Najnowsza historia świata, t. I

Okupacja Niemiec i Austrii 31

przywracająca niemieckie sądy administracyjne oraz ustawa z 25 lutego 1947 r. w sprawie likwidacji państwa pruskiego.

Na forum Sojuszniczej Rady Kontroli prowadzone były ponadto rozmowy, głównie na wniosek władz amerykańskich, w sprawie powołania do życia partii ogólnoniemieckich kontrolowanych przez mocarstwa okupacyjne, nie wyszły one jednak poza stadium dyskusji. O dopuszczeniu do działalności publicznej zarówno nowych, jak i reaktywowanych partii politycznych decydowały w całym okresie okupacji władze wojskowe poszczególnych mocarstw. Wydawały one specjalne licencje, zatwierdzające treści statutów i składy personalne władz tych asocjacji. Partie te obowiązywała zasada bezwzględnej lojalności wobec władz okupacyjnych. Najwcześniej, już w czerwcu 1945 r., zgodę na działalność partii politycznych we własnej strefie okupacyjnej i w Berlinie wydały władze sowieckie. Mocarstwa za­chodnie uczyniły to dopiero po zakończeniu obrad konferencji pocz­damskiej. O ile ZSRR zezwalał na tworzenie organizacji partyjnych od razu na obszarze całej strefy okupacyjnej, o tyle mocarstwa zachodnie ograniczały początkowo zasięg ich działania do szczebla powiatowego. W strefie amerykańskiej nastąpiło to w sierpniu, w brytyjskiej we wrześniu, we francuskiej w grudniu 1945 r. W radzieckiej strefie okupacyjnej i w Berlinie utworzone zostały Komunistyczna Partia Niemiec (KPD), Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD), Unia Chrześcijańsko-Demokratyczna (CDU), Liberalno-Demokratyczna Pa­rtia Niemiec (LDPD), Narodowo-Demokratyczna Partia Niemiec (NDPD) i Demokratyczna Partia Chłopska Niemiec (DBD). Do najważniejszych partii politycznych dopuszczonych do działalności w strefach zachodnich należały natomiast Unia Chrześcijańsko-Demo­kratyczna (CDU), Unia Chrześcijańsko-Społeczna (CSU), Socjaldemo­kratyczna Partia Niemiec (SPD) i Wolna Partia Demokratyczna (FDP).

Proces zbrodniarzy wojennych Wyrazem konsensu w polityce w Norymberdze okupacyjnej mocarstw był proces

zbrodniarzy wojennych w Norym­berdze. Układ londyński czterech mocarstw z 8 sierpnia 1945 r., który podpisało później dziewiętnaście dalszych państw sojuszni­czych, realizował praktycznie postanowienia konferencji moskiews-

Okupacja Niemiec i Austrii 33

Represjonowanie zbrodni hitlerowskich przez cztery mocarstwa okupacyjne i dwa państwa niemieckie — podobnie jak proces denazy-fikacji i przezwyciężenia przeszłości nazistowskiej — nigdy nie zostało doprowadzone do końca. Jedną z przyczyn była okoliczność, iż ok. 30 tysiącom osób podejrzanych o popełnienie zbrodni wojennych udało się schronić w państwach Ameryki Łacińskiej i w Kanadzie. Byli wśród nich naziści, członkowie rządu ustaszów z Ante Paveliciem i nacjonaliści z prohitlerowskiej dywizji ukraińskiej z Pawłem Szand-rukiem na czele. Władze wszystkich stref okupacyjnych ponadto tolerowały obsadzanie ważnych stanowisk w instytucjach państwo­wych i partyjnych przez byłych funkcjonariuszy nazistowskich.

Problem niemiecki w pracach Rady Ministrów Spraw Zagranicznych

Rada Ministrów Spraw Zagranicznych w latach 1945-1949 zebrała się łącznie sześć razy, a problem niemiecki był przedmiotem jej obrad czterokrot­nie: podczas sesji w Paryżu (kwiecień/maj, czerwiec/lipiec 1946 r.), Moskwie (marzec/kwiecień 1947 r.), Londynie (listopad/grudzień 1947 r.) i jeszcze r2z w Paryżu (maj/czerwiec 1949 r.). Stanowisko czterech mocarstw wobec problemu niemieckiego w latach 1945-1949 przeszło istotną ewolucję, dla której rok 1946 miał zasadnicze znaczenie — był rodzajem cezury.j)

Stany Zjednoczone najdłużej, co najmniej do lipca 1946 r., dążyły do rozwiązania problemu niemieckiego w oparciu o porozumienie wszystkich czterech mocarstw odpowiedzialnych za Berlin i Niemcy jako całość. Przygotowaniem i realizacją polityki amerykańskiej wobec Niemiec zajmowały się przede wszystkim Departament Wojny, a od 1947 r. nowo utworzony Departament Obrony, i Departament Stanu. Już 26 kwietnia 1945 r. weszła w życie dyrektywa nr 1067 ustalona przez Szefów Połączonych Sztabów (JCS). Przeznaczona dla amerykańskich wojsk okupacyjnych w Niemczech (obowiązywała formalnie do 17 lipca 1947 r.) traktowała Niemcy jako państwo nieprzyjacielskie i zakazywała prowadzenia jakiejkolwiek działal­ności politycznej z wyjątkiem tej, na którą wyrażały zgodę amery­kańskie władze okupacyjne. Zabraniała ponadto podejmowania jakich­kolwiek kroków, których celem mogłoby być wzmocnienie niemiec-

3 — Najnows/a historia świata, t. I

34 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód—Zachód 1945-1949

kiej gospodarki. Analogie z planem Morgenthaua¹ były w tej dy­rektywie wyraźne.

I W Departamencie Stanu, którym do stycznia 1947 r. kierował James F. Byrnes, opracowano specjalny plan w sprawie Niemiec. Plan ten w kwietniu 1946 r. przedłożony został Radzie Ministrów Spraw Zagranicznych w Paryżu. Zakładał on zjednoczenie Niemiec neutralnych militarnie i kontrolowanych w ciągu 25 lat przez cztery mocarstwa. Podpisanie go przez cztery mocarstwa miało gwarantować bezpieczeńst­wo Francji, Wielkiej Brytanii i ZSRR, uprawomocnić obecność amery­kańskich sił zbrojnych w Europie, a także zapewnić zneutralizowanie roszczeń terytorialnych i sprzeciwów Francji wobec jedności ekonomi­cznej Niemiec oraz zapewnić rozsądną politykę reparacyjną ZSRR w jego strefie okupacyjnej. Plan miał również skłonić ZSRR do zaprzestania sowietyzacji państw środkowoeuropejskich.^

Stanowiska Wielkiej Brytanii i Francji, aprobujących te założenia w fazie opracowywania, uległy zmianie na krótko przed posiedzeniem Rady Ministrów Spraw Zagranicznych. Już w lutym 1946 r. w Foreign Office (brytyjskim ministerstwie spraw zagranicznych) zrodziła się idea rezygnacji ze wspólnej polityki czterech mocarstw wobec Niemiec i rozpoczęcia integracji trzech zachodnich stref okupacyjnych. Źródłem tej reorientacji była przybierająca na sile sowietyzacja państw środ­kowoeuropejskich² oraz obawy objęcia podobną polityką wschodniej, podległej ZSRR, strefy okupacyjnej. Utworzenie w radzieckiej strefie

¹ Henry Morgenthau jr., sekretarz skarbu USA i doradca Roosevelta, opracował w 1944 r. plan podziału Niemiec i polityki okupacyjnej na ich terenie, który zaaprobowany został przez przywódców obu państw anglosaskich podczas drugiej konferencji w Quebecu (11-16 września 1944 r.). Plan Morgenthaua przewidywał: przyłączenie terytoriów położonych na wschód od linii: Marchia Graniczna—Poznań— —Prusy Zachodnie—Odra—Kaczawa, włącznie z Legnicą, do Polski; przyłączenie Zagłębia Saary i terytoriów na zachód od Renu do Francji; umiędzynarodowienie Zagłębia Ruhry i Kanału Kilońskiego; rozczłonkowanie Niemiec powojennych na dwa państwa — państwo północnoniemieckie i państwo południowoniemieckie oraz zupełną deindustrializację i agraryzację rozczłonkowanych Niemiec.

² 5 marca 1946 r. Churchill podczas przemówienia wygłoszonego w Fulton określił granicę z radziecką strefą wpływów w Europie jako „żelazną kurtynę", sięgającą od Szczecina do Triestu. Po raz pierwszy użył on tego sformułowania już 4 maja 1945 r., odnosząc go do linii rozgraniczającej radzieckie i alianckie siły zbrojne w Europie.

Okupacja Niemiec i Austrii 35

21 kwietnia 1946 r. SED wskutek przymusowego połączenia SPD z KPD potwierdzało tylko przypuszczenia brytyjskie. Również na Quai d'Orsay, we francuskim ministerstwie spraw zagranicznych, okazywano znaczną rezerwę wobec zamierzeń Departamentu Stanu. Stanowisko Francji zrodziły podobne obawy, jak te, które zgłaszała strona brytyjska.

Przyjęciu planu Byrnesa sprzeciwił się również ZSRR, mimo iż przed posiedzeniem Rady Ministrów Spraw Zagranicznych treść jego konsultowano ze Stalinem. Negatywne stanowisko Moskwy podyk­towane było tym, iż była ona przeciwna militarnej i politycznej obecności USA w Europie. Ponadto w szybkim zjednoczeniu Niemiec dopatrywała się trudności, jakie pojawić by się mogły w związku^ ze spłatą odszkodowań wojennych. Plan Byrnesa odbierał Moskwie podnoszony chętnie argument zagrożenia niemieckiego, ułatwiający sowietyzację radzieckiej strefy wpływów w Europie Środkowej. Od­rzucenie tej polityki było dla ZSRR o tyle brzemienne, iż przyniosło skutek odwrotny do oczekiwanego i w znacznej mierze przyczyniło się do późniejszego wzmocnienia wpływów militarnych i politycznych USA w Europie Zachodniej.

O ile pierwsza faza obrad ministrów spraw zagranicznych w Paryżu (kwiecień/maj 1946 r.) przebiegła pod znakiem planu Byrnesa, o tyle druga (czerwiec/lipiec 1946 r.) poświęcona była ostatecznej reorienta­cji francuskiej i amerykańskiej polityki wobec Niemiec. Paryż odstąpił od pierwotnych planów w sprawie lewobrzeżnej Nadrenii i Zagłębia Ruhry w zamian za zgodę na utworzenie między Francją a Saarą unii celnej, walutowej i gospodarczej. Jednak najbardziej znacząca była zmiana polityki Stanów Zjednoczonych. Jedną z jej przyczyn stanowiło niepowodzenie, jakiego doznała dyplomacja amerykańska wskutek odrzucenia planu Byrnesa. Kolejny motyw miał charakter ekonomicz­ny. Do zasadniczych celów uzgodnionych w Poczdamie należało jak najszybsze przywrócenie równowagi ekonomicznej w Niemczech traktowanych jako jedna całość, ponieważ tylko wówczas poszczegól­ne strefy okupacyjne byłyby w stanie samodzielnie finansować własny import. Obniżyłoby to w znacznej mierze koszty polityki okupacyjnej ponoszone przez cztery mocarstwa, zwłaszcza że ZSRR i Francja, obok odszkodowań pochodzących z demontażu fabryk i urządzeń przemys­łowych, niezgodnie z uchwałami poczdamskimi, pobierały odszkodo-

36 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód—Zachód 1945-1949

wania czerpane również z produkcji bieżącej we własnych strefach. Przyczyniało się to do powiększania deficytu handlowego Niemiec jako całości. Pobierając towary z produkcji bieżącej na poczet repara­cji, ZSRR argumentował, iż postanowienia jałtańskie w tej kwestii nie zostały wyraźnie odwołane w uchwałach poczdamskich. Z kolei Fran­cja, która w porównaniu z innymi mocarstwami zachodnimi prowadzi­ła najbardziej drenażową politykę gospodarczą wobec Niemiec, moty­wowała swoje postępowanie nie wiążącym ją charakterem postanowień poczdamskich. Wagę problemu pogłębiał fakt, iż Moskwa nie ogranicza­ła się jedynie do wywozu demontowanych urządzeń przemysłowych. Wywoziła całe fabryki niekiedy wraz z załogami. Przejmowała ponadto na własność zakłady pracy znajdujące się w strefie wschodniej — z któ­rych większość została zwrócona w latach 1952-1953 — oraz zalegała z dostawami żywności dla stref zachodnich. W tej sytuacji amerykański wicegubernator Lucius D. Clay w maju 1946 r. podjął decyzję o wstrzy­maniu dostaw reparacyjnych do ZSRR i Francji. Rząd brytyjski potraktował decyzję amerykańską jako krok oddalający, a nie przy­bliżający, perspektywę osiągnięcia w Niemczech równowagi gospodar­czej. Swoje stanowisko sprecyzował jednak dopiero podczas drugiej fazy obrad Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Paryżu.

10 lipca 1946 r. brytyjski minister spraw zagranicznych Ernest Bevin zagroził na forum Rady jednostronnym zredukowaniem ograni­czeń nałożonych na niemiecką produkcję przemysłową. Byłoby to równoznaczne z naruszeniem postanowień Sojuszniczej Rady Kontroli w sprawie reparacji i uprzemysłowienia Niemiec przyjętych 28 marca 1946 r. W odpowiedzi na groźbę brytyjską Byrnes zgłosił propozycję połączenia strefy amerykańskiej z innymi strefami okupacyjnymi. 12 lipca propozycja ta została wstępnie zaakceptowana przez Wielką Brytanię, przyjęta do wiadomości przez Francję i odrzucona przez ZSRR. W sierpniu 1946 r. Moskwa wystąpiła z własnym projektem gruntownej zmiany planu Sojuszniczej Rady Kontroli z 26 marca 1946 r. Opowiedziała się za wstrzymaniem demontażu fabryk i urządzeń przemysłowych na cele reparacyjne oraz za zaspokajaniem dalszych reparacji dopiero z tej części produkcji bieżącej, która pozostałaby do dyspozycji po sfinansowaniu kosztów importu. Propozycji radzieckiej sprzeciwiły się tym razem mocarstwa anglosaskie, przede wszystkim

Okupacja Niemiec i Austrii 37

Wielka Brytania — zainteresowana jak najszybszym scaleniem własnej strefy ze strefą amerykańską.

6 września 1946 r. Byrnes wygłosił przemówienie w Stuttgarcie, które odbiło się głośnym echem zarówno w Niemczech, jak i za granicą. Było ono potwierdzeniem reorientacji polityki amerykańskiej wobec Niemiec. Byrnes zapowiedział m.in. definitywne scalenie amerykańskiej i brytyjskiej strefy okupacyjnej, rewizję planu So­juszniczej Rady Kontroli z 26 marca 1946 r. oraz wprowadzenie w przyszłości całkowitego zakazu dalszego demontażu zakładów i urządzeń przemysłowych. Zgłosił również postulat utworzenia tym­czasowego rządu niemieckiego, złożonego z premierów lub innych wysokich urzędników krajów związkowych. Zaproponował ponadto powołanie — pochodzącego z wyboru — zgromadzenia ustawodaw­czego, które opracowałoby przyszłą konstytucję. Mowa Byrnesa za­wierała również legalistyczną interpretację postanowień poczdam­skich odnoszących się do granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej i mo­gła być rozumiana jako element taktyczny w rozgrywce z ZSRR o wprowadzenie w Polsce systemu rządów parlamentarno-demokra-tycznych³.

2 grudnia 1946 r. Byrnes i Bevin zawarli porozumienie o równo­miernym podziale odpowiedzialności finansowej obu mocarstw w ich strefach okupacyjnych. Porozumienie weszło w życie l stycznia 1947 r. Utworzoną jednostkę terytorialną nazwano Bizonią. Koszta nieodzownego importu miały być ponoszone przez oba rządy, aż do momentu osiągnięcia przez Bizonie nadwyżki eksportowej. 22 grudnia 1946 r. Saara została połączona z Francją unią celną, walutową i gospodarczą. Konstytucja Saary uchwalona 15 grudnia 1947 r. usankcjonowała tę unifikację. Przewidywała poza tym, że w przyszło­ści Saara zostanie uniezależniona politycznie od Niemiec, a jej interesy w polityce obronnej i zagranicznej przejmie Francja.

Zgodnie ze stuttgarckim przemówieniem Byrnesa mocarstwa ang­losaskie w sierpniu 1947 r. podjęły rokowania (w Londynie) w sprawie rewizji planu uprzemysłowienia Niemiec. Mimo sprzeciwu Francji

³ USA i Wielka Brytania aż do stycznia 1947 r. uzależniały uznanie tej granicy od przeprowadzenia wolnych wyborów w Polsce.

38 Likwidacja skutków wojny i początki konfliktu Wschód—Zachód 1945-1949

i ZSRR zdecydowano się na podniesienie produkcji stali z 5,8 min ton rocznie dla wszystkich stref okupacyjnych do 10,7 min ton dla samej Bizonii. Natomiast demontaż zakładów i urządzeń przemysłowych — wbrew zapowiedzi Byrnesa — utrzymany został w mocy, pozostawał bowiem w bezpośrednim związku z reparacjami wojennymi.

Zarówno posiedzenie Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Moskwie (marzec/kwiecień 1947 r.), jak też późniejsze spotkanie w Londynie ((listopad/grudzień 1947) ujawniły znaczne różnice po­glądów między ZSRR a mocarstwami zachodnimi w kwestii niemiec­kiej. Głównym przedmiotem sporu — obok reparacji — była struktura prawno-tery tonalna przyszłych Niemiec: Moskwa wypowiadała się za utworzeniem scentralizowanego państwa unitarnego, Londyn popierał koncepcję zdecentralizowanego państwa unitarnego lub scentralizowa­nego państwa federalnego, Waszyngton był zwolennikiem państwa federalnego na wzór amerykański, Paryż zaś optował za utworzeniem konfederacji lub luźnej federacji. Różnicom poglądów w kwestii niemieckiej towarzyszyły gruntowne zmiany w całej polityce za­granicznej USA i ZSRR w 1947 r.

Gdy pod koniec posiedzenia Rady Ministrów Spraw Zagranicznych w Londynie ministrowie nie ustalili nawet terminu następnej sesji, stało się jasne, że wspólna polityka czterech mocarstw wobec Niemiec zakończyła się niepowodzeniem. Odtąd obrady Rady zastępować zaczęły często posiedzenia dwóch bloków państw — z jednej strony bloku państw zachodnich, z drugiej zaś państw bloku wschodniego. Już podczas londyńskiego posiedzenia Rady Ministrów Spraw Zagranicz­nych banknoty nowej waluty niemieckiej zostały przetransportowane z USA do Frankfurtu nad Menem. W marcu 1948 r. mocarstwa zachodnie wycofały się z prowadzonych od 1946 r., ale bez większego powodzenia, rokowań z ZSRR w sprawie wspólnej dla wszystkich stref okupacyjnych reformy walutowej. Głównymi przyczynami niepowo­dzenia wspólnej polityki okupacyjnej były przeciwstawne wyobrażenia mocarstw zachodnich i ZSRR na temat ustroju politycznego i społecz-no-gospodarczego przyszłych Niemiec, spór o reparacje wojenne i koszta okupacji, a także reorientacja polityki zagranicznej USA, Wielkiej Brytanii i Francji w latach 1946-1947 spowodowana ekspans-jonistyczną polityką Moskwy w Europie i innych rejonach świata.

Okupacja Niemiec i Austrii 39

Podczas konferencji trzech mocarstw zachodnich i państw Beneluxu, obradującej od lutego do czerwca 1948 r. w Londynie, ustalono zasady dalszej polityki wobec stref zachodnich. Oficjalnie zostały one ogłoszone 7 czerwca 1948 r. i wkrótce zaakceptowane przez rządy państw syg­natariuszy. Zalecenia londyńskie zapowiadały ścisłą współpracę mocarstw zachodnich z krajami Beneluxu w tych kwestiach, które dotyczyłyby ich bezpośrednich interesów, integrację gospodarki niemieckiej z gospodarką krajów zachodnioeuropejskich oraz kontrolę międzynarodową Zagłębia Ruhry przez państwa sygnatariuszy i Niemcy. Upoważniono ponadto pre­mierów rządów krajowych do zwołania Zgromadzenia Ustawodawczego, które winno uchwalić konstytucję nadającą nowo tworzonemu państwu charakter federacji. Zapowiedziano też dalszą koordynację polityki gos­podarczej w Bizonii i we francuskiej strefie okupacyjnej, dokonanie nieznacznych zmian terytorialnych na granicy zachodniej Niemiec i wyco­fanie oddziałów wojskowych ze wszystkich stref okupacyjnych, ale dopiero wówczas, gdy powstaną warunki zapewniające pokój w Europie.

Konferencję i zalecenia londyńskie oceniono w państwach bloku wschodniego jako naruszenie postanowień poczdamskich. Już 20 marca 1948 r. delegacja radziecka na znak protestu przeciw obradom konferencji londyńskiej i podpisaniu trzy dni wcześniej Paktu Bruksel­skiego opuściła Sojuszniczą Radę Kontroli. Wspólna administracja czterech mocarstw w Niemczech przestała funkcjonować. Trzy miesią­ce później ministrowie spraw zagranicznych ZSRR, Polski, Czecho­słowacji, Węgier, Rumunii, Jugosławii i Albanii podczas posiedzenia w Warszawie (23-24 czerwca 1948 r.) wydali rezolucję oskarżającą państwa zachodnie o dążenie do podziału Niemiec. Jej intencją było odwrócenie biegu wydarzeń w zachodnich strefach okupacyjnych.

Reformy walutowe Jedną z konsekwencji II wojny światowej i kryzys berliński stała się w Niemczecji znaczna inflacja. Przy­wrócenie równowagi rynkowo-pićniężnej mo­gło nastąpić albo wskutek drastycznego wzrostu cen, albo w następst­wie reformy walutowej, której istotą byłaby wymiana pieniędzy. Wybór padł na reformę walutową, pojmowaną jednak jako integralna część całego kompleksu reform ekonomicznych. Reforma była dziełem amerykańskich władz okupacyjnych. Przebiegiem przygotowań kiero-

---