„Racjonalna instytucja państwa w ujęciu Maxa Webera”
Państwo racjonalne jest tworem właściwym społeczeństwom Zachodu. Właściwe im uwarunkowania historyczne i społeczno - kulturowe umożliwiły rozwój tej instytucji, jaką jest racjonalne państwo, a tym samym ustanowiły doskonałe podłoże dla rozwoju kapitalizmu. „Stała pokojowa i militarna walka o władzę rywalizujących państw zawodowych stworzyła nowożytnemu zachodniemu kapitalizmowi największe szanse. Poszczególne państwa musiały konkurować o wolny kapitał, który stawiał warunki, w jakich gotów był wspierać ich władzę”..
Podstawą każdego racjonalnego państwa są, wg. Webera, fachowi urzędnicy i racjonalne prawo, wedle którego oni rozstrzygają. Weber by udowodnić swą tezę o niezbędności tychże, przytacza przykład chińskiego manadryna, czyli chińskiego urzędnika. W chińskim ancien regime nad nie przełamaną władzą rodów i gildii górowała warstwa urzędników. Byli to doskonale wykształceni humanistycznie literaci, nie znali jednak prawa ani zasad administrowania. Byli, przede wszystkim, kaligrafami i znawcami literatury chińskiej. Państwo z takimi urzędnikami jest czymś innym, niż państwo zachodnie. Wszystko opierało się w nim na magicznym przedstawieniu, że cnota cesarza i urzędników, czyli ich literackie wykształcenie, utrzymuje wszystko w porządku. Ta nie przełamana władza magii nie dopuszczała do pojawienia się fachowych urzędników, a przez to i do racjonalnego państwa.
PODSTAWY RACJONALNEGO PAŃSTWA:
racjonalne prawo
Z punktu widzenia formy prawo racjonalne wywodzi się z prawa rzymskiego, które z kolei ma swoje początki w rzymskim mieście - państwie, nie znającym właściwej greckiemu miastu demokracji, ani jego wymiaru sprawiedliwości. Tu pretor wyznaczał sędziego i dawał ścisłe wskazówki dotyczące sposobu wymierzania sprawiedliwości.
To racjonalne prawo uporządkowała za Justyniana bizantyjska biurokracja.
Po upadku imperium rzymskiego na Zachodzie, recepcją prawa rzymskiego zajęli się włoscy notariusze i uniwersytety.
Racjonalizacja procesu jest, wg. Webera najważniejszym czynnikiem w tym ciągu rozwojowym. Ukształtowała się ona m.in. pod wpływem magicznego formalizmu procesu germańskiego, francuskiej instytucji rzecznika, którego zadaniem było poprawne wypowiadanie formuł sądowych, a także pod wpływem prawa kanonicznego, jako że kościelna administracja potrzebowała także ściśle określonych procedur i form.
Ta równoczesna racjonalizacja procesu zarówno przez stronę świecką, jak i duchowną upowszechniła się na całym Zachodzie.
Recepcja prawa rzymskiego była rozstrzygająca dla stworzenia formalnoprawnego sposobu myślenia. Z punktu widzenia struktury w każdym prawie rządzą albo formalnoprawne, albo materialne zasady. (Te ostatnie obejmują zasadę utylitarną i zasadę słuszności, wedle której wydają wyroki islamscy kadi.) Wymiar sprawiedliwości każdej teokracji i absolutyzmu zorientowany był materialnie, biurokracji zaś - formalnoprawnie.
Zachód dysponował więc formalnym prawem i doskonale wyszkolonymi prawnikami, jako technikami administracji. Ten sojusz państwa i formalnej jurysprudencji sprzyjał rozwojowi kapitalizmu. Pierwsze ślady racjonalnej polityki gospodarczej można napotkać w XIV wieku w Anglii, którą nazwano merkantylizmem. Przed jego powstaniem dominowała polityka fiskalna i polityka dobrobytu.
Merkantylizm oznacza przeniesienie wzoru kapitalistycznego przedsiębiorstwa zarobkowego do sfery polityki. Państwo traktowane jest tak, jakby składało się wyłącznie z przedsiębiorców. Polityka gospodarcza w stosunkach ze światem zewnętrznym opiera się na zasadzie wykorzystywania przeciwnika, możliwie taniego nabywania i zbywania po o wiele wyższej cenie, przez co miano osiągnąć wzmocnienie władzy kierownictwa państwa w stosunkach ze światem. System ten jest więc równoznaczny z tworzeniem silnych nowoczesnych państw, jest sojuszem państwa z interesami kapitalistycznymi.
Weber chcąc zdefiniować racjonalne państwo czyli instytucję, której powstanie i właściwości opisywał, odwołał się do właściwego mu środka - przemocy. To ona, a właściwie monopol na jej używanie konstytuuje taki związek polityczny, czy związek panowania, jakim jest państwo. Wykluczenie przemocy z aparatu państwowego nieuchronnie implikuje anarchię.
Państwo jest więc wspólnotą ludzką, która w ramach pewnego terytorium pretenduje do monopolu prawomocnego posługiwania się przemocą.
Wszelkim innym związkom i poszczególnym osobom przypisuje się prawo posługiwania się fizyczną przemocą, tylko w tej mierze, w jakiej dopuszcza ją państwo.
Polityka zaś to, wg. autora, dążenie do udziału we władzy lub do wpływu na podział władzy.
Podobnie jak związki polityczne wyprzedzające je w dziejach, państwo konstytuuje stosunek panowania człowieka nad człowiekiem, wspierany za pomocą prawomocnej przemocy. A zatem, by państwo mogło istnieć, podlegający jego panowaniu ludzie muszą się podporządkować a u t o r y t e t o w i, do jakiego pretendują panujące w danym momencie osoby. Weber wyróżnia trzy uzasadnienia dla tej zgodności podlegania władzy autorytetu, trzy podstawy prawomocności panowania:
tradycja - panowanie władcy uświęcone jest obyczajem.
Charyzma - autorytet osobistego daru łaski. Ludzie podporządkowują się mu dlatego, że w niego wierzą.
„legalność” - wiara w obowiązywanie legalnego ustanowienia.
Weber zwraca także uwagę na rodzaj środków pomocniczych, jakimi rządzący dysponuje. Każde sprawowanie panowania, opierające się na ciągłym administrowaniu wymaga:
nastawienia ludzkiego działania na posłuszeństwo wobec tych osób, które władzy pretendują
rozporządzania dobrami, które niezbędne są do posługiwania się fizyczną przemocą:
osobowego sztabu administracyjnego - zewnętrznego przejawu sprawowania politycznego panowania. Sztab zobowiązany jest do posłuszeństwa wobec sprawującego władzę nie tylko za sprawą przedstawienia prawomocności, ale także za sprawą dwóch środków apelujących do osobistych interesów: materialnego wynagrodzenia i honoru społecznego.
rzeczowych środków administracyjnych.
Pozwolę sobie raz jeszcze przytoczyć weberowską definicję państwa, tym razem nieco rozszerzoną. A zatem:
„Nowoczesne państwo jest związkiem panowania o charakterze instytucji, któremu w ramach pewnego terytorium udało się skutecznie zmonopolizować prawomocne posługiwanie się przemocą fizyczną, jako środkiem panowania, i który w tym celu zjednoczył w rękach swych kierowników rzeczowe środki działalności, wywłaszczył wszystkich stanowych funkcjonariuszy, uprawnionych wcześniej na mocy samoistnego prawa do rozporządzania nimi, i sam, w postaci swego najwyższego gremium, zajął ich miejsce.”
Co warto podkreślić, to to, że w nowoczesnym państwie rzeczywiste panowanie sprawują z konieczności urzędnicy, zarówno militarni, jaki i cywilni. Wykształcenie się grupy biurokratycznych urzędników, której podstawą jest :
zatrudnienie
pensja
emerytura
awans
fachowe wykształcenie
podział pracy
ściśle określone kompetencje
dokumentowanie
hierarchiczne podporządkowanie
zwierzchnictwo,
stanowi jednoznaczne kryterium modernizacji państwa, a liczba i znaczenie tej grupy nieustannie wzrasta. Nowoczesne państwo, z punktu widzenia nauk społecznych, jest na równi np. z fabryką, „przedsiębiorstwem”. Tak samo jest uwarunkowany stosunek panowania tu i tam. Hierarchiczna zależność każdego z pracowników każdego z przedsiębiorstw polega na koncentracji narzędzi, zasobów i środków pieniężnych w ręku przedsiębiorcy, lub politycznego pana.
Ten ekonomiczny fundament - oddzielenie rzeczowych środków działalności i koncentracja ich we władzy panującego, któremu podlega cały aparat biurokratyczny tworzy zasadniczą podstawę zarówno działalności nowoczesnego państwa w domenie władzy politycznej, kultury i wojska, jak i kapitalistycznej gospodarki prywatnej. Rozwój biurokratycznego państwa , wymierzającego sprawiedliwość i administrującego wedle racjonalnie ustanowionego prawa, powiązany był ściśle z rozwojem nowoczesnego kapitalizmu, w którym racjonalna organizacja pracy opierała się na racjonalnej technice.
REKRUTACJA SZTABU ADMINISTRACYJNEGO W PROCESIE WYKSZTAŁCANIA SIĘ RACJONALNEGO PAŃSTWA
W toku politycznego wywłaszczania pojawiły się pierwsze kategorie „zawodowych polityków” - ludzi, którzy sami nie chcieli być panami, jak charyzmatyczni przywódcy, lecz wstępowali na służbę politycznych panów, z czego czerpali materialne środki do życia, a także jego idealne treści. Ci zawodowi politycy formowali się w przeszłości w walce książąt ze stanami. W takiej walce książę wspierał się na warstwach nie mających stanowego charakteru, a które zdatne były do politycznego wykorzystania, a więc przede wszystkim:
duchowni - w średniowieczu tylko oni umieli pisać. Chrześcijańscy biskupi i księża, indyjscy bramini, lamowie wszędzie służyli jako polityczni doradcy. Prócz ich umiejętności posługiwania się piórem, ważny był fakt, iż nie uczestniczyli oni w grze politycznych i ekonomicznych interesów, nie ulegali też zwykle pokusie zapewnienia swym potomkom władzy politycznej.
Wykształceni humanistycznie literaci - np. chiński mandaryn
Wywłaszczona szlachta dworska - szlachta wywłaszczona z właściwej jej stanowej władzy politycznej, zajęła miejsce literatów, a na książęcych dworach brała czynny udział w służbie politycznej i dyplomatycznej.
Gentry - twór typowy angielski, patrycjat obejmujący drobną szlachtę i miejskich rentierów; na nim wspierał się książę w walce z baronami. Dzięki temu warstwa ta znalazła się w posiadaniu urzędów „samorządowych” i tak naprawdę to ona uchroniła Anglię przed biurokratyzacją, która stała się udziałem wszystkich państw kontynentalnych.
Wykształceni na uniwersytetach prawnicy - warstwa ta miała decydujące znaczenie dla całej politycznej struktury Zachodu. Rewolucjonizacja działalności politycznej prowadząca do rozwoju racjonalnego państwa była właśnie ich dziełem( widoczny w tym przypadku jest ogromny wpływ prawa rzymskiego na ten proces). Znaczenie prawników, adwokatów w zachodniej polityce od czasu pojawienia się partii politycznych nie jest niczym niezwykłym czy przypadkowym. Polityczna działalność partii jest w końcu tożsama z działalnością stron zainteresowanych, a skuteczne prowadzenie spraw tychże stron jest zawodem wyszkolonego adwokata.
RODZAJE UPRAWIANIA POLITYKI:
życie „dla” polityki
życie „z” polityki
Jest to rozróżnienie oparte na kryterium ekonomicznym. „Z” polityki żyje ten, kto dąży do tego, by uczynić z niej swoje źródło dochodów, wg. Webera, tego, kto żyje „dla” polityki ten problem nie dotyczy. Aby rzeczywiście człowiek mógł żyć „dla” polityki, musi on być niezależny od dochodów, jakich ona byłaby mu w stanie dostarczyć, powinien być niezależny ekonomicznie, czyli jego dochody nie powinny zależeć od poświęcania własnej siły roboczej ich uzyskiwaniu, np. rentier.
Ewolucja polityki do postaci „działalności”, wymagającej szkolenia w walce o władzę i jej metodach, rozwijanego przez nowoczesne partie, doprowadziła do podziału funkcjonariuszy publicznych na dwie kategorie:
urzędnicy fachowi
urzędnicy „polityczni” - podlegają swobodnej dyspozycji władz, którym podlegają ( w przeciwieństwie np. „niezawisłości” urzędników piastujących funkcje sędziowskie).
Dobry urzędnik powinien, wg Webera, tak naprawdę nie powinien uprawiać polityki, lecz „administrować”. Stronniczość, walka, namiętność stanowią żywioł polityka. Prawdziwy urzędnik, charakteryzujący się bezstronnością, powinien sprawować swój urząd sine ira et studio - „bez gniewu i upodobania”. Ta maksyma dobrze oddaje charakter weberowskiego postulatu. Autor widział w typie idealnego urzędnika, człowieka potrafiącego zdystansować się do własnych przekonań. Taki urzędnik każdy rozkaz zwierzchnika, nawet jeśli uważa go za błędny, wykonuje sumiennie i z pełnym oddaniem. Może oczywiście protestować i wypowiedzieć swoją opinię na temat względnej niesłuszności polecenia, ale wobec nieugiętości zwierzchników, honor nakazuje mu posłuszne wykonanie zadania. Jego działanie bowiem podlega, co jest właśnie cechą różnicującą te dwie funkcje, zupełnie innej zasadzie odpowiedzialności niż odpowiedzialność polityka czy politycznego przywódcy. Honorem politycznego przywódcy jest wyłącznie własna odpowiedzialność za swoje polityczne decyzje i jemu przystoi odmówienie wykonania polecenia sprzecznego z własnymi ideałami, urzędnik natomiast od tej osobistej odpowiedzialności za postanowienia zwierzchnika jest zwolniony. Powinna go za to cechować absolutna dyscyplina przy wykonywaniu tych poleceń i odpowiedzialność za sumienność tegoż. Ta dyscyplina, jak i racjonalna fachowa specjalizacja i szkolenie urzędników jest przesłanką sukcesu każdej zbiurokratyzowanej instytucji.
2Grecki sąd heliastów cechowała sprawiedliwość kadiego: strony oddziaływały na sędziów za pomocą patosu, łez i lżenia przeciwnika.
Wypowiadane formuły miały tam magiczne znaczenie. Błędne ich wypowiedzenie miało grozić magicznymi następstwami. Stąd ścisły formalizm procesu starogermańskiego.
Op. Cit, s.1026