łączenia list krajowych był równoznaczny z bra­kiem listy federalnej. Ograniczało to wymóg pokonywania klauzuli zaporowej tylko do jednego kraju federacji. Wystarczyło zatem uzyskać co najmniej 5% głosów w jednym kraju federacji lub wygrać wybory w jednym okręgu, aby wejść do Bundestagu. Czynne prawo wyborcze posiadały osoby, które ukończyły dwadzieścia jeden lat. Granicę bier­nego prawa wyborczego określono na dwadzieścia pięć lat.

Nowa ustawa wyborcza z lipca 1953 r. rozszerzyła klauzulę zaporową na cały obszar federacji. Ustawa wprowadzała również podział głosów wyborczych na tzw. głosy pierwsze, funkcjonujące w trybie większości względnej, oraz tzw. głosy drugie, oddawane na listy krajowe. Każdy wyborca dysponował zatem dwoma głosami, z których jeden oddawał na kandydata w okręgu, a drugi na kandydata na liście krajowej. Rozdzielenie głosów oznaczało, że głosujący mogli dzielić swe preferen­cje między dwiema różnymi partiami politycznymi. Warunkiem wejścia do Bundestagu było uzyskanie co najmniej 5% tzw. drugich głosów w skali federacji lub wygranie wyborów w jednym okręgu tzw. głosami pierwszymi. Oprócz tego ustawa z 1953 r. stanowiła, że 50% deputowa­nych pochodzić winno z okręgów jednomandatowych, a dalszych 50% z list krajowych. Kolejne zmiany w prawie wyborczym wprowadzała

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 241

ustawa uchwalona w maju 1956 r. Zezwalała ona partiom politycznym na łączenie list krajowych oraz podnosiła alternatywny wobec klauzuli zaporowej wymóg uzyskania jednego mandatu bezpośredniego — do trzech. Aby wejść do Bundestagu, należało zatem uzyskać co najmniej 5% tzw. drugich głosów w skali federacji lub wygrać wybory w przynaj­mniej trzech okręgach wyborczych tzw. głosami pierwszymi. O ile ustawy wyborcze z 1949 r. i 1953 r. zostały uchwalone jedynie na okres poszczególnych kadencji Bundestagu, o tyle ustawa wyborcza z 1956 r. obowiązuje z nieznacznymi zmianami aż do chwili obecnej.

Efektem zmian w prawie wyborczym oraz sukcesów Republiki Federalnej w rozwoju gospodarczym była ewolucja labilnego systemu wielopartyjnego niemal weimarskiej proweniencji w tzw. system alternatywny. W sensie konstytucyjno-politycznym jest on zbliżony do systemu dwupartyjnego i charakteryzuje się znaczną stabilnością. Począwszy od 1957 r. łączna liczba głosów oddawanych przez wyborców w kolejnych wyborach federalnych na dwie największe partie polityczne — CDU/CSU i SPD — wynosiła każdorazowo powyżej 80%. Oznacza to, iż zmiana koalicji rządowej na szczeblu federacji może dokonać się jedynie przy udziale co najmniej jednej z tych dwóch partii. Jeżeli w 1949 r. do Bundestagu zdołało wejść jedenaście partii politycznych, to w 1961 r. po raz pierwszy już tylko trzy partie polityczne: CDU/CSU, SPD i FDP.

Protokół petersberski 20 września 1949 r. kanclerz Konrad Ade-

nauer przedłożył w Bundestagu opracowaną

przez siebie i zaakceptowaną wcześniej przez innych członków gabinetu deklarację programową. Deklaracja nie stanowiła dokumentu, w który wpisana byłaby jakaś spójna koncepcja polityczna, zawierała rączej krótkoterminowe i dalekosiężne cele rządu federalnego w polityce zagranicznej i wewnętrznej. Pierwszym krótkoterminowym celem było uzyskanie przez Republikę Federalną suwerenności. Odzyskiwanie upra­wnień i swobody działania w polityce międzynarodowej miało na­stępować stopniowo, w ścisłym porozumieniu z Wysoką Komisją Sojuszniczą. Równolegle z tym należało dążyć — i był to drugi cel krótkofalowy — do integracji Republiki Federalnej z państwami Europy Zachodniej. Podstawowym celem długoterminowym rządu federalnego

In — Najnowsza historia świata. 1. I

242 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

stawało się natomiast dążenie do zjednoczenia Niemiec. Przezwycięże­nie podziału Niemiec było — zgodnie z tezą Adenauera głoszoną od 1947 r. — warunkiem zlikwidowania napięć i konfliktów w Europie. Jednak prawo do reprezentowania całych Niemiec miała wyłącznie Republika Federalna, jako jedyna struktura państwowa posiadająca legitymację narodu niemieckiego. Adenauer odmawiał takiego prawa NRD z powodu panującego tam totalitarnego systemu władzy. Kanclerz, odwołując się do postanowień Karty Atlantyckiej z 1941 r., zapowiedział nadto dochodzenie praw rządu federalnego do byłych terytoriów niemiec­kich położonych na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej oraz uregulowanie konfliktu o Zagłębie Saary z Francją w ramach integracji europejskiej.

Deklaracja programowa rządu, stanowiąca odzwierciedlenie po­glądów politycznych Adenauera, wskazywała na bezwzględny priory­tet polityki zachodniej przed polityką niemiecką⁵. Najważniejszym celem w polityce zagranicznej, aż do odzyskania suwerenności przez Republikę Federalną, pozostawała integracja z Europą Zachodnią. Zjednoczenie miało być odsunięte na dalszy plan, w nadziei na ukształtowanie się w przyszłości konstelacji geopolitycznej korzyst­niejszej dla zintegrowania całych Niemiec z Europą Zachodnią. Ówczesne uwarunkowania międzynarodowe sprzyjały bowiem co najwyżej zjednoczeniu Niemiec za cenę ich militarnej neutralności.

Następnego dnia po przedłożeniu przez Adenauera expose rządo­wego wszedł w życie Statut Okupacyjny oraz rozpoczęła działalność Wysoka Komisja Sojusznicza. Statut przynosił znaczne ograniczenie uprawnień władz okupacyjnych. Zawierał również klauzulę rewizyjną, przewidującą zniesienie niektórych ograniczeń okupacyjnych po dwu­nastu, najpóźniej zaś po osiemnastu miesiącach od jego wejścia w życie. Rząd federalny, ale przede wszystkim Adenauer, liczący na pierwszy sukces w polityce zagranicznej, był zainteresowany wcześ­niejszą rewizją Statutu Okupacyjnego. Stanowisko kanclerza spotkało się ze zrozumieniem i poparciem Waszyngtonu, ale w Londynie i Paryżu wzbudziło początkowo poważne wątpliwości.¹

⁵ Polityka niemiecka (Deutschlandpolitik) stanowiła aż do zjednoczenia dwóch państw niemieckich w 1990 r. autonomiczny kierunek w polityce międzynarodowej RFN. Jej celem było właśnie przezwyciężenie podziału Niemiec.

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 243

O ile polityka Stanów Zjednoczonych wobec Niemiec, najpóźniej od wprowadzenia w życie planu Marshalla, sprowadzała się w zasadzie do zgody na integrację Republiki Federalnej z krajami zachodnio­europejskimi i wkomponowanie tak zintegrowanej Europy Zachodniej do globalnej strategii Waszyngtonu w konflikcie Wschód—Zachód, o tyle politykę dwóch pozostałych mocarstw charakteryzowało dążenie do jak najdłuższego utrzymywania ograniczeń nałożonych na gos­podarkę Republiki Federalnej. Zmiana, jaka nastąpiła w polityce Londynu i Paryża wobec Niemiec jesienią 1949 r., wynikała głównie z kalkulacji ekonomicznych, wskazujących na znaczącą rolę Republiki Federalnej, zwłaszcza zaś Zagłębia Ruhry, w procesie integracji Europy Zachodniej. Kolejną przyczyną zmiany było zaufanie, jakie wzbudzała postawa kanclerza, od 1946 r. jednoznacznie wypowiadają­cego się za integracją polityczną, ekonomiczną i militarną Republiki Federalnej z Europą Zachodnią. Ponadto pewien wpływ na stanowisko Londynu i Paryża miało przeświadczenie o potrzebie stworzenia trwałych związków Republiki Federalnej z Zachodem, zanim do władzy w Bonn dojdzie sprzeciwiająca się temu opozycyjna SPD.

Podczas konferencji ministrów spraw zagranicznych mocarstw zachodnich, obradującej od 9 do 10 listopada 1949 r. w Paryżu, ustalone zostały wytyczne w sprawie rewizji Statutu Okupacyjnego. Zostały one przekazane Wysokiej Komisji Sojuszniczej. 22 listopada 1949 r. trzej wysocy komisarze, wspólnie z kanclerzem Adenauerem, podpisali w siedzibie Wysokiej Komisji Sojuszniczej na wzgórzu Petersberg w pobliżu Bonn protokół w sprawie rewizji Statutu Okupacyjnego. Protokół zezwalał Republice Federalnej na podejmo­wanie stosunków konsularnych i handlowych z państwami trzecimi. Wprowadzał ponadto daleko idące ograniczenia demontażu zakładów i urządzeń przemysłowych, w tym całkowity zakaz demontażu w Ber­linie Zachodnim. Rozluźniał też ograniczenia w zakresie rozbudowy floty handlowej. Przewidywał również przyjęcie Republiki Federalnej do organizacji międzynarodowych, w tym, w charakterze członka stowarzyszonego, do Rady Europy. Republika Federalna uznawała Międzynarodowy Zarząd Zagłębia Ruhry i zobowiązywała się doń przystąpić. Ponadto kanclerz w imieniu rządu federalnego przyjął zobowiązanie o przyszłym włączeniu Niemiec do pokojowej i trwałej

244 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

europejskiej wspólnoty narodów. W mocy utrzymane zostały natomiast postanowienia Statutu Okupacyjnego dotyczące demilitaryzacji, dekar-telizacji, denazyfikacji ora?, stanu wojny z Niemcami. Nadal miały też obowiązywać ograniczenia produkcji stali do 11,1 min ton rocznie, wprowadzone w trzech strefach zachodnich od 13 kwietnia 1949 r. Podpisanie Protokołu petersberskiego stało się przyczyną kont­rowersji między rządem a opozycją parlamentarną SPD. Spór przero­dził się w otwarty konflikt polityczny, gdy stało się jasne, że Adenauer świadomie zaniechał informowania o przebiegu rokowań z wysokimi komisarzami zarówno deputowanych opozycyjnej SPD, jak też znacz­nej części polityków należących do elity partyjno-parlamentarnej CDU/CSU. Doprowadziło to do burzliwej debaty parlamentarnej w nocy z 24 na 25 listopada 1949 r. Frakcja parlamentarna SPD domagała się nawet ratyfikacji Protokołu przez Bundestag. Przewodniczący SPD i zarazem przewodniczący frakcji parlamentarnej tej partii Kurt Schuma-cher (1949-1952) dopatrywał się w przystąpieniu Republiki Federalnej do Międzynarodowego Zarządu Zagłębia Ruhry dobrowolnej rezygnacji Adenauera z Zagłębia na rzecz państw zachodnich, zarzucając kanc­lerzowi zdradę niemieckich interesów narodowych. Właśnie podczas tej debaty padła chyba najsłynniejsza obelga w historii zachodnioniemiec-kiego parlamentaryzmu, kiedy to Schumacher nazwał Adenauera „kanc­lerzem federalnym aliantów". Doprowadziło to do wykluczenia przewo­dniczącego frakcji parlamentarnej SPD z posiedzeń Bundestagu na okres dwudziestu dni. Kontrowersje wokół Protokołu petersberskiego prze­słonięte zostały w pierwszej połowie 1950 r. sporami o kierunek rozwoju ekonomicznego Republiki Federalnej.

„Cud gospodarczy"

Sytuację ekonomiczną w zachodnich stre­fach okupacyjnych po II wojnie światowej charakteryzowały w głównej mierze trzy czynniki: ogromna inflacja, bardzo duży deficyt w bilansie płatniczym oraz dotkliwe obniże­nie zdolności produkcyjnych. Produkcja przemysłowa trzech zachod­nich stref okupacyjnych razem wziętych wynosiła w 1946 r. 34%, w 1947 — 40%, w 1948 r. — 63%, a latem 1949 r. — 90% produkcji przemysłowej obszaru obejmującego te strefy w 1936 r. Zmniejszenie zdolności produkcyjnych było przede wszystkim wynikiem zachwiania

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 245

równowagi rynkowo-pieniężnej oraz polityki okupacyjnej czterech mocarstw, zwłaszcza demontażu zakładów i urządzeń przemysłowych. W pewnym stopniu przyczyniły się do tego również straty demo­graficzne i terytorialne oraz dewastacje zakładów produkcyjnych. Dewastacje te były jednak nieznaczne, gdyż większość zniszczeń wojennych dotknęła raczej budownictwo mieszkaniowe i administ­racyjne. Według danych zachodnioniemieckich dewastacje zakładów produkcyjnych objęły ok. 10-15% mocy produkcyjnych posiadanych przez III Rzeszę w ostatnich latach przed wojną. Możliwości produk­cyjne trzech stref zachodnich były w dalszym ciągu duże, większe aniżeli w 1936 r. Wynikało to z rozbudowy i modernizacji gospodarki niemieckiej w czasie II wojny światowej.

Już od połowy 1948 r. w niemieckim języku ekonomicznym i politycznym zaczęło funkcjonować pojęcie tzw. społecznej gospoda­rki rynkowej. W czerwcu 1948 r. Rada Gospodarcza przyjęła projekt ustawy w sprawie polityki ekonomicznej przygotowany przez jej dyrektora do spraw ekonomicznych i późniejszego ministra gospodarki RFN Ludwiga Erharda (1949-1963). Zgodnie z tym dokumentem społeczna gospodarka rynkowa miała się opierać na dwóch równorzęd­nych filarach: ekonomicznym i społecznym. Wychodząc z założenia, iż centralne planowanie i kierowanie gospodarką jest sprzeczne z wolno­ścią człowieka, Erhard opowiedział się za nieskrępowaną inicjatywą ekonomiczną i konkurencją. Domagał się ponadto wprowadzenia w życie ustawodawstwa socjalnego i antykartelowego.

Reforma walutowa z 1948 r. przyczyniła się do wzmocnienia rynku pieniężnego. Była również impulsem dla przedsięwzięć inwestycyjnych. Pomoc technologiczna i przypływ kapitału zagranicznego w ramach planu Marshalla umożliwiały odbudowę gospodarki. Wprowadzenie reformy walutowej nie powstrzymało jednak wystarczająco ani inflacji, ani wzrostu bezrobocia. Nakładały się na to strukturalne problemy energetyki, zwłaszcza przemysłu węglowego, wynikające z niedostatecz­nej modernizacji oraz rabunkowej gospodarki w latach III Rzeszy. Zmuszało to rząd federalny do importu węgla. To z kolei pochłaniało znaczną część dochodów z eksportu i przyczyniało się do wzrostu deficytu w bilansie płatniczym. Deficyt ten groził zniweczeniem osiąg­nięć wynikających z pomocy otrzymywanej w ramach planu Marshalla.

244 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1°4°—19ń3

europejskiej wspólnoty narodów. W mocy utrzymane zostały natomiast postanowienia Statutu Okupacyjnego dotyczące demilitaryzacji, dekar-telizacji, denazyfikacji oraz stanu wojny z Niemcami. Nadal miały też obowiązywać ograniczenia produkcji stali do 11,1 min ton rocznie, wprowadzone w trzech strefach zachodnich od 13 kwietnia 1949 r. Podpisanie Protokołu petersberskiego stało się przyczyną kont­rowersji między rządem a opozycją parlamentarną SPD. Spór przerodził się w otwarty konflikt polityczny, gdy stało się jasne, że Adenauer świadomie zaniechał informowania o przebiegu rokowań z wysokimi komisarzami zarówno deputowanych opozycyjnej SPD, jak też znacz­nej części polityków należących do elity partyjno-parlamentarnej CDU/CSU. Doprowadziło to do burzliwej debaty parlamentarnej w nocy z 24 na 25 listopada 1949 r. Frakcja parlamentarna SPD domagała się nawet ratyfikacji Protokołu przez Bundestag. Przewodniczący SPD i zarazem przewodniczący frakcji parlamentarnej tej partii Kurt Schumacher (1949-1952) dopatrywał się w przystąpieniu Republiki Federalnej do Międzynarodowego Zarządu Zagłębia Ruhry dobrowolnej rezygnacji Adenauera z Zagłębia na rzecz państw zachodnich, zarzucając kanc­lerzowi zdradę niemieckich interesów narodowych. Właśnie podczas tej debaty padła chyba najsłynniejsza obelga w historii zachodnioniemiec-kiego parlamentaryzmu, kiedy to Schumacher nazwał Adenauera „kanc­lerzem federalnym aliantów". Doprowadziło to do wykluczenia przewo­dniczącego frakcji parlamentarnej SPD z posiedzeń Bundestagu na okres dwudziestu dni. Kontrowersje wokół Protokołu petersberskiego prze­słonięte zostały w pierwszej połowie 1950 r. sporami o kierunek rozwoju ekonomicznego Republiki Federalnej.

„Cud gospodarczy" Sytuację ekonomiczną w zachodnich strefach okupacyjnych po II wojnie światowej charakteryzowały w głównej

mierze trzy czynniki: ogromna inflacja, bardzo duży deficyt w bilansie płatniczym oraz dotkliwe obniże­nie zdolności produkcyjnych. Produkcja przemysłowa trzech zachod­nich stref okupacyjnych razem wziętych wynosiła w 1946 r. 34%, _w 1947 _ 40%, _w 1948 r. — 63%, a latem 1949 r. — 90% produkcji przemysłowej obszaru obejmującego te strefy w 1936 r. Zmniejszenie zdolności produkcyjnych było przede wszystkim wynikiem zachwiania

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 245

równowagi rynkowo-pieniężnej oraz polityki okupacyjnej czterech mocarstw, zwłaszcza demontażu zakładów i urządzeń przemysłowych. W pewnym stopniu przyczyniły się do tego również straty demo­graficzne i terytorialne oraz dewastacje zakładów produkcyjnych. Dewastacje te były jednak nieznaczne, gdyż większość zniszczeń wojennych dotknęła raczej budownictwo mieszkaniowe i administ­racyjne. Według danych zachodnioniemieckich dewastacje zakładów produkcyjnych objęły ok. 10-15% mocy produkcyjnych posiadanych przez III Rzeszę w ostatnich latach przed wojną. Możliwości produk­cyjne trzech stref zachodnich były w dalszym ciągu duże, większe aniżeli w 1936 r. Wynikało to z rozbudowy i modernizacji gospodarki niemieckiej w czasie II wojny światowej.

Już od połowy 1948 r. w niemieckim języku ekonomicznym i politycznym zaczęło funkcjonować pojęcie tzw. społecznej gospoda­rki rynkowej. W czerwcu 1948 r. Rada Gospodarcza przyjęła projekt ustawy w sprawie polityki ekonomicznej przygotowany przez jej dyrektora do spraw ekonomicznych i późniejszego ministra gospodarki RFN Ludwiga Erharda (1949-1963). Zgodnie z tym dokumentem społeczna gospodarka rynkowa miała się opierać na dwóch równorzęd­nych filarach: ekonomicznym i społecznym. Wychodząc z założenia, iż centralne planowanie i kierowanie gospodarką jest sprzeczne z wolno­ścią człowieka, Erhard opowiedział się za nieskrępowaną inicjatywą ekonomiczną i konkurencją. Domagał się ponadto wprowadzenia w życie ustawodawstwa socjalnego i antykartelowego.

Reforma walutowa z 1948 r. przyczyniła się do wzmocnienia rynku pieniężnego. Była również impulsem dla przedsięwzięć inwestycyjnych. Pomoc technologiczna i przypływ kapitału zagranicznego w ramach planu Marshalla umożliwiały odbudowę gospodarki. Wprowadzenie reformy walutowej nie powstrzymało jednak wystarczająco ani inflacji, ani wzrostu bezrobocia. Nakładały się na to strukturalne problemy energetyki, zwłaszcza przemysłu węglowego, wynikające z niedostatecz­nej modernizacji oraz rabunkowej gospodarki w latach III Rzeszy. Zmuszało to rząd federalny do importu węgla. To z kolei pochłaniało znaczną część dochodów z eksportu i przyczyniało się do wzrostu deficytu w bilansie płatniczym. Deficyt ten groził zniweczeniem osiąg­nięć wynikających z pomocy otrzymywanej w ramach planu Marshalla.

246 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

Do stałych krytyków federalnego ministra gospodarki Erharda, wywodzących się z SPD i związków zawodowych, dołączyli przed­stawiciele partii rządzących i Wysokiej Komisji Sojuszniczej. Żądali oni wzmocnienia w gospodarce roli państwa, które miało — ich zdaniem — podjąć szereg działań zmierzających do ożywienia produk­cji przy pomocy polityki kredytowej i likwidacji bezrobocia (SPD i związki zawodowe) oraz kontroli cen i priorytetów w produkcji przemysłowej (Wysoka Komisja Sojusznicza).

Pod ich wpływem Erhard zdecydował się na modyfikację dotych­czasowej polityki i zgodził się na rozszerzenie ekonomicznej aktywno­ści państwa. Znalazło to swój wyraz w uchwaleniu i wprowadzeniu w życie czterech ustaw: w sprawie małej reformy podatkowej z kwiet­nia 1950 r.; o współdecydowaniu w przemyśle górniczym i hutni­czym z kwietnia 1951 r.; w sprawie pomocy inwestycyjnej ze stycznia 1952 r. oraz o kompensacie strat z maja 1952 r.

Pierwsza z nich, wprowadzona w życie mimo początkowego sprzeciwu aliantów, zobowiązywała państwo do aktywnej roli w poli­tyce podatkowej. Doprowadziło to do znacznego obniżenia wielu podatków bezpośrednich oraz ustanowienia preferencji podatkowych dla inwestorów i osób oszczędzających. Zastrzeżenia aliantów, zwłasz­cza USA, wynikały stąd, iż mała reforma podatkowa wprowadzona została w tym samym momencie, w którym rząd federalny zabiegał w Waszyngtonie o zwiększenie amerykańskiej pomocy gospodarczej.

Ustawa o współdecydowaniu wprowadzała we wszystkich przed­siębiorstwach zajmujących się górnictwem lub produkcją żelaza i stali, a zatrudniających powyżej tysiąca pracowników — zasadę wspólnego decydowania właścicieli zakładów i załóg pracowniczych o wszelkich sprawach przedsiębiorstwa. Kierowanie przedsiębiorstwem powierzone zostało dwu organom: radzie nadzorczej i zarządowi⁶. Ustawa o współ-

⁶ Rada nadzorcza, pełniąca funkcje legislacyjne, składała się z jedenastu członków, przy czym czterech z nich reprezentowało właściciela lub właścicieli przedsiębiorstwa, czterech kolejnych reprezentowało załogę, dwóch dalszych członków, nie związanych w żaden sposób z zakładem, wybierały obie strony, jedenasty zaś członek rady mianowany był przez pięciu przedstawicieli przedsiębiorstwa i pięciu reprezentantów załogi na zasadzie parytetu. Tylko dwóch przedstawicieli załogi, jeden robotnik i jeden urzędnik, musiało pracować w przedsiębiorstwie. Pozostali mogli być działaczami

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 247

decydowaniu, uchwalona wbrew głosom FDP, DP i BP, była ogromnym osiągnięciem związków zawodowych i SPD, uzyskanym m.in. w zamian za ich wcześniejszą zgodę na przejściowe zamrożenie płac.

Ustawa o pomocy inwestycyjnej zobowiązywała — i w tym zawierał się element interwencji państwa — pozostałe gałęzie przemy­słu do dotowania przemysłu surowców podstawowych, zwłaszcza przemysłu górniczego i stalowego. W latach 1953-1954 wszystkie zobowiązane tą ustawą gałęzie przemysłu dokonywały wpłat na konto Banku Kredytowo-Przemysłowego w wysokości 3,5% swoich rocz­nych dochodów.

Ustawa kompensacyjna przewidywała wypłatę odszkodowań dla osób przymusowo wysiedlonych z Polski, Czechosłowacji, Węgier i Austrii, dla byłych emigrantów politycznych, którzy w obawie przed represjami opuścili Niemcy przed lub po 1933 r., dla mieszkańców Republiki Federalnej poszkodowanych w czasie II wojny światowej oraz dla tych obywateli, którzy, jako wieloletni posiadacze rachunków oszczędnościowych, zostali dotknięci skutkami reformy walutowej. Odszkodowania miały być wypłacane w formie rent, kredytów, pomocy mieszkaniowej i tzw. zasadniczego odszkodowania na zagos­podarowanie, które naliczane było progresywnie, na przykład dla strat rzędu 500-1500 marek Rzeszy (RM) odszkodowanie to wynosiło co najmniej 800 marek niemieckich (DM), a dla strat rzędu l min RM wynosiło 50 tysięcy DM. Źródłem odszkodowań były subwencje z budżetu federalnego i krajów federacji oraz podatek nałożony na wszystkie majątki o wartości w dniu wprowadzenia reformy walutowej przekraczającej 5 tysięcy DM. Wysokość tego podatku ustalona została na horrendalnym wprost poziomie 50% wartości majątku. Jego spłatę rozłożono na równe pod względem wielkości raty, uiszczane przez trzydzieści lat, począwszy od l kwietnia 1949 r. Podatek objął około 3 min obywateli i do końca realizacji ustawy przyniósł wraz z odsetkami

związków zawodowych, które wraz z radami zakładowymi decydowały o każdej kandydaturze pracobiorców do rady nadzorczej. Zarząd, stanowiący doraźne i bezpośred­nie kierownictwo zakładu, tworzyło trzech równouprawnionych dyrektorów: dyrektor handlowy, dyrektor techniczny oraz dyrektor do spraw personalnych i społecznych. Nominacja lub zwolnienie tego ostatniego wymagały zgody większości reprezentantów załogi w radzie nadzorczej.

248 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

ok. 37 mld DM. Subwencje państwowe wypłacone na mocy tej ustawy wyniosły do 1979 r. ok. 74 mld DM, zaś do 1996 r. ok. 100 mld DM.

Jedną z najbardziej spornych spraw w polityce Erharda było uchwalenie przez Bundestag ustawy anty kartelowej. Ustawa, mająca stanowić dopełnienie pakietu ustaw stwarzających ramy dla społecznej gospodarki rynkowej i przeciwdziałać monopolizacji rynku przez największe koncerny, napotykała sprzeciw i ustawiczne trudności ze strony Federalnego Związku Przemysłu Niemieckiego (BDI). Był on bowiem zainteresowany odbudową tradycyjnych struktur koncernów niemieckich. Pierwszy projekt ustawy antykartelowej opracowany został przez Erharda jeszcze w 1948 r., parlament jednak obradował nad nim — zresztą bez skutku — dopiero w czerwcu 1952 r. Drugi projekt wszedł pod obrady Bundestagu w 1955 r., lecz dopiero w lipcu 1957 r. parlament uchwalił ustawę antykartelową. Była ona wyraźnym kompromisem między stanowiskami pracodawców i pracobiorców. Ustawa upoważniała wprawdzie Federalny Urząd Kartelowy do inter­wencji w razie nadużycia przez przedsiębiorstwo jego pozycji na rynku, jednak wszelkie fuzje dokonywane przez przedsiębiorstwa nie wymagały zgody tego organu. Podlegały jedynie obowiązkowi rejest­racji. Ustawa weszła w życie w momencie, kiedy pozycje tradycyjnych koncernów na rynku niemieckim, zachwiane po II wojnie światowej, zostały już odbudowane. W przemyśle chemicznym dominowały Hoechst, Bayer i BASF — sukcesorzy IG-Farbenindustrie. W przemyś­le węglowym i stalowym, po zlikwidowaniu Międzynarodowego Zarządu Zagłębia Ruhry, dominującą pozycję zachowali Thyssen i Krupp. W przemyśle elektrotechnicznym na czele znajdowały się w dalszym ciągu Siemens, AEG i Bosch, w przemyśle samochodowym zaś — Daimler-Benz, BMW, Volkswagen, Opel i Ford.

Skutki konfliktu koreańskiego (1950-1953) — podobnie jak plan Marshalla i plan Schumana — zaważyły w decydujący sposób na rozwoju ekonomicznym kraju. Wybuch wojny w Korei 25 czerwca 1950 r. doprowadził do znacznego ożywienia zachodnioniemieckiego handlu zagranicznego. Ponieważ Republika Federalna nie była włączo­na w produkcję zbrojeniową, mogła z powodzeniem wypełniać lukę eksportową, zwłaszcza tę na dobra inwestycyjne, powstałą w wyniku zaangażowania się konkurentów w produkcję broni i handel nią.

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 249

Umożliwiło to z kolei wzrost importu i stało się dodatkowym bodźcem dla rozwoju całej gospodarki. Na konsekwencje nie trzeba było długo czekać. W 1952 r. po raz pierwszy w historii Republiki Federalnej pojawiła się niewielka nadwyżka w bilansie handlowym — 0,188 mld dolarów. W 1961 r. nadwyżka ta osiągnęła już 6,6 mld dolarów. Ożywienie popytu ze strony zagranicznych kontrahentów wyzwoliło istniejące, a nie wykorzystane dotąd, zdolności produkcyjne i przy­czyniło się do zredukowania bezrobocia z 11,4% (1,58 min) we wrześniu 1950 r. do 0,45% (0,095 min) we wrześniu 1961 r. Liczba ludności czynnej zawodowo wzrosła w tym czasie z 13,827 min do 20,933 min, wchłaniając m.in. kilkumilionową rzeszę uciekinierów z NRD. Rozwój ekonomiczny Republiki Federalnej do 1963 r. najlepiej obrazuje ewolu­cja stopy wzrostu produktu wewnętrznego brutto. Ilustruje ją tabela I. Do sukcesu gospodarczego przyczyniło się również i to, że Republika Federalna nie ponosiła do 1956 r. kosztów utrzymywania własnej armii, wydatkowane zaś do 1955 r. kwoty na rzecz wojsk okupacyjnych obejmowały, jak się szacuje, niewielką stosunkowo sumę 7,2 mld DM w skali roku. W wyniku podpisania w grudniu 1958 r. Europejskiego Układu Walutowego Republika Federalna uzyskała pełną wymienialność swej waluty. Kurs marki zachodnioniemieckiej, ustalony w ramach systemu z Bretton Woods (l dolar = 4,5 DM), był wyraźnie zaniżony, wręcz protekcjonistyczny. Ułatwiało to eksport, a utrudniało import. Osiągnięta w ten sposób znaczna nadwyżka w bilansie płatniczym doprowadziła do rewaluacji marki w marcu

Tabela l

1958

1959

1960

1961

1962

1963

3,7 7,3 9,0 4,9 4,4 3,0

10,4

8,9

8,2

7,4

12,0

7,3

5,7

STOPA WZROSTU PRODUKTU WEWNĘTRZNEGO BRUTTO W LATACH 1951-1963 (w %)*

1951

1952

1953

1954

1955

1956

1957

* Procentowe /miany produktu wewnętrznego hrutlo w stosunku do roku popr/.cdnicgo w cenach stałych / 1970 r., od 1960 r. w cenach /. 1980 r.

Źródło: WirHchaft. Konjunklur-Wachmum-Strukntwimittl, Nr. 177, Hrg. von dci Bundcs/cntralc liii politischc Bildung, Bonn 1990, s. I.

250 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

1961 r. o 4,75%. Sukcesy w ro/woju gospodarczym, które przeszły do historii jako tzw. „cud gospodarczy", ułatwiły Republice Fe­deralnej stopniowe odzyskiwanie suwerenności. Przyczyniły się również w znacznej mierze do umocnienia pozycji Adenauera jako kanclerza i CDU/CSU jako partii sprawujących władzę w Bonn. W wyborach do Bundestagu z 6 września 1953 r. CDU/CSU uzyskały 45,2% głosów, SPD otrzymała 28,8% głosów, na FDP zaś głosowało 9,5% wyborców. W porównaniu z wyborami do Bundestagu z 14 sierpnia 1949 r. partie chadeckie poprawiły swój rezultat wyborczy o 14,2%, SPD i FDP zaś pogorszyły go o 0,4% i 2,4%. Nową partią polityczną, której udało się wejść do Bundestagu, był Związek Wypędzonych z Ojczyzny i Po­zbawionych Praw (BHE), zrzeszający przedstawicieli ludności przymu­sowo wysiedlonej z Polski, Czechosłowacji i Węgier.

Odzyskanie suwerenności Wybuch wojny koreańskiej przyczynił

się — obok zliberalizowania alianc­kich ograniczeń w handlu zagranicznym — do drugiej rewizji Statutu Okupacyjnego. Obejmowała ona m.in. sprawy tak zasadnicze, jak polityka zagraniczna i obronna Republiki. Dyskusja wokół polityki obronnej wzbudziła wszakże głębokie emocje. O ile uwagę opinii publicznej zwracał sam zamiar remilitaryzacji nowo powstałego państ­wa, o tyle przedmiotem sporu w łonie gabinetu były metody działania kanclerza. Na wpół konspiracyjne przekazanie 29 sierpnia 1950 r. obu wspomnianych już memorandów w sprawie polityki bezpieczeństwa i stosunków Republiki Federalnej z mocarstwami okupacyjnymi na­stąpiło z pominięciem pozostałych członków Wysokiej Komisji Soju­szniczej oraz wielu ministrów rządu federalnego. Doprowadziło to do kryzysu gabinetowego, w którego wyniku 9 października 1950 r. minister spraw wewnętrznych Gustav Heinemann (CDU) podał się do dymisji. Uzasadniając swoją decyzję, Heinemann wypowiedział się przeciw udziałowi Republiki Federalnej w armii zachodnioeuropejs­kiej, ponieważ stanowiłoby to —jego zdaniem — obciążenie dla sfery wydatków socjalnych, dla nie okrzepłej jeszcze młodej demokracji oraz dla stosunków z ZSRR. Stanowisko Adenauera poparła większość polityków z koalicji rządowej i opozycji parlamentarnej z SPD na czele, lecz przeciw remilitaryzacji występował równie szeroki front

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 251

polityków i działaczy reprezentujących wszystkie większe partie polityczne, związki zawodowe i Kościoły.

Konsekwencją deklaracji nowojorskiej z 19 września 1950 r. była wymiana listów między Wysoką Komisją Sojuszniczą a kanclerzem Adenauerem, dokonana 6 marca 1951 r. Adenauer zadeklarował w imie­niu rządu gotowość Republiki Federalnej do spłaty długów przedwojen­nych in Rzeszy i niemieckich długów powojennych oraz zobowiązał się do zapewnienia dostaw surowców niezbędnych dla przemysłu zbrojenio­wego państw zachodnich. W tym samym dniu Wysoka Komisja Sojusz­nicza ogłosiła wejście w życie deklaracji nowojorskiej. Oznaczało to drugą już z kolei rewizję Statutu Okupacyjnego. Deklaracja upoważniała Republikę Federalną do utworzenia ministerstwa spraw zagranicznych oraz do nawiązywania stosunków dyplomatycznych z państwami trzeci­mi. Tydzień później utworzone zostało ministerstwo spraw zagranicz­nych RFN, na którego czele stanął Adenauer (1951-1955). Sekretarzem stanu w ministerstwie został Walter Hallstein. 9 lipca 1951 r. Wielka Brytania zakończyła stan wojny z Niemcami. Francja uczyniła to cztery dni później, Stany Zjednoczone zaś 19 października 1951 r.

W związku z podpisaniem przez Republikę Federalną Niemiec 18 kwietnia 1951 r. w Paryżu traktatu o utworzeniu EWWS doszło do zniesienia ograniczeń, które należały do skutków wojny, ale nie wynikały z postanowień Statutu Okupacyjnego. W sierpniu 1951 r. zlikwidowane zostały wszelkie ograniczenia w zakresie produkcji stali, a w grudniu tego roku zniesiono Statut Zagłębia Ruhry i zlikwidowano Międzynarodowy Zarząd Zagłębia Ruhry.

27 lutego 1953 r. Republika Federalna zawarła w Londynie układ z osiemnastoma wierzycielami⁷ o spłacie długów przedwojennych i powojennych. Ogólna kwota zwrotów uzgodniona w układzie wynio­sła 13,7 mld DM, czyli 3,27 mld dolarów według kursu z 1938 r. Długi przedwojenne stanowiły ok. 3,5 mld DM, powojenne zaś ok. 10,2 mld DM — głównie z tytułu pomocy ekonomicznej USA, udzielanej w latach 1946-1952 przez Organizację Zarządu i Pomocy na Terenach

⁷ Wierzycielami tymi byli: Belgia, Cejlon, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Irlandia, Jugosławia, Kanada, Liechtenstein, Luksemburg, Norwegia, Pakistan, Szwaj­caria, Szwecja, USA, Wielka Brytania oraz Związek Południowej Afryki (od 1961 r. Republika Południowej Afryki).

252 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

Okupowanych (GAR1OA). W znacznie mniejszej części natomiast były spłaceniem pomocy ekonomicznej Wielkiej Brytanii (por. tabela II). Po­nadto układ londyński zawieszał spłatę reparacji wojennych, czyli od­szkodowań na rzecz państw, i odkładał załatwienie tej sprawy do regu­lacji pokojowej (art. 5). 22 sierpnia 1953 r. Wiaczesław Mołotow i Otto Grotewohl podpisali w Moskwie protokół, na mocy którego ZSRR zre­zygnował z dniem l stycznia 1954 r. z dalszego pobierania reparacji wo­jennych z całych Niemiec. W dniu następnym na mocy podobnego w treś­ci dokumentu, podpisanego z ZSRR w Moskwie, reparacji wojennych zrzekła się również Polska. Według danych Międzysojuszniczej Agencji Reparacyjnej (IARA) z siedzibą w Brukseli wartość reparacji pobranych przez państwa zachodnie w latach 1946-1953 wyniosła 0,517 mld dola­rów. Natomiast wysokość reparacji przejętych w tym samym czasie przez ZSRR wyniosła 4,272 mld dolarów (wg niektórych danych ZSRR i NRD), lub 15,789 do 23,717 mld dolarów (wg niektórych danych RFN)⁸.

Odrębnym zagadnieniem były odszkodowania indywidualne dla osób, które na skutek przekonań politycznych, rasy, wyznania lub światopoglądu poniosły szkody na zdrowiu, wolności i własności, oraz dla spadkobierców tych, którzy stracili życie. Wskutek nacisku i zabie­gów dyplomatycznych zainteresowanych państw, zwłaszcza Izraela, podjętych w Waszyngtonie, Londynie i Paryżu, Republika Federalna podpisała z mocarstwami zachodnimi traktat regulujący sprawy wynika­jące z wojny i okupacji (Uberleitungsvenrag) oraz stanowiący umowę dodatkową do układu niemieckiego z 1952/1954. Rząd federalny zobowiązywał się w nim do wypłaty odszkodowań indywidualnych. W latach 1952-1964 zawarte zostały z Izraelem i dwunastoma państ­wami europejskimi⁹ umowy dotyczące takich odszkodowań. Największą kwotę wypłacono Izraelowi (3,0 mld DM) i Światowemu Kongresowi Żydowskiemu (0,45 mld DM). Umów w sprawie odszkodowań in-

⁸ Podstawę prawną dla działalności IARA stanowił układ o reparacjach wojennych podpisany 14 stycznia 1946 r. przez osiemnaście państw. Stronami układu były: Albania, Australia, Belgia, Czechosłowacja, Egipt, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Indie, Jugosławia, Kanada, Luksemburg, Norwegia, Nowa Zelandia, USA, Wielka Brytania i Związek Południowej Afryki.

⁹ Były to: Austria, Belgia, Dania, Francja, Grecja, Holandia, Luksemburg, Nor­wegia, Szwajcaria, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy.

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 253

Tabela M

WYDATKI MOCARSTW ZACHODNICH NA RZECZ STREF OKUPACYJNYCH

l REPUBLIKI FEDERALNEJ NIEMIEC W LATACH 1945-1952 (W MLN DOLARÓW)

	1945/46	1947	1948	1949	1950	1951	1952
1. Pomoc cywilna	195
2. GAR1OA	75	237	788	5(13	177,8	11,9	4
3. ERP dc.			142	420	302,6	415,8	114,1
4. inne	3
Łączna pomoc USA	273	237	9311	923	480,4	427,7	1143
Pomoc Wielkiej Brytanii	264	363	9(1	32	1
Łączna pomoc mocarstw za-
chodnich	537	600	102(1	955	481,4	427,7	114,5

Źródło: H. Bcrgcr. A. Ritschl, Dii- Rekonslruktion der Arbeilsleilung in Europu, w: Yierleljahrshefie jur Zeilgexhichte, 1995, H. 3. s. 479.

dywidualnych nie podpisano z państwami bloku wschodniego, głównie dlatego, że Bonn traktowało odszkodowania za prześladowania ze względów czysto narodowych jako część składową reparacji wojennych, a poza tym nie utrzymywało wówczas stosunków dyplomatycznych z tymi krajami (z wyjątkiem ZSRR). Natomiast wypłatę odszkodowań dla ludności niemieckiej regulowały dwie wielokrotnie nowelizowane ustawy z maja 1951 r. i września 1953 r. Na mocy tych ustaw do końca lat sześćdziesiątych wypłacono z tytułu odszkodowań ok. 30 mld marek.

Spór o remilitaryzację rozgorzał z nową siłą w 1952 r. i osiągnął punkt kulminacyjny w 1954. Integracja ekonomiczna oraz militarna i polityczna z Zachodem wiązała się ze złożonym problemem zjed­noczenia Niemiec. Najbardziej zdecydowanymi rzecznikami i architek­tami integracji Republiki Federalnej Niemiec z państwami Europy Zachodniej byli politycy CDU/CSU z Adenauerem na czele. Jedno­cześnie w latach 1946-1952 grupa Jacoba Kaisera w CDU usiłowała bezskutecznie forsować koncepcję takiej polityki, której celem była militarna neutralizacja zjednoczonych Niemiec i przejęcie przez nie roli pomostu między Europą Zachodnią a Wschodnią.

Koncepcja Kaisera pokrywała się z poglądami wielu polityków SPD. Nie utożsamiał się z nimi wszakże przewodniczący SPD — Kurt Schumacher. Jego negatywne stanowisko wobec wizji Niemiec jako pomostu między Wschodem a Zachodem było zbieżne z poglądami Adenauera. Jeżeli jednak Adenauer, jako klasyczny pragmatyk, stawiał

254 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949~1°63

na jedyną realną drogę, czyli stopniowe odzyskiwanie suwerenności przy pomocy mocarstw zachodnich, to Schumacher, bardziej ideolog ani­żeli pragmatyk, każde posunięcie w polityce integracyjnej oceniał z punktu widzenia jego skutków dla polityki zjednoczeniowej. Już na przełomie lat 1946/1947 sformułował tezę o możliwości magnetycz­nego oddziaływania ewentualnego państwa zachodnioniemieckiego na radziecką strefę okupacyjną. To nowe państwo miałoby w przyszłości, dzięki swej atrakcyjności politycznej, ekonomicznej i społecznej, przyciągnąć jak magnes Niemcy Wschodnie i doprowadzić do zjed­noczenia. Aż do końca lat pięćdziesiątych zjednoczenie Niemiec było dla SPD zdecydowanie ważniejsze niż ewentualna integracja z Europą Zachodnią.

Traktując politykę rządu federalnego jako przeszkodę do zjed­noczenia, SPD, wspólnie z KPD, głosowała przeciw ratyfikacji traktatu o utworzeniu EWWS (11 stycznia 1952 r.), wspólnie zaś z KPD, częścią Partii Bawarskiej i Partii Centrum oraz skrajną prawicą — przeciw ratyfikacji układu niemieckiego i układu o utworzeniu EWO (19 marca 1953 r.). Deputowani SPD, wraz z deputowanymi Partii Ba­warskiej i Partii Centrum, w trakcie i po zakończeniu debaty ratyfika­cyjnej nad tymi układami próbowali stwarzać trudności proceduralne, których celem było doprowadzenie do wydania przez Federalny Trybunał Konstytucyjny orzeczenia o niezgodności układów z Ustawą Zasadniczą, a co za tym idzie, do konieczności ich ratyfikacji większością 2/3 głosów. Zwycięstwo partii chadeckich w wyborach do Bundestagu w 1953 r. oraz utworzenie drugiego rządu koalicyjnego CDU/CSU/FDP/DP/BHE, z Adenauerem na czele, udaremniło jednak te wysiłki.

Układ sił między koalicją rządową a opozycją w Bundestagu ułatwił rządowi federalnemu przeforsowanie pakietu układów parys­kich z 23 października 1954 r. Zostały one ratyfikowane 27 lutego 1955 r. głosami CDU/CSU, DP, EDP i BHE — przeciw głównie głosom SPD. Najwięcej kontrowersji wzbudził tym razem nie układ niemiecki lub układ o remilitaryzacji, lecz statut europejski dla Zagłębia Saary. 5 maja 1955 r. układy paryskie weszły w życie. W tym samym dniu przestał obowiązywać w Republice Federalnej Statut Okupacyjny oraz rozwiązana została Wysoka Komisja Sojusznicza.

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 255

Równocześnie Republika Federalna uzyskała ograniczoną suweren­ność. 6 czerwca 1955 r. utworzone zostało Ministerstwo Obrony, na którego czele stanął Theodor Blank (1955-1956), a następnie Franz Josef Strauss (1956-1962). Dwa dni później stanowisko ministra spraw zagranicznych objął Heinrich von Brentano (CDU). 7 lipca 1956 r. Bundestag uchwalił ustawę o obowiązku służby wojskowej. Rozpoczął się okres tworzenia nowej armii niemieckiej (Bundeswehry).

Uzyskanie ograniczonej suwerenności oraz przystąpienie Republiki Federalnej Niemiec do Unii Zachodnioeuropejskiej (7 maja 1955 r.) i NATO (9 maja 1955 r.), przyłączenie Zagłębia Saary (l stycznia 1957 r.), powrót do kraju 9629 niemieckich jeńców wojennych, w wyniku nawiązania stosunków dyplomatycznych z ZSRR (13 wrze­śnia 1955 r.) podczas wizyty kanclerza w Moskwie, a także podpisanie przez rząd federalny 25 marca 1957 r. traktatów rzymskich oraz trwająca nadal koniunktura ekonomiczna — postawiły Adenauera i partie chadeckie na szczycie ich popularności. Widocznym tego efektem były wyniki wyborów do Bundestagu 15 września 1957 r. CDU/CSU uzyskały w nich — jedyną w historii parlamentaryzmu zachodnioniemieckiego — absolutną większość 50,2% głosów. SPD otrzymała 31,8% głosów, FDP zaś osiągnęła 7,7% głosów. Jeżeli różnica głosów między CDU/CSU a SPD wynosiła w 1949 r. 1,8% głosów, to w 1953 r. osiągnęła 16,4%, natomiast w 1957 r. 18,4% na korzyść partii chadeckich. Utworzony 24 października 1957 r. trzeci gabinet Adenauera był koalicją rządową CDU/CSU/DP. Od l lipca 1960 r. partie chadeckie rządziły samodzielnie, ponieważ dwaj mini­strowie rządu federalnego z ramienia DP przeszli do CDU. Kontrower­sje między CDU/CSU a FDP na temat polityki zagranicznej i projektu nowej ustawy wyborczej stały się przyczyną przejścia FDP do opozycji w lutym 1956 r. Pozostawała w niej do 1961 r.

Gdy w wyniku przezwyciężenia, w latach 1961-1962, drugiego kryzysu berlińskiego i kryzysu kubańskiego w polityce USA i ZSRR uwidoczniła się tendencja do respektowania europejskiego status quo oraz obustronnych stref wpływów i interesów — gremia kierownicze SPD i FDP zmieniły swój stosunek do polityki integracyjnej i niemiec­kiej CDU/CSU. Pogodziły się bowiem z myślą, że zjednoczenie Niemiec jest niemożliwe w najbliższej przyszłości. Dążyły one odtąd

256 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

do poszukiwania takich rozwiązań, które umożliwiałyby pogodzenie integracji Europy Zachodniej z unifikacją Niemiec.

Przełomowe znaczenie w powojennej historii SPD miały przebieg i ustalenia zjazdu federalnego w Bad Godesberg (13-15 listopada 1959 r.). Zjazd dokonał reorientacji programowej partii w polityce wewnętrznej. Kilka miesięcy później ogłoszona została również zmia­na programu w polityce zagranicznej. 30 czerwca 1960 r. wiceprze­wodniczący frakcji tejże partii w Bundestagu Herbert Wehner (1949-1966) zadeklarował gotowość SPD do respektowania wszelkich zobowiązań międzynarodowych Republiki Federalnej oraz do prowa­dzenia wspólnej polityki zagranicznej z CDU/CSU. FDP uczyniła to samo w 1961 r., wchodząc do czwartego gabinetu rządowego Adenauera. Dwa lata później zjazd federalny tej partii w Monachium (1-3 lipca 1963 r.) przyjął uchwałę, zgodnie z którą gospodarcza integracja Europy Zachodniej nie stanowiła już przeszkody dla polityki niemieckiej.

Do 1959 r. Adenauer cieszył się wielkim autorytetem w Republice Federalnej jako mąż stanu. Był bezspornym kandydatem swej partii na stanowisko kanclerza. Po 1959 r. jego przeciwnicy polityczni przypisy­wali mu winę za pogorszenie stosunków z Wielką Brytanią i zarzucali zaniedbywanie niemieckich interesów gospodarczych. Koncepcja bry­tyjska w sprawie utworzenia strefy wolnego handlu wydawała się im bardzo korzystna dla ekspansywnej gospodarki zachodnioniemieckiej. Podstawowy zarzut dotyczył wszakże polityki niemieckiej i wschodniej. Jednostronna polityka zachodnia przyczyniła się bo­wiem — zdaniem adwersarzy kanclerza — do pogłębienia podziału Niemiec. Zbudowanie 13 sierpnia 1961 r. muru berlińskiego umocniło przeciwników kanclerza i osłabiło pozycję polityczną Adenauera. Rzeczą niezrozumiałą dla opinii publicznej był zwłaszcza fakt, iż kanclerz nie udał się w tym dniu do Berlina, lecz kontynuował własną kampanię wyborczą.

Brak zdolności innowacyjnych w polityce rządu federalnego po 1959 r., częste rotacje personalne, a także reorientacja programowa SPD w latach 1959-1960 — spowodowały zmianę preferencji wybor­czych dotychczasowego elektoratu CDU/CSU. Podczas wyborów do Bundestagu 17 września 1961 r. po raz pierwszy od 1949 r. nastąpił

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 257

znaczny przepływ wyborców między CDU/CSU a SPD, a także między obu tymi partiami i FDP. CDU/CSU uzyskały 45,3% głosów, powtarzając w zasadzie rezultat wyborczy z 1953 r., ale SPD i FDP osiągnęły swe najlepsze jak dotąd wyniki wyborcze (36,2% i 12,8% głosów). Przyczyniło się to do zmniejszenia różnicy głosów między największymi partiami politycznymi o połowę, z 18,4% do 9,2%. W listopadzie 1961 r. utworzony został czwarty z kolei gabinet z Adenauerem jako kanclerzem na czele. Najbardziej wymownym znakiem czasu był fakt, iż Adenauer, formując swój gabinet — oparty na koalicji CDU/CSU/FDP — wskutek nacisku zwłaszcza Ericha Mendego, przewodniczącego FDP (1960-1968), zgodził się na rezyg­nację z urzędu kanclerskiego w połowie kadencji parlamentarnej. Symbolicznego znaczenia nabierała również inna okoliczność. W gabi­necie tym zabrakło miejsca — znowu wskutek sprzeciwu FDP — dla von Brentano, który od ponad sześciu lat pełnił funkcję ministra spraw zagranicznych. Był on postrzegany zarówno w stolicach mocarstw zachodnich, jak i w Republice Federalnej, szczególnie w SPD i FDP, jako „zużyty model" polityki niemieckiej i wschodniej, nie dorastający do nowych uwarunkowań międzynarodowych powstałych po wybudo­waniu muru berlińskiego. Stanowisko ministra spraw zagranicznych objął teraz Gerhard Schróder (CDU). '

Pod koniec 1962 r. doszło do kryzysu gabinetowego spowodowane­go tzw. aferą Spiegla. 26 października 1962 r. Prokuratura Federalna wydała nakaz aresztowania wydawcy tygodnika „Der Spiegel" Rudol­fa Augsteina, eksperta do spraw wojskowych Conrada Ahlersa oraz kilku innych współpracowników czasopisma. Bezpośrednim powodem aresztowania był opublikowany w „Der Spiegel" krytyczny artykuł na temat polityki obronnej rządu. Według opinii Ministerstwa Obrony miały się w nim znaleźć informacje objęte tajemnicą państwową. Aresztowanym postawiono zarzut zdrady stanu. Wkrótce potem afera przekształciła się w kryzys rządowy. Okazało się bowiem, że po­stępowanie przeciw redakcji tygodnika nastąpiło z pominięciem mini­stra sprawiedliwości Wolfganga Stammbergera (FDP), natomiast za­rzuty postawione aresztowanym były nieprzekonywające. Ministrowi obrony Straussowi udowodniono przekroczenie kompetencji i poświad­czenie nieprawdy w parlamencie. 19 listopada na znak protestu FDP

17 — Najnows/a historia świata, t. l

258 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

wycofała swoich pięciu ministrów z rządu. Doprowadziło to do upadku całego gabinetu i dymisji Straussa. 14 grudnia 1962 r. zaprzysiężony został piąty i ostatni gabinet Adenauera — oparty ponownie na koalicji CDU/CSU/FDP. Rok później, 15 października 1963 r., Adenauer ustąpił ze stanowiska kanclerza.

Rządy „Centrum" we Włoszech 1948-1958

Nowy rząd de Gasperiego, utworzony na zasadzie koalicji chadeków, socjalistów Saragata, liberałów i republikanów, miał większość w par­lamencie i rozpoczął zdecydowaną politykę wewnętrzną i zagraniczną. Wybitna osobowość premiera wpływała na kształt włoskiej polityki. Dzięki jego zabiegom Włochy wzięły udział w realizacji planu Marshalla, a w kwietniu 1949 r. przystąpiły do NATO. De Gasperi był rzecznikiem zjednoczenia Europy, toteż wkrótce Italia znalazła się wśród sygnatariuszy utworzonej w 1951 r. Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali. Wydarzenia te (wraz z przyjęciem Włoch do ONZ w 1955 r.) przyczyniły się do umocnienia ich międzynarodowej pozycji. W polityce wewnętrznej jednak de Gasperi musiał godzić z sobą różne odłamy własnej partii, która tylko pozornie była monolitem.

Odsunięta od bezpośredniego wpływu na rząd i znajdująca się w opozycji lewica próbowała wykorzystać trudności z przeprowadze­niem niektórych reform w sposób niedemokratyczny, wywołując niepokoje i zamieszki. Skutecznie poskramiał je chadecki minister spraw wewnętrznych Mario Scelba. Najważniejszy problem reformy agrarnej rozwiązano jednak tylko połowicznie (w 1950 r.) poprzez przyjęcie, szeregu ustaw, które pozwalały na wywłaszczenie majątków powyżej określonej wielkości (od 300-1000 ha) w dolinie Padu i na południu. Rolnictwo pozostawało w dalszym ciągu główną sferą interwencji państwa. Ogromne znaczenie dla zlikwidowania dyspropor­cji między rozwiniętą północą Włoch a zacofanym południem miało utworzenie w 1950 r. państwowej Kasy dla południa.

Aktywna polityka państwa, pomoc w ramach planu Marshalla oraz współpraca zachodnioeuropejska wpłynęły na intensywny rozwój gos-

Tendencje integracyjne w świecie zachodnim 259

podarczy Włoch. Wyjątkowo szybko zaczął rozwijać się przemysł stalowy, mechaniczny, chemiczny, elektryczny oraz naftowy, związany z państwową firmą ENI. Ważnym czynnikiem ożywienia koniunktury gospodarczej stał się wybuch wojny koreańskiej i związane z tym zamówienia zbrojeniowe.

W latach 1951-1955 produkcja przemysłowa wzrastała rocznie o ok. 10%, a w pozostałych branżach o 5,6%. Głównymi problemami nadal jednak pozostawały bezrobocie i emigracja związana ze znacz­nym wzrostem liczby ludności.

Wraz z powodzeniem reform gospodarczych rząd de Gasperiego podjął próbę wzmocnienia pozycji rządu poprzez zmianę ordynacji wyborczej. Nowa przewidywała 65% miejsc w parlamencie dla partii lub bloku, który zdobyłby więcej niż 50% głosów. W wyborach w czerwcu 1953 r., które odbywały się w atmosferze ataków lewicy na większościową ordynację, partie koalicji rządowej nie uzyskały jednak upragnionej większości (49,85%). Przywrócono poprzednią ordynację, a sam de Gasperi, rozczarowany niepowodzeniem tak ważnej dla Włoch reformy, wycofał się z życia politycznego. Odtąd chadecja zmuszona była tworzyć słabe rządy w koalicji ze stronnictwami centrowymi.

Następcy de Gasperiego starali się kontynuować jego linię poli­tyczną i wprowadzać nowe reformy gospodarcze. Tzw. plan ministra finansów Enzio Vanoniego, obliczony na lata 1955-1965, zmierzał do likwidacji nędzy i bezrobocia poprzez wysoką stopę inwestycji we wszystkich sektorach. Zamierzał w ten sposób stworzyć dodatkowo cztery miliony miejsc pracy. Poza rozwojem inwestycji publicznych przewidywał również ożywienie sektora prywatnego metodą bodźców kredytowych i ulg podatkowych. Widoczny już na początku sukces planu, wyrażający się wysokim tempem wzrostu dochodu narodowego, podwojeniem produkcji i eksportu, był jednocześnie początkiem „wło­skiego cudu gospodarczego".

Reformom ekonomicznym chadecji sprzyjała atmosfera między­narodowa po 1956 r. Dzięki inicjatywie rządu włoskiego, w 1957 r. podpisano traktaty rzymskie powołujące do życia EWG i Euratom, co stworzyło dodatkowe możliwości rozwoju dla włoskiej gospodarki. Gwałtowna opozycja komunistów nie miała już większego znaczenia.

309

Blok wschodni

308 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

SRR, Janos Kadar utworzył samozwańczy Węgierski Rewolucyjny Rząd Robotniczo-Chłopski, który 4 listopada 1956 r. zwrócił się do władz Związku Radzieckiego o pomoc w walce z „kontrrewolucyjnym powstaniem". Prośba ta stanowiła formalny pretekst dla zbrojnej inwazji ze strony oddziałów Armii Radzieckiej, które jeszcze tego samego dnia rozpoczęły regularne walki z powstańcami.

Wobec miażdżącej przewagi agresora zorganizowany opór armii węgierskiej szybko został przełamany, trwające zaś do 15 listopada 1956 r. walki nabrały charakteru wojny partyzanckiej. Sam Nagy, utraciwszy możność kierowania państwem, wraz ze swymi najbliższymi współpracownikami schronił się na terenie ambasady jugosłowiańskiej, faktyczną zaś władzę przejęła na Węgrzech ekipa Kadara.

Ogółem w trakcie powstania zginęło około sześciu tysięcy osób. Tyle samo zostało aresztowanych i wywiezionych w głąb ZSRR, dwieście tysięcy zaś wyemigrowało lub po prostu uciekło na Zachód. W wyniku walk powstały poważne straty materialne, szacowane na 22 mld forintów, czyli około 1/4 rocznego dochodu narodowego Węgier.

NRD — sowietyzacja wschodnich Niemiec

Interwencja na Węgrzech stanowiła pierwsze dobitne potwier­dzenie istnienia w Europie Środkowej radzieckiej strefy wpływów. Okazało się również, że wbrew nadziejom społeczeństwa węgierskiego istnienie takiej strefy zostało zaakceptowane przez mocarstwa zachod­nie, które nie miały najmniejszej ochoty ryzykować konfliktu zbroj­nego z Rosjanami, przychodząc na pomoc powstańcom w Budapeszcie. Przez następne kilkadziesiąt lat przykład węgierski wykorzystywany był w tym regionie świata jako argument na rzecz konieczności rezygnacji z wysuwania postulatu niepodległości w imię tzw. realizmu politycznego.

Powołanie do życia Republiki Federalnej Niemiec i Niemieckiej Republiki Demo­kratycznej było równoznaczne z przy­znaniem, iż zjednoczenie Niemiec nie będzie w najbliższym czasie jnożliwe.~Ia.jiieMiątpliwa porażka kierownictwa radzieckiego i komu­nistów niemieckich oznaczała perspektywę szybkiego zrównania sto­sunków w nowo powstałym państwie z wzorcami i praktykami w pozostałych krajach radzieckiej strefy wpływów. Do tej pory

bowiem (szczególnie do wybuchu pierwszego kryzysu berlińskiego) komuniści starali się wykazać społeczeństwu niemieckiemu, że re­prezentowana przez nich opcja jest poważną alternatywą dla polityki Zachodu. Prezentowali się więc jako zwolennicy pluralizmu w życiu politycznym i społecznym. W samej SED obowiązywała początkowo programowa teza o niewłaściwości przenoszenia do Niemiec wzorców radzieckich. Proces formowania się partii politycznych postępował w radzieckiej strefie okupacyjnej szybciej niż na Zachodzie, a spekt­rum programowe było bardzo szerokie. Znalazło się w nim miejsce nie tylko dla wschodnioniemieckiej CDU i liberalnej LDPD, ale nawet dla powstałej z inicjatywy SED organizacji „drobnomieszczaństwa” i... mniej skompromitowanych narodowych socjalistów pod nazwą Naro-dowo-Demokratycznej Partii Niemiec (utworzona w czerwcu 1948 r.). Denazyfikacja sensu stricto w radzieckiej strefie okupacyjnej prowa­dzona była energicznie i miała względnie szeroki zasięg (objęła ok. 520 tysięcy osób). Cechowały ją jednak brak koordynacji i chaos organizacyjny. Byłych hitlerowców, ale także nie powiązanych z nazi­zmem przeciwników politycznych więziono w radzieckich obozach internowania na terenie strefy okupacyjnej (m.in. Sachsenhausen-Oranienburg i Buchenwald). Znalazło się w nich 122 tysiące więźniów, spośród których do 1950 r. zmarło 43 tysiące, a 12700 osób wywieziono do ZSRR. Rosjanie jako pierwsi ogłosili zakończenie denazyfikacji na zarządzanym przez siebie obszarze. Nastąpiło to już w lutym 1948 r.

Pluralizm polityczny w NRD był w istocie rzeczy pozorny, gdyż partie wschodnioniemieckie tworzyły od początku Jednolity Front Antyfaszystowsko-Demokratyczny (od 1949 r. Blok Demokratyczny), w którym w pełni dominowała SED. Ostatnie oznaki niezależności ze strony ,,sojuszniczych” CDU i LDPD miały miejsce przed wyborami w 1950 r., kiedy to próbowano sprzeciwić się jednolitej liście wyborczej układanej pod dyktando komunistów.

Polityka kulturalna i oświatowa pierwszych lat powojennych w radzieckiej strefie okupacyjnej cechowała się dużą otwartością i odnotowano na tym polu wiele autentycznych sukcesów. Zachowując pewną powściągliwość w kwestiach polityki i kultury, komuniści nie powstrzymali się jednak od poważnych ingerencji w struktury społecz-

311

Blok wschodni

310 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

ne i gospodarcze kraju. Uzasadniając te przemiany, kładli nacisk raczej na konieczność rozliczenia się z hitlerowską przeszłością niż na wymogi ideologii komunistycznej. We wrześniu 1945 r. ogłoszono reformę rolną, w wyniku której wywłaszczono bez odszkodowania majątki o powierzchni ponad stu hektarów, kładąc kres jakże dotąd wpływowej grupie ziemiaństwa pruskiego. Uzyskane 2,1 min hektarów rozdzielono pomiędzy pół miliona osób. W październiku 1945 r. radziecka administracja wojskowa przeprowadziła nadzwyczaj szero­kie rekwizycje w przemyśle wschodnioniemieckim, przejmując na własność wszystkie fabryki będące własnością Rzeszy, NSDAP i armii. Część przejętych zakładów znalazła się, jako tzw. radzieckie spółki akcyjne, w ręku okupantów. Reszta uległa nacjonalizacji jako Yolks-eigene Betriebe (zakłady będące własnością ludu). Sektor znacjonali-zowany poszerzył się wkrótce o wywłaszczane przedsiębiorstwa nale­żące do zwolenników reżimu hitlerowskiego, przy czym określanie przynależności do tej kategorii było nacechowane sporą dowolnością. W sumie, w 1948 r. około 40% produkcji przemysłowej pochodziło z sektora upaństwowionego, 20% z radzieckich spółek akcyjnych i 40% z przedsiębiorstw prywatnych.

Pierwsze zwiastuny zmiany kursu pojawiły się w styczniu 1949 r. jeszcze podczas trwania kryzysu berlińskiego. Kierownictwo SED uznało wówczas swą organizację za „marksistowsko-leninowską partię nowego typu", czyli odeszło od początkowej koncepcji wspól­nej, otwartej organizacji komunistów i socjaldemokratów, i przy­jęło wzorzec radziecki. Wkrótce potem w SED rozpoczęły się czystki, podczas których usunięto z partii około 150 tysięcy osób, najczęś­ciej pod zarzutem hołdowania socjaldemokratyzmowi. W sumie w la­tach 1949-1951 liczba członków SED wskutek czystek, ucieczek do RFN lub złożenia legitymacji zmniejszyła się z ok. 1,75 min do 1,22 min, a partia niemiecka uchodzić zaczęła za wzór uległości wo­bec Stalina.

Zmiana kursu nastąpiła również w stosunku do Kościoła ewan­gelickiego, do którego należało wówczas ok. 90% chrześcijan wschod-nioniemieckich, i wobec Kościoła katolickiego. Władze podjęły rady­kalną propagandę antyreligijną i zastosowały dyskryminującą wiernych politykę personalną. Starały się w ogóle usunąć Kościoły z życia

publicznego. W 1949 r. zniesiono nauczanie religii w szkołach i przystąpiono do likwidacji związanego z Kościołem ewangelickim ruchu młodzieżowego Junge Gemeinde (Młoda Gmina), będącego swego rodzaju przeciwwagą dla prężnej i odgórnie popieranej or­ganizacji Freie Deutsche Jugend (FDJ), która od 1949 r. stała się w istocie młodzieżową organizacją SED. Szczególne nasilenie akcji antykościelnych, włącznie z aresztowaniem i procesami aktywistów Junge Gemeinde, nastąpiło w 1952 r. W sumie jednak ani czystki wewnątrzpartyjne, ani działania antykościelne nie były tak brutalne, jak w innych krajach radzieckiej strefy wpływów.

Wraz z powstaniem NRD przemiany strukturalne w gospodarce wschodnioniemieckiej nabrały rozmachu. W znacznie ostrzejszym tempie przebiegła nacjonalizacja przemysłu (w 1955 r. już 83% produkcji pochodziło z tego sektora) i handlu (w 1955 r. 70% obrotów dokonywało się w obrębie handlu uspołecznionego). W 1952 r. rozpoczęła się kolektywizacja rolnictwa. W 1955 r. sektor spółdzielczy i państwowy obejmował 23% użytków rolnych. Nowo powstały aparat centralnego kierowania gospodarką skupił się całkowicie na forsownej rozbudowie przemysłu ciężkiego, w związku z czym w NRD pojawiły się trudności związane z zaopatrzeniem rynku w żywność i artykuły przemysłowe. Równocześnie surowe ustawodawstwo wprowadziło rygorystyczną dyscyplinę pracy, system norm itp. W społeczeństwie wschodnioniemieckim zaczęła się wznosić fala niezadowolenia. Warto pamiętać, że społeczny sprzeciw wobec poczynań okupantów i polityki niemieckich komunistów w tej części Niemiec nie ustawał i manifes­tował się nieprzerwanym strumieniem uchodźców opuszczających NRD pomimo surowych zakazów i coraz szczelniej zamkniętej gra­nicy wewnątrzniemieckiej. Do momentu powstania NRD radziecką strefę okupacyjną opuściło na stałe 440 tysięcy osób, w następnym czteroleciu, do połowy 1953 r. „zagłosowało nogami" nie mniej niż 795 tysięcy Niemców.

Śmierć Józefa Stalina 5 marca 1953 r. ogół społeczeństwa wschod-nioniemieckiego uznał za moment, w którym powinien się zacząć zwrot w kierunku liberalizacji politycznej i poprawy zaopatrzenia. Tymczasem kierownictwo SED nie zamierzało korygować swej poli­tyki, a pod koniec maja 1953 r. ogłosiło nawet podwyższenie norm

Blok wschodni 313

312 Od apogeum zimnej wojny do fazy kryzysów 1949-1963

pracy o 10%. Pod wpływem powtarzających się wezwań Moskwy Biuro Polityczne SED 11 czerwca 1953 r. zapowiedziało wprowadze­nie „nowego kursu", oznaczające pewne złagodzenie ekonomicznej presji na ludność, w tym rezygnację z ogłoszonego podwyższenia norm pracy. Obietnice Waltera Ulbrichta miały jednak czysto taktyczny charakter, bo już w pięć dni później, 16 czerwca, prasa opublikowała pochwałę podwyższonych norm. Taka postawa władz rozwścieczyła robotników budowlanych w Berlinie. Porzucili oni pracę i rozpoczęli demonstracje uliczne. Następnego dnia fala strajków objęła całą NRD. Do strajków i zamieszek doszło w 270 miejscowościach. Do żądań czysto ekonomicznych dołączono żądania polityczne (ustąpienie rządu i Ulbrichta, wolne wybory). Falę rozruchów, lub powstanie — wedle terminologii niemieckiej — stłumiły wojska radzieckie. Liczba ofiar śmiertelnych nie jest znana i waha się od 21 (wedle oficjalnych danych) do ok. 300 (wedle ustaleń nieoficjalnych). Uwięziono i skaza­no prawie 1400 osób.

Walter Ulbricht wykorzystał czerwcowe rozruchy do rozprawy z opozycyjną frakcją w łonie kierownictwa SED, skupioną wokół ministra bezpieczeństwa państwowego Wilhelma Zeissera, ministra sprawiedliwości Maksa Fechnera i redaktora naczelnego „Neues Deutschland" Rudolfa Herrnstadta. Działacze ci krytykowali dog-matyzm Ulbrichta i nakłaniali do reform. Jak się wydaje, konflikt w łonie SED był echem podobnej walki o władzę, jaka w tym czasie toczyła się w Moskwie, a opozycjoniści powiązani z grupą Ławrientija Berii upadli równocześnie ze swym moskiewskim protektorem. Po zwycięstwie Ulbricht zadbał o to, by „nowy kurs" stał się martwą literą, a wcielone w życie zmiany miały jedynie kosmetyczny charakter (złagodzenie norm pracy, zaniechanie najostrzejszych represji wobec Kościołów). Poważną ulgę wstrząsanej kryzysem gospodarce przyniosła decyzja ZSRR o ostatecznej likwidacji własnego, tj. prowadzonego przez okupanta, sektora gospodarczego (tzw. radzieckich spółek akcyj­nych), który w 1954 r. przeszedł na własność państwa.

W następnych latach kontynuowano dotychczasową politykę gos­podarczą. Składały się na nią postępująca nacjonalizacja handlu, kolektywizacja rolnictwa (zakończona w 1960 r.) i ustawiczna roz­budowa przemysłu ciężkiego. W wielu dziedzinach NRD stała się

czołową potęgą bloku wschodniego. W 1956 r. w związku z XX zjaz­dem KPZR doszło w SED do kolejnego przesilenia. W jego wyniku Ulbricht usunął z władz partyjnych oponentów domagających się destalinizacji, głębszych reform i zbliżenia z RFN. Czystki i pro­cesy odszczepieńców trwały do 1958 r. Dla zapobieżenia ewentual­nym wybuchom niezadowolenia podniesiono w 1956 r. płace i emery­tury, a wkrótce potem zniesiono utrzymywane od czasu wojny racjonowanie żywności. Jednak przy pomocy tego rodzaju połowicz­nych działań nie można było rozwiązać żadnego z dotkliwych pro­blemów społecznych i „głosowanie nogami" trwało nadal: od czerwca 1953 r. do sierpnia 1961 r. z NRD uciekło 1,87 min osób. Ubytek ludności (od 1945 do 1961 r. z terenu strefy radzieckiej i NRD przeszło na zachód ok. 16% mieszkańców), w ogromnej większości młodej i wykształconej, wpływał negatywnie na życie gospodarcze kraju. Niezdolność władz NRD do powstrzymania strumienia uciekinierów, a także fiasko rosyjskich inicjatyw dotyczących Berlina spowodo­wały, że Walter Ulbricht, uzyskawszy zgodę Chruszczowa, który z kolei porozumiał się z Amerykanami — zdecydował się na uszczel­nienie ostatniej względnie dostępnej drogi ucieczek do RFN, czyli granicy między sektorami okupacyjnymi Berlina. W niedzielę o świ­cie 13 sierpnia 1961 r. oddziały wojska i policji zablokowały gra­nicę Berlina Wschodniego, a „robotnicze grupy bojowe" rozpoczęły budowę muru, który wkrótce stał się widomym symbolem podziału Niemiec i Europy.

Rumunia 1948-1956 W latach 1948-1953 politykę wewnętrzną

władz rumuńskich zdominował proces lik­widacji grup społecznych „zagrażających porządkowi społecznemu" lub „blokujących rozwój ekonomiczny kraju". Ustawa z początków 1949 r. wyznaczyła karę śmierci za przestępstwa zagrażające bez­pieczeństwu państwa czy rozwojowi gospodarczemu. Symbolem ru­muńskiej polityki represyjnej stała się budowa liczącego 70 km kanału Dunaj—Morze Czarne wykonywana rękoma stu tysięcy więźniów, w zabagnionym terenie (rozpoczęta w 1949 r.). Niezwykle wysokie tempo prac (cztery razy szybsze niż przy Kanale Sueskim) do­prowadziło do wielu ofiar.

---