„Racjonalna instytucja państwa w ujęciu Maxa Webera”

Państwo racjonalne jest tworem właściwym społeczeństwom Zachodu. Właściwe im uwarunkowania historyczne i społeczno - kulturowe umożliwiły rozwój tej instytucji, jaką jest racjonalne państwo, a tym samym ustanowiły doskonałe podłoże dla rozwoju kapitalizmu. „Stała pokojowa i militarna walka o władzę rywalizujących państw zawodowych stworzyła nowożytnemu zachodniemu kapitalizmowi największe szanse. Poszczególne państwa musiały konkurować o wolny kapitał, który stawiał warunki, w jakich gotów był wspierać ich władzę”..

Podstawą każdego racjonalnego państwa są, wg. Webera, fachowi urzędnicy i racjonalne prawo, wedle którego oni rozstrzygają. Weber by udowodnić swą tezę o niezbędności tychże, przytacza przykład chińskiego manadryna, czyli chińskiego urzędnika. W chińskim ancien regime nad nie przełamaną władzą rodów i gildii górowała warstwa urzędników. Byli to doskonale wykształceni humanistycznie literaci, nie znali jednak prawa ani zasad administrowania. Byli, przede wszystkim, kaligrafami i znawcami literatury chińskiej. Państwo z takimi urzędnikami jest czymś innym, niż państwo zachodnie. Wszystko opierało się w nim na magicznym przedstawieniu, że cnota cesarza i urzędników, czyli ich literackie wykształcenie, utrzymuje wszystko w porządku. Ta nie przełamana władza magii nie dopuszczała do pojawienia się fachowych urzędników, a przez to i do racjonalnego państwa.

PODSTAWY RACJONALNEGO PAŃSTWA:

1. racjonalne prawo

• Z punktu widzenia formy prawo racjonalne wywodzi się z prawa rzymskiego, które z kolei ma swoje początki w rzymskim mieście - państwie, nie znającym właściwej greckiemu miastu demokracji, ani jego wymiaru sprawiedliwości. Tu pretor wyznaczał sędziego i dawał ścisłe wskazówki dotyczące sposobu wymierzania sprawiedliwości.

To racjonalne prawo uporządkowała za Justyniana bizantyjska biurokracja.

Po upadku imperium rzymskiego na Zachodzie, recepcją prawa rzymskiego zajęli się włoscy notariusze i uniwersytety.

• Racjonalizacja procesu jest, wg. Webera najważniejszym czynnikiem w tym ciągu rozwojowym. Ukształtowała się ona m.in. pod wpływem magicznego formalizmu procesu germańskiego, francuskiej instytucji rzecznika, którego zadaniem było poprawne wypowiadanie formuł sądowych, a także pod wpływem prawa kanonicznego, jako że kościelna administracja potrzebowała także ściśle określonych procedur i form.

Ta równoczesna racjonalizacja procesu zarówno przez stronę świecką, jak i duchowną upowszechniła się na całym Zachodzie.

Recepcja prawa rzymskiego była rozstrzygająca dla stworzenia formalnoprawnego sposobu myślenia. Z punktu widzenia struktury w każdym prawie rządzą albo formalnoprawne, albo materialne zasady. (Te ostatnie obejmują zasadę utylitarną i zasadę słuszności, wedle której wydają wyroki islamscy kadi.) Wymiar sprawiedliwości każdej teokracji i absolutyzmu zorientowany był materialnie, biurokracji zaś - formalnoprawnie.

Zachód dysponował więc formalnym prawem i doskonale wyszkolonymi prawnikami, jako technikami administracji. Ten sojusz państwa i formalnej jurysprudencji sprzyjał rozwojowi kapitalizmu. Pierwsze ślady racjonalnej polityki gospodarczej można napotkać w XIV wieku w Anglii, którą nazwano merkantylizmem. Przed jego powstaniem dominowała polityka fiskalna i polityka dobrobytu.

Merkantylizm oznacza przeniesienie wzoru kapitalistycznego przedsiębiorstwa zarobkowego do sfery polityki. Państwo traktowane jest tak, jakby składało się wyłącznie z przedsiębiorców. Polityka gospodarcza w stosunkach ze światem zewnętrznym opiera się na zasadzie wykorzystywania przeciwnika, możliwie taniego nabywania i zbywania po o wiele wyższej cenie, przez co miano osiągnąć wzmocnienie władzy kierownictwa państwa w stosunkach ze światem. System ten jest więc równoznaczny z tworzeniem silnych nowoczesnych państw, jest sojuszem państwa z interesami kapitalistycznymi.

Weber chcąc zdefiniować racjonalne państwo czyli instytucję, której powstanie i właściwości opisywał, odwołał się do właściwego mu środka - przemocy. To ona, a właściwie monopol na jej używanie konstytuuje taki związek polityczny, czy związek panowania, jakim jest państwo. Wykluczenie przemocy z aparatu państwowego nieuchronnie implikuje anarchię.

Państwo jest więc wspólnotą ludzką, która w ramach pewnego terytorium pretenduje do monopolu prawomocnego posługiwania się przemocą.

Wszelkim innym związkom i poszczególnym osobom przypisuje się prawo posługiwania się fizyczną przemocą, tylko w tej mierze, w jakiej dopuszcza ją państwo.

Polityka zaś to, wg. autora, dążenie do udziału we władzy lub do wpływu na podział władzy.

Podobnie jak związki polityczne wyprzedzające je w dziejach, państwo konstytuuje stosunek panowania człowieka nad człowiekiem, wspierany za pomocą prawomocnej przemocy. A zatem, by państwo mogło istnieć, podlegający jego panowaniu ludzie muszą się podporządkować a u t o r y t e t o w i, do jakiego pretendują panujące w danym momencie osoby. Weber wyróżnia trzy uzasadnienia dla tej zgodności podlegania władzy autorytetu, trzy podstawy prawomocności panowania:

1. tradycja - panowanie władcy uświęcone jest obyczajem.

2. Charyzma - autorytet osobistego daru łaski. Ludzie podporządkowują się mu dlatego, że w niego wierzą.

3. „legalność” - wiara w obowiązywanie legalnego ustanowienia.

Weber zwraca także uwagę na rodzaj środków pomocniczych, jakimi rządzący dysponuje. Każde sprawowanie panowania, opierające się na ciągłym administrowaniu wymaga:

• nastawienia ludzkiego działania na posłuszeństwo wobec tych osób, które władzy pretendują

• rozporządzania dobrami, które niezbędne są do posługiwania się fizyczną przemocą:

1. osobowego sztabu administracyjnego - zewnętrznego przejawu sprawowania politycznego panowania. Sztab zobowiązany jest do posłuszeństwa wobec sprawującego władzę nie tylko za sprawą przedstawienia prawomocności, ale także za sprawą dwóch środków apelujących do osobistych interesów: materialnego wynagrodzenia i honoru społecznego.

2. rzeczowych środków administracyjnych.

Pozwolę sobie raz jeszcze przytoczyć weberowską definicję państwa, tym razem nieco rozszerzoną. A zatem:

„Nowoczesne państwo jest związkiem panowania o charakterze instytucji, któremu w ramach pewnego terytorium udało się skutecznie zmonopolizować prawomocne posługiwanie się przemocą fizyczną, jako środkiem panowania, i który w tym celu zjednoczył w rękach swych kierowników rzeczowe środki działalności, wywłaszczył wszystkich stanowych funkcjonariuszy, uprawnionych wcześniej na mocy samoistnego prawa do rozporządzania nimi, i sam, w postaci swego najwyższego gremium, zajął ich miejsce.”

Co warto podkreślić, to to, że w nowoczesnym państwie rzeczywiste panowanie sprawują z konieczności urzędnicy, zarówno militarni, jaki i cywilni. Wykształcenie się grupy biurokratycznych urzędników, której podstawą jest :

• zatrudnienie

• pensja

• emerytura

• awans

• fachowe wykształcenie

• podział pracy

• ściśle określone kompetencje

• dokumentowanie

• hierarchiczne podporządkowanie

• zwierzchnictwo,

stanowi jednoznaczne kryterium modernizacji państwa, a liczba i znaczenie tej grupy nieustannie wzrasta. Nowoczesne państwo, z punktu widzenia nauk społecznych, jest na równi np. z fabryką, „przedsiębiorstwem”. Tak samo jest uwarunkowany stosunek panowania tu i tam. Hierarchiczna zależność każdego z pracowników każdego z przedsiębiorstw polega na koncentracji narzędzi, zasobów i środków pieniężnych w ręku przedsiębiorcy, lub politycznego pana.

Ten ekonomiczny fundament - oddzielenie rzeczowych środków działalności i koncentracja ich we władzy panującego, któremu podlega cały aparat biurokratyczny tworzy zasadniczą podstawę zarówno działalności nowoczesnego państwa w domenie władzy politycznej, kultury i wojska, jak i kapitalistycznej gospodarki prywatnej. Rozwój biurokratycznego państwa , wymierzającego sprawiedliwość i administrującego wedle racjonalnie ustanowionego prawa, powiązany był ściśle z rozwojem nowoczesnego kapitalizmu, w którym racjonalna organizacja pracy opierała się na racjonalnej technice.

REKRUTACJA SZTABU ADMINISTRACYJNEGO W PROCESIE WYKSZTAŁCANIA SIĘ RACJONALNEGO PAŃSTWA

W toku politycznego wywłaszczania pojawiły się pierwsze kategorie „zawodowych polityków” - ludzi, którzy sami nie chcieli być panami, jak charyzmatyczni przywódcy, lecz wstępowali na służbę politycznych panów, z czego czerpali materialne środki do życia, a także jego idealne treści. Ci zawodowi politycy formowali się w przeszłości w walce książąt ze stanami. W takiej walce książę wspierał się na warstwach nie mających stanowego charakteru, a które zdatne były do politycznego wykorzystania, a więc przede wszystkim:

1. duchowni - w średniowieczu tylko oni umieli pisać. Chrześcijańscy biskupi i księża, indyjscy bramini, lamowie wszędzie służyli jako polityczni doradcy. Prócz ich umiejętności posługiwania się piórem, ważny był fakt, iż nie uczestniczyli oni w grze politycznych i ekonomicznych interesów, nie ulegali też zwykle pokusie zapewnienia swym potomkom władzy politycznej.

2. Wykształceni humanistycznie literaci - np. chiński mandaryn

3. Wywłaszczona szlachta dworska - szlachta wywłaszczona z właściwej jej stanowej władzy politycznej, zajęła miejsce literatów, a na książęcych dworach brała czynny udział w służbie politycznej i dyplomatycznej.

4. Gentry - twór typowy angielski, patrycjat obejmujący drobną szlachtę i miejskich rentierów; na nim wspierał się książę w walce z baronami. Dzięki temu warstwa ta znalazła się w posiadaniu urzędów „samorządowych” i tak naprawdę to ona uchroniła Anglię przed biurokratyzacją, która stała się udziałem wszystkich państw kontynentalnych.

5. Wykształceni na uniwersytetach prawnicy - warstwa ta miała decydujące znaczenie dla całej politycznej struktury Zachodu. Rewolucjonizacja działalności politycznej prowadząca do rozwoju racjonalnego państwa była właśnie ich dziełem( widoczny w tym przypadku jest ogromny wpływ prawa rzymskiego na ten proces). Znaczenie prawników, adwokatów w zachodniej polityce od czasu pojawienia się partii politycznych nie jest niczym niezwykłym czy przypadkowym. Polityczna działalność partii jest w końcu tożsama z działalnością stron zainteresowanych, a skuteczne prowadzenie spraw tychże stron jest zawodem wyszkolonego adwokata.

RODZAJE UPRAWIANIA POLITYKI:

• życie „dla” polityki

• życie „z” polityki

Jest to rozróżnienie oparte na kryterium ekonomicznym. „Z” polityki żyje ten, kto dąży do tego, by uczynić z niej swoje źródło dochodów, wg. Webera, tego, kto żyje „dla” polityki ten problem nie dotyczy. Aby rzeczywiście człowiek mógł żyć „dla” polityki, musi on być niezależny od dochodów, jakich ona byłaby mu w stanie dostarczyć, powinien być niezależny ekonomicznie, czyli jego dochody nie powinny zależeć od poświęcania własnej siły roboczej ich uzyskiwaniu, np. rentier.

Ewolucja polityki do postaci „działalności”, wymagającej szkolenia w walce o władzę i jej metodach, rozwijanego przez nowoczesne partie, doprowadziła do podziału funkcjonariuszy publicznych na dwie kategorie:

• urzędnicy fachowi

• urzędnicy „polityczni” - podlegają swobodnej dyspozycji władz, którym podlegają ( w przeciwieństwie np. „niezawisłości” urzędników piastujących funkcje sędziowskie).

Dobry urzędnik powinien, wg Webera, tak naprawdę nie powinien uprawiać polityki, lecz „administrować”. Stronniczość, walka, namiętność stanowią żywioł polityka. Prawdziwy urzędnik, charakteryzujący się bezstronnością, powinien sprawować swój urząd sine ira et studio - „bez gniewu i upodobania”. Ta maksyma dobrze oddaje charakter weberowskiego postulatu. Autor widział w typie idealnego urzędnika, człowieka potrafiącego zdystansować się do własnych przekonań. Taki urzędnik każdy rozkaz zwierzchnika, nawet jeśli uważa go za błędny, wykonuje sumiennie i z pełnym oddaniem. Może oczywiście protestować i wypowiedzieć swoją opinię na temat względnej niesłuszności polecenia, ale wobec nieugiętości zwierzchników, honor nakazuje mu posłuszne wykonanie zadania. Jego działanie bowiem podlega, co jest właśnie cechą różnicującą te dwie funkcje, zupełnie innej zasadzie odpowiedzialności niż odpowiedzialność polityka czy politycznego przywódcy. Honorem politycznego przywódcy jest wyłącznie własna odpowiedzialność za swoje polityczne decyzje i jemu przystoi odmówienie wykonania polecenia sprzecznego z własnymi ideałami, urzędnik natomiast od tej osobistej odpowiedzialności za postanowienia zwierzchnika jest zwolniony. Powinna go za to cechować absolutna dyscyplina przy wykonywaniu tych poleceń i odpowiedzialność za sumienność tegoż. Ta dyscyplina, jak i racjonalna fachowa specjalizacja i szkolenie urzędników jest przesłanką sukcesu każdej zbiurokratyzowanej instytucji.

Racjonalne państwo i polityka wg Maxa Webera

Weber zaczyna od tego, jak to się stało, że kapitalizm nie może wytrzymać bez państwa narodowego. A więc: państwa narodowe walczyły między sobą o wolny kapitał a wolny kapitał z kolei określał zasady, na jakich był skłonny do wspierania władzy. Z tego związku państwa z kapitałem urodziło się dziecko zwane burżuazją. Dzięki temu, że istnieje państwo narodowe, kapitalizm nadal trwa i dobrze funkcjonuje- gdyby państwo przekształciło się w imperium, kapitalizm musiałby się poddać.

Racjonalne państwo- czym to się je? (wg Webera)

Jego podstawą są fachowi urzędnicy i racjonalne prawo.

Gdzie takie państwo istniało (i istnieje)? Na Zachodzie, bo w np. w Chinach władza magii była tak duża, że nie dopuszczała do pojawienia się wykwalifikowanych urzędników (a przez to i racjonalnego państwa).

Co do racjonalnego prawa, to wywodzi się ono z prawa rzymskiego. To prawo było i jest usystematyzowane, ostatecznie ustalone i łatwe do wyuczenia. Kiedy imperium rzymskie na Zachodzie upadło, prawo rzymskie odrodziło się dzięki włoskim notariuszom. Najważniejsza w procesie rozwoju racjonalnego prawa była racjonalizacja. Racjonalizacja ta została zaakceptowana zarówno przez duchownych w procesie rozwoju prawa kanonicznego, jak i przez osoby świeckie. Niektórzy uważali, że przyjęcie prawa rzymskiego spowodowało powstanie i rozwój kapitalizmu, ale Weber się z nimi nie zgadza. Recepcja prawa rzymskiego była ważna jedynie o tyle, o ile „stworzyła formalnoprawne myślenie”. W każdym prawie decydują albo formalnoprawne albo materialne zasady. Te ostatnie to m. in. zasada utylitarna i zasada słuszności. Teokracja i absolutyzmy wybierały prawo oparte na zasadzie materialnej, a systemy związane z biurokracją - prawo oparte na zasadzie formalnoprawnej. „To formalistyczne prawo poddaje się kalkulacji”. Tam, gdzie jest miejsce na braterską pomoc, tam nie ma miejsca na kalkulację, formalistyczne prawo i kapitalizm. Racjonalne państwo powstało dzięki temu, że sprzymierzyło się z prawnikami i zlekceważyło rytuały magiczne.

Racjonalne państwo, a wraz z nim kapitalizm mogły się rozwinąć tylko dzięki planowej polityce gospodarczej, która do XIV wieku na Zachodzie była ograniczona tylko do miast. Weber podkreśla nie tyle ważną rolę miast, ale istotność wolności miasta. Zarówno miasta starożytne, jak i nowożytne tę wolność miały ograniczoną. Miasta nowożytne książęta pozbawili samorządu, zwierzchności militarnej, sądowej i nadzoru nad wytwórczością. W tej sytuacji miastom i gospodarce kapitalistycznej przyszedł na pomoc Kościół. Starał się on nie tylko o wprowadzenie pokoju, ale również o wprowadzenie racjonalnej gospodarki. Istniały kościelne wspólnoty majątkowe, którymi zarządzano w bardzo racjonalny sposób.

Racjonalna polityka gospodarcza powstała w Anglii w XIV wieku i została nazwana merkantylizmem. Merkantylizm to jest traktowanie sfery polityki tak, jakby była ona kapitalistycznym przedsiębiorstwem. Co to oznacza w praktyce? Obywateli państwa traktujemy tak, jakby wszyscy byli przedsiębiorcami. W zagranicznej polityce gospodarczej staramy się wykorzystać przeciwników i czerpać z tego zyski. Naszym celem jest „wzmocnienie władzy kierownictwa państwa w stosunkach ze światem”. A więc: tworzymy silne państwo - jest ono silne z jednej strony dlatego, że książęce przychody są coraz wyższe, a z drugiej dlatego, że zdolność podatkowa ludności jest też coraz wyższa.

Żeby móc prowadzić politykę merkantylistyczną, trzeba było dać ludziom wiele możliwości zarobienia pieniędzy. Dlaczego? Dlatego, że im więcej ludzi zarabiało i im więcej zarabiali, tym większa była ich zdolność do płacenia podatków. Im większa była ta zdolność, tym bogatszy był kraj. Dlatego też dążono do tego, by zwiększać liczbę ludności i by ludzie mogli swoje towary sprzedawać za granicą. Ważne było też, by handel skupiał się w rękach kupców.

Merkantylizm posiadał dwie twarze: stanowo-monopolistyczną i narodową. Ta pierwsza objawiła się w polityce Stuartów i Kościoła anglikańskiego. W tym systemie dążono do stanowego podziału ludności. Natomiast merkantylizm narodowy ograniczał się do faktycznie istniejących przemysłów narodowych, które nie zostały stworzone przez monopole.

Merkantylizm po jakimś czasie zniknął, a na jego miejscu pojawiło się racjonalne państwo. Środek, jakiego używa to państwo, to fizyczna przemoc. W dzisiejszym świecie oznacza to tyle, że tylko państwo ma prawo stosować przemoc.

Skoro mamy państwo i przemoc, to mamy też stosunek podrzędności i nadrzędności. Żeby państwo mogło istnieć, ludzie muszą się podporządkować jakiemuś autorytetowi. Dlaczego to robią? Weber podaje tu 3 wewnętrzne uzasadnienia i 2 zewnętrzne środki.

Te 3 wewnętrzne uzasadnienia, czyli podstawy prawomocności panowania to:

1. Obyczaj, czyli przestrzeganie zwyczajów;

2. Dar łaski (charyzmy)- sytuacja ta zachodzi wtedy, kiedy jesteśmy pod wpływem charyzmatycznego wodza i podporządkowujemy się mu, bo w niego wierzymy;

3. Legalne ustanowienie - istnieje wtedy, kiedy posłusznie podporządkowujemy się prawu.

Te 3 wewnętrzne uzasadnienia to oczywiście weberowskie typy idealne.

Żeby móc rządzić potrzebujemy: po pierwsze, posłuszeństwa ze strony innych ludzi; po drugie, rozporządzania rzeczami, dzięki którym możemy stosować przemoc fizyczną. Te rzeczy to: osobowy sztab administracyjny i rzeczowe środki administracyjne. Sztab administracyjny będzie nam posłuszny, nie tylko dlatego, że my, jako władca mamy prawo stosować przemoc, ale też dlatego, że dajemy mu pieniądze za wykonywaną pracę (materialne wynagrodzenie) i dlatego, że dzięki tej pracy ma prestiż (honor społeczny). Urzędnicy, czyli administracja, może albo sama (samoistnie) posiadać środki administracyjne albo tylko zarządzać tymi środkami, które tak naprawdę należą do władzy. Związek polityczny podzielony stanowo posiada pierwszy typ administracji. W takim związku pan dzieli swe panowanie z niezależną administracją. Drugi przypadek to ten, w którym pan rządzi sam, a administracja jest od niego całkowicie uzależniona.

Nowoczesne państwo to „przedsiębiorstwo”. Rozwój biurokratycznego państwa powiązany był z rozwojem kapitalizmu. Bardzo ważnym pojęciem staje się tu kalkulacja. W nowoczesnym państwie kalkuluje się poprzez odwołanie do obowiązujących norm. Np. sędziowie sądzą ludzi nie według własnego mniemania, czyli tego, co tam uważają za słuszne, ale według tego, jak zachowanie człowieka ma się do wcześniej ustalonych praw.

Jak rekrutowano administrację?

Należy pamiętać, że najlepiej, żeby administracja była od nas zależna, więc nie możemy wybierać urzędników pochodzących z niezależnych stanów. Dlatego np. do administracji nadawali się duchowni. Poza tym można było zatrudnić wykształconych humanistycznie literatów. Można było też wybrać sobie kogoś ze szlachty dworskiej. Kiedy już szlachta nie miała stanowej władzy politycznej, można ją było wykorzystać w służbie politycznej i dyplomatycznej. Jako czwartą kategorię Weber podaje angielską specjalność: patrycjat obejmujący szlachtę i miejskich rentierów, czyli gentry. Piąta warstwa to wykształceni na uniwersytetach prawnicy- jest to warstwa charakterystyczna dla Zachodu.

Książęta z jednej strony potrzebowali fachowych urzędników, z drugiej jednak- chcieli zachować kierowanie państwem dla siebie. W niektórych państwach (w Niemczech) bywało tak, że książęta sprzymierzali się z urzędnikami przeciw parlamentowi. Żeby móc pertraktować z parlamentem, książę zazwyczaj potrzebował jakiegoś ministra-urzędnika, który sprawowałby jednolite kierownictwo. Właśnie w ten sposób wykształcił się gabinet na czele z jego przywódcą, a najważniejszą siłą polityczną stała się partia, która miała za sobą większość.

„Ewolucja polityki do postaci `działalności'” sprawiła, że wykształciły się 2 kategorie funkcjonariuszy publicznych:

-urzędnicy fachowi- wykształceni i niezawiśli.

-urzędnicy polityczni- którzy mogą być w każdej chwili „przenoszeni, zwalniani lub `stawiani do dyspozycji'”.

Jaka ma być administracja?

Fachowo wyszkolona, racjonalna i biurokratyczna, zdyscyplinowana i oparta na podziale pracy.

Weber uważał, że jednym z najważniejszych rysów współczesnych mu czasów jest biurokratyzacja. Tam, gdzie biurokracja zaczyna panować, jest ona już nieuchronna, czyli nie można się z niej wycofać. Nowoczesną biurokrację wyróżnia jej fachowa racjonalna specjalizacja i szkolenie. Dlaczego biurokracja staje się nieuchronna? Gdyż wyszkoleni urzędnicy zajmują się organizacją zaspokajania naszych elementarnych potrzeb życiowych - nie możemy się więc bez nich obyć. Dziś panowanie państwowej biurokracji współistnieje z prywatnym kapitalizmem. Gdyby kapitalizmu nie było, zostałaby sama państwowa biurokracja (z czym mieliśmy do czynienia za czasów socjalizmu- tak mi się wydaje). Zastanawiając się nad biurokratyzacją, Weber zadaje sobie pytanie, jak władza mogłaby kontrolować rozrastanie się biurokracji? Pojawiają się tu 3 podstawowe pytania:

1. Jak zachować resztki indywidualistycznej swobody ruchu (przy coraz większej biurokratyzacji)?

2. Jak kontrolować biurokratyzację?

3. Czego biurokracja zrobić nie może, czyli granice biurokracji. Weber wspomina tu o tym, że zarówno kierowniczy przedsiębiorca, jak i polityk, nie mogą być urzędnikami - to znaczy powinni oni odróżniać się od ludzi, którzy po prostu spełniają swe pracownicze obowiązki i działają według regulaminów. Czym powinni się odróżniać? Odpowiedzialnością. Urzędnik może protestować przeciwko głupiemu poleceniu, ale generalnie dla niego ważniejsze jest poczucie obowiązku niż samowola. Natomiast ludzie spełniający kierownicze funkcje powinni umieć powiedzieć „nie” i walczyć o swoją władzę i pozycję. Dlatego też politycy i przedsiębiorcy są „odpowiedzialni za swą sprawę”.

Partie

Czym jest partia wg Webera- jest to „dobrowolnie tworzona organizacja, zajmująca się dobrowolnym, i z konieczności ponawianym werbunkiem”. Celem współczesnych partii jest werbowanie głosów za kandydatami do władzy. Partia decyduje o tym, jaki będzie jej program i kto będzie kandydatem w wyborach. Weber twierdzi, że nie możemy się „pozbyć” partii i walki między partiami.

Zasady wewnętrzne, jakie rządzą partiami, są dwie:

1. Partie mogą być „organizacjami sprawującymi patronat nad urzędami”. Wtedy zależy im na tym, by swego przywódcę umieścić na kierowniczym stanowisku w państwie, dzięki czemu on wprowadzi „swoich ludzi” do administracji. Te partie kierują się zasadami utylitaryzmu i populizmu (tak to sobie roboczo nazwałam)- zawsze „walczą” akurat o to, co się może spodobać wyborcom. Ten rodzaj partii rozwinął się w Stanach Zjednoczonych dlatego, że nie było tam systemu parlamentarnego - był natomiast prezydent, który „sprawuje patronat nad olbrzymią ilością nadawanych urzędów federalnych”.

2. Partie mogą być partiami światopoglądowymi. Zależy im wtedy na realizacji swoich ideałów politycznych.

W rzeczywistości partie polityczne są po trosze światopoglądowe, a po trosze zależy im na zdobyciu i obsadzeniu różnych stanowisk. (Znów mamy do czynienia z typami idealnymi)

Także w partiach spotykamy się z rozrastającą się biurokratyzacją. Nastąpiła też racjonalizacja techniki walki wyborczej. Władza partii w coraz większym stopniu zależy od jakości organizacji biurokracji w ramach partii. Realną i najważniejszą pracę w partiach wykonują agenci i opłacani pracownicy i to od nich zależy sukces partii w wyborach.

We wszystkich większych związkach politycznych polityką zajmują się osoby zainteresowane udziałem we władzy. Oznacza to, że wszyscy obywatele dzielą się na politycznie aktywnych i pasywnych: tych, co zachęcają do glosowania i tych, co tylko głosują. Weber twierdzi, że partie we współczesnym sensie były początkowo tylko drużynami arystokracji. Tak było np. w Anglii. Potem partie stały się coraz ściślejsze, pojawiły się składki członkowskie, korespondencja partyjna i tak wykształciła się nowoczesna organizacja partyjna, niebędąca już panowaniem kręgów notabli. Ta nowoczesna organizacja jest wytworem demokracji, „masowego prawa wyborczego, konieczności masowego werbunku i masowej organizacji, (…) jednolitego kierownictwa” i ścisłej dyscypliny. Administracja partii staje się machiną, a przewodniczącym partii staje się ten, który ma tę machinę za sobą. Właśnie w tym momencie pojawia się demokracja plebiscytarna. Przywódca partii powinien posiadać charyzmę- musi też umieć demagogicznie wpłynąć na ludzi. Forma plebiscytarna często pozostaje skłócona z dawniejszym panowaniem notabli. Notable nie chcą dopuścić przywódcy partii do władzy; pragną ją zachować dla siebie.

Jaki więc ma być przywódca, żeby mógł osiągać swe cele? Musi być świetnym demagogiem. Jego retoryka może odwoływać się do rozumnych argumentów albo do emocji - dziś zazwyczaj wybiera się to drugie, bo przywódca kieruje swoje komunikaty do mas. Taki przywódca musi jednak być też skory do współpracy. Istnienie przywódcy i machiny pociąga za sobą jeszcze jedną konsekwencję: zwolennicy muszą być pozbawieni duszy, muszą być po prostu ślepo posłuszni demagogowi. Przywódca ten musi mieć za sobą całą machinę - i tutaj Weber pisze, że taka sytuacja rozwinęła się bardzo wcześnie w Ameryce - dlatego, że prezydent miał tam możliwość nominowania swoich zwolenników na urzędników. System ten został nazwany spoils system- partie są w tym przypadku tylko organizacjami łowców posad. Jednak ten system wycofał się wraz z pojawieniem się wykwalifikowanych i nieprzekupnych urzędników.

Parlament

Przejdźmy teraz do kwestii parlamentu. Nowoczesne parlamenty to „reprezentacje ludzi poddanych panowaniu za sprawą środków biurokratycznych”. Żeby w ogóle jacyś ludzie panowali nad innymi, potrzebne jest przyzwolenie poddanych. System parlamentarny pojawia się wtedy, gdy kierownicy administracji są wyłaniani z szeregów parlamentarzystów. Parlamentarna selekcja przywódców pojawia się natomiast wtedy, gdy kierownicy administracji muszą uzyskać zaufanie większości parlamentu, by sprawować swoje urzędy. Muszą oni również składać sprawozdania ze swych poczynań, sprawdzane przez parlament lub jego komisje, co Weber nazywa parlamentarną odpowiedzialnością przywódców. Powinni również „administrować wedle zaaprobowanych przez parlament wytycznych”- jest to z kolei parlamentarna kontrola administracji. Kiedy parlament zajmuje się taką właśnie polityką pozytywną, to mówimy o państwie ludowym. Kiedy natomiast ogranicza się do polityki negatywnej, czyli „przeciwstawia się kierownikom administracji jako wroga władza”, mamy do czynienia z państwem zwierzchnim.

Według Webera istotą polityki jest walka, werbowanie sojuszników i dobrowolnych zwolenników. Dla nowoczesnego polityka najważniejsza jest walka w parlamencie i w kraju na rzecz swojej partii. W parlamencie mowy wygłaszane przez polityków są urzędowymi deklaracjami partii. We współczesnej polityce obowiązuje zasada: „kto wykonuje faktyczną pracę, ten ma wpływ”. Ta praca zazwyczaj jednak odbywa się za kulisami. W działaniu politycznym ważna jest również inna zasada: zasada małej liczby. Oznacza ona, że w polityce lepiej potrafią manewrować małe grupy przywódcze. Ta zasada gwarantuje to, że pewne znane osoby ponoszą odpowiedzialność wobec opinii publicznej. Gdyby nie istniały te grupy przywódcze, odpowiedzialność by się rozmyła.

Według Webera istnieją dwa rodzaje czynienia z polityki zawodu. Można więc żyć „dla” polityki i można żyć „z” niej. Żyć „dla” polityki znaczy tyle, że politykowi zależy na sprawowaniu i posiadaniu władzy dla niej samej. Osoba żyjąca „dla” polityki powinna mieć jakieś niezależne od polityki źródło dochodów. Najlepiej, żeby to było źródło dochodów, niezwiązane z żadną inną pracą (przykład: rentier). Żyć „z” polityki oznacza z kolei, że politykowi zależy na tym, by zarabiać na „robieniu” polityki. Tego rodzaju polityk jest „beneficjentem” lub opłacanym „urzędnikiem”.

Na gruncie pracującego parlamentu może się właśnie rozwinąć osoba o zdolnościach przywódczych, która zacznie szybko awansować i stanie się prawdziwym przywódcą. Pracujący parlament to taki, który współpracuje z administracją i jednocześnie: kontroluje ją. Kierownicy urzędników zajmują się więc właściwą walką polityczną i stale muszą rozwiązywać problemy polityczne. Politycy powinni stanowić przeciwwagę dla władzy urzędników. Władza urzędników opiera się na wiedzy. Ta wiedza ma 2 rodzaje: po pierwsze jest to „techniczna” wiedza fachowa, po drugie- wiedza służbowa. Ta druga polega na tym, by wiedzieć, jak postępować. Żeby móc kontrolować administrację, politycy muszą być zdolni do uzyskania wiedzy, jaką mają urzędnicy. Jeśli będą jak Józef K. z „Procesu” Kafki i nic nie będą rozumieć z obowiązujących procedur, to nie będą w stanie skutecznie kontrolować urzędników. Często urzędnicy swą wiedzę służbową przekształcają w wiedzę tajną, podpierając się magiczną formułką „tajemnicy służbowej”. Żeby nie dopuścić do czegoś takiego, parlamentowi potrzebne jest prawo dochodzeń, czyli możliwość - w razie potrzeby- odpowiedniego przesłuchania urzędników. Żeby wzmocnić pozytywne dokonania parlamentu jako organu państwa, potrzebna jest właśnie kontrola administracji. Ta kontrola i współpraca z urzędnikami wpływają również na to, że parlament może stać się siedliskiem selekcji przywódców politycznych. Przywódcy polityczni mogą zostać wyselekcjonowani tylko wtedy, kiedy wymaga się od polityków intensywnej pracy w komisjach i współdziałania z administracją. Dla Webera niedościgłym wzorem takiej właśnie pracy polityków i selekcji przywódców był angielski parlament. Właśnie w Anglii istniała też jawność administracji, dzięki czemu urzędnicy byli stale kontrolowani, a administracja trzymana w ryzach.

Żeby ta jawność mogła zaistnieć, potrzebne jest, by prawo dochodzeń było też prawem mniejszości- to znaczy, by mniejszość parlamentarna mogła zadawać pytania, mieć wgląd do sprawozdań, itp.

Następnie Weber stwierdza, że parlamentaryzacja i demokratyzacja często pozostają ze sobą w konflikcie. Rzeczywisty parlamentaryzm Weber łączy wyłącznie z systemem dwupartyjnym. Jeżeli wprowadzamy równe prawa wyborcze, także prawa wyborcze kobiet, to jesteśmy bliżej demokracji, ale też bliżej biurokratyzacji partii. System dwupartyjny nie wszędzie jest możliwy. Np. w państwach przemysłowych, gdzie istnieje podział na burżuazję i proletariat i gdzie socjalizm jest ewangelią mas, tam pojawiają się znaczne bariery dla systemu dwupartyjnego. Panowanie notabli w partiach nie jest z kolei możliwe ze względu na propagandę skierowaną do mas: dzięki tej propagandzie racjonalizacja działalności politycznej decyduje o sukcesie w wyborach. Dlaczego? Dlatego, że im lepiej zorganizowana partia, tym skuteczniejsza- w reklamie i propagandzie.

Polityka wg Webera to dążenie do udziału we władzy lub do wpływu na to, jak ta władza będzie rozdzielona między różnych ludzi. Co to znaczy? To znaczy, że polityk dąży do władzy, którą traktuje albo jako środek do celu albo jako cel sam w sobie. Działalność polityczna, jak już mówiliśmy wcześniej, wymaga przede wszystkim zawodowego polityka-przywódcy, a nie urzędnika. W zdemokratyzowanych parlamentach i partiach przy rekrutowaniu parlamentarzystów szczególnie ważny jest jeden zawód: zawód adwokata. Dlaczego akurat adwokat? Bo: zna prawo, jest wyszkolony w walce, posiada własne biuro i jest względnie niezależny (też finansowo) (przykład: Piesiewicz?)

Weber prognozuje, że przywództwo w partiach w demokracji będzie szło w kierunku coraz większej demagogii. Demokratyzacja i demagogia są ze sobą powiązane. Dzieje się tak dlatego, że w demokracji zależy nam na tym, by podbić serca mas. Weber pisze: „Znaczenie aktywnej demokratyzacji mas polega na tym, że polityczny przywódca nie staje się już najpierw kandydatem”, (bo sprawdził się w kręgu notabli), „a potem dzięki swym parlamentarnym wystąpieniom- przywódcą, lecz, że zdobywa zaufanie i wiarę mas”. Zdobywa więc władzę, bo przypodobał się masom poprzez użycie środków demagogii masowej. Weber twierdzi, że oznacza to cezarystyczny wariant selekcji przywódców. Ten wariant nazwany zostaje też plebiscytarnym, w przeciwieństwie do parlamentarnej wersji selekcji przywódców. Ale istnienie plebiscytarnego wariantu nie sprawia, że parlament staje się nieważny. Parlament jest istotny, bo zapewnia stabilność, kontrolę władzy cezarystycznego przywódcy mas, zachowanie przeciw niemu gwarancji praw obywatelskich, „utrwaloną formę politycznego potwierdzenia się polityka zabiegającego o zaufanie mas w sferze pracy parlamentarnej i pokojową formę wykluczenia przywódcy”, który stracił zaufanie mas. Parlament jest też ważny dlatego, że kontroluje panowanie urzędników, o czym też już było wcześniej. Parlament wymusza jawność administracji, ustala budżet i tworzy ustawy- i w tym sensie jest w demokracji niezastąpiony. Parlament po prostu gwarantuje istnienie i zachowanie porządku obywatelskiego. A więc żaden demokrata tak naprawdę nie może domagać się, by parlament przestał istnieć- problem leży raczej w tym, jak ten parlament funkcjonuje. Propozycje zmian są dwie: 1) by to obowiązkowe głosowanie powszechne decydowało o tworzeniu praw, a nie parlament i 2) by to nie parlament był miejscem selekcji kierowniczych polityków, czyli żeby nie istniał system parlamentarny. (to druga propozycja została urzeczywistniona w Ameryce).

Weber przytacza te propozycje i podaje kontrargumenty: Głosowanie powszechne ma swoje techniczne ograniczenia. Na pytania odpowiadamy w nim „tak” lub „nie”. Nie dałoby się w ten sposób ustalić budżetu państwa. W referendum nie da się też osiągnąć kompromisu. Poza tym plebiscytowe zasady osłabiają znaczenie przywódców partyjnych i odpowiedzialność administracji. Im większa byłaby rola plebiscytów, tym większe znaczenie miałaby demagogia- o tym też trzeba pamiętać. Gdyby głosowanie powszechne było bardzo częste, pojawiłoby się niebezpieczeństwo zobojętnienia ludzi wobec spraw, nad którymi glosują. Ważne jest również niebezpieczeństwo łatwego wprowadzenia w błąd, jeśli w wyborach powszechnych wybieramy kandydatów do urzędów.

Kolejnym problemem, jaki porusza Weber jest taka kwestia: przy istniejącej biurokracji i organizacji partii masowych, ciężko jest stworzyć nową partię i wyłonić nowych przywódców. Istniejące partie są natomiast zestereotypizowane. Trudny jest więc awans przywódców i przyjęcie pewnych nowych idei. I znów Weber, żeby ten problem rozwikłać, wskazuje na Anglię, która jest dla niego wzorem. W Anglii za czasów Webera było tak, że partie były dobrze zorganizowane i zdawały sobie sprawę z tego, że potrzebują przywódców, którzy podbiliby serca mas. Dlatego też partie podporządkowywały się przywódcom. Z jednej strony więc ważna jest ścisła organizacja partii, a z drugiej- przymus, by przywódca się trochę napracował: w komitetach parlamentarnych, itp. Dzięki temu przywódca jest „sprawdzony”, doświadczony i potrafi pokierować masami. W tym przypadku nie wystarczy bowiem emocjonalnie wpłynąć na masy. Trzeba też brać odpowiedzialność za własne decyzje, a im bardziej jednoznaczna odpowiedzialność, tym bardziej przemyślane są te decyzje i tym lepsza i stabilniejsza polityka państwa. Dlatego tak ważne są racjonalnie zorganizowane partie osób zainteresowanych polityką. Dzięki temu możliwe jest zagwarantowanie porządku strzegącego wolności.

Agnieszka Szymanik

CV

racjonalnego państwa

Imię i nazwisko (twórcy koncepcji):

Max Weber

Miejsce „zamieszkania” racjonalnego państwa:

Zachód

Podstawa:

fachowi urzędnicy (administracja) i racjonalne prawo

Rozwinęło się dzięki:

planowej polityce gospodarczej

Doświadczenie:

początki racjonalnej polityki gospodarczej: Anglia w XIV wieku, merkantylizm

Sprzymierzone z:

prawnikami

Prawo do:

stosowania przemocy (fizycznej)

Ważne pojęcia:

racjonalizacja,

biurokracja,

kalkulacja

Cechy wyróżniające:

całkowite „oddzielenie” administracji od rzeczowych środków działalności

Jakby określiło samo siebie:

Nowoczesne państwo to „przedsiębiorstwo”.

Max Weber „Podstawowe pojęcia socjologiczne”

Weber tłumaczy w tym tekście metodę definicji pojęć, których używa w swojej pracy. Stara się przy tym odróżniać sens intencjonalny od sensu obiektywnie obowiązującego.

Par. 1: socjologia, działanie, działanie społeczne.

Podstawy metodyczne:

1) sens subiektywny sens intencjonalny, nadawany:

a)faktycznie b)w pojęciowym

-przez działającego w danym konstrukcie

historycznie przypadku - w czystym typie

-przeciętnie, w przybliżeniu przez działającego

przez działających w masie danych -lub przez działa-

przypadków jących ujętych jako

typ

To nie jest sens obiektywnie „właściwy” czy metafizycznie „prawdziwy”!

2) Płynna granica między działaniem sensownym i zachowaniem czysto reaktywnym, którym nie jest wiązany żaden subiektywny sens intencjonalny - dużo zachowań mieści się na pograniczu.

Niektóre zachowania nie są zrozumiałe dla kogoś, kto ich nie doświadczył, ale: „Nie trzeba być Cezarem, żeby zrozumieć Cezara”.

3) Każda interpretacja dąży do „oczywistości”:

a) charakter racjonalny „logiczny” b)może wywodzić się z

lub „matematyczny” wcześniejszego przeżycia

• to, co całkowicie intelektualnie zrozumiałe naśladowczego i mieć

• to, co ma matematyczny lub logiczny charakter charakter emocjonalny -

np. 2x2 = 4 np. odbiór sztuki

- to, co możemy w pełni

naśladowczo przeżyć

Pewnych ostatecznych celów i wartości nie sposób zrozumieć, można je pojąć dzięki wczuciu się, ale im bardziej odbiegają od naszych doświadczeń, tym trudniej jest to zrobić. Wtedy można je tylko próbować intelektualnie pojąć, a jeśli i to się nie powiedzie, musimy przyjąć je jako dane i starać się interpretować wyłaniające się z nich odniesienia. Potrafimy przynajmniej oszacować ich sens i oddziaływania na kierunek i środki działania. Są to działania wynikające z wiary, miłości, itd.

W naukach tworzących typy wszelkie irracjonalne zachowania należy przedstawiać jako odchylenie od konstruktu jego czysto celoworacjonalnego przebiegu, czyli np. kryzys gospodarczy jest odchyleniem, a nie typem idealnym.

Konstrukt jest typem idealnym, pozwalającym zrozumieć irracjonalne czynniki jego odchylenia.

4) Wyzute z sensu procesy i przedmioty są dla wszelkich nauk o działaniu pobudkami, wynikami, czynnikami wspierającymi lub hamującymi ludzkie działanie. Tylko w tych kategoriach można zrozumieć takie obiekty.

5) Rozumienie

a)bezpośrednie rozumienie intencjonalnego b) rozumienie wyjaśniające

sensu działania lub wypowiedzi, np. 2x2 = 4, - motywacyjne (racjonalne

wybuch gniewu, sięganie do klamki po to, by otworzyć rozumienie motywacji)

drzwi - irracjonalne rozumienie

-racjonalne rozumienie bezpośrednie myśli motywacyjne (po to, by

-irracjonalne rozumienie bezpośrednie afektów odreagować)

-racjonalne rozumienie bezpośrednie działań - afekty

Dla nauki zajmującej się sensem działania wyjaśnienie oznacza ujęcie struktury sensu, do której przynależy, wedle swego subiektywnego sensu intencjonalnego, bezpośrednio zrozumiałe działanie.

6) Rozumienie oznacza interpretujące ujęcie intencjonalnego sensu lub struktury sensu. :

1. realnych, właściwych konkretnemu przypadkowi konstrukcji (w rozważaniach historycznych)

2. przeciętnych i przybliżonych (w socjologicznych badaniach masowych)

3. idealnotypowych, które są konstruktem czystego typu (typy idealne) - pojęcia, prawa; jak przebiegałyby pewne określone, ludzkie działania, gdyby były ściśle celoworoacjonalne i nie zakłócały ich żadne błędy.

Nawet oczywista interpretacja może być tylko hipotezą:

1. przypadek graniczny interpretacji sensu - jeżeli rzekome motywy i wyparcie nie pozwalają dotrzeć do rzeczywistych motywów działań, to zadaniem socjologii jest te motywy ustalić

2. tożsame lub podobne przebiegi działania mogą wypływać z różnych motywów

3. walka motywów, popędów

7)Motyw - podstawa danego zachowania; struktura sensu. Tylko takie racjonalne konstrukty, zrozumiałe z punktu widzenia sensu działania, które możemy zaobserwować w rzeczywistości, stanowią socjologiczne typy realnych zjawisk. A tylko takie regularności statystyczne, które odpowiadają pewnemu zrozumiałemu sensowi intencjonalnemu działania społecznego, są regułami socjologicznymi.

8)Mamy skłonność do postrzegania zachowań wielu osób w kategoriach zachowań zbioru jednostek. Weber mówi jednak, że nie wolno ignorować także zbiorowych tworów intelektualnych, dlatego, że:

1. socjologia chce, żeby jej terminologia była zrozumiała

2. bo twory zbiorowe są dla ludzi przedstawieniami czegoś, co istnieje i na co kierować się mają ich działania

3. jednostki należy ujmować nie tylko jako część całości, możemy też przecież zrozumieć zachowania jednostek (a w biologii to części służą całości).

10) Socjologia tworzy typy idealne, ale posługuje się też typami przeciętnymi.

Pojęcie działania społecznego:

• przeszłe, obecne lub przewidywane w przyszłości zachowanie innych ludzi (znanych lub nie)

• działanie zewnętrzne nie jest działaniem społecznym wtedy, gdy kierują nim wyłącznie oczekiwania dotyczące zachowania obiektów niematerialnych

• wewnętrzne działanie jest nim tylko wtedy, jeżeli orientuje się na działanie innych ludzi

• tylko zachowania zorientowane z punktu widzenia sensu na zachowania innego człowieka

• działanie społeczne nie jest tożsame ani z identycznym działaniem wielu, ani z każdym działaniem, na które wpływa zachowanie innych ludzi

Par. 2 Działanie społeczne może być określane:

1)celoworacjonalnie przez oczekiwania dotyczące zachowania przedmiotów świata zewnętrznego i innych ludzi,

2)wartościoworacjonalnie przez świadomą wiarę w bezwarunkową, samoistną wartość (np. etyczną) pewnego zachowania, bez względu na jego skutki,

3)afektywnie przez oddziaływanie afektów i stanów emocjonalnych

4)tradycjonalnie przez utarte przyzwyczajenie.

• tradycjonalne znajdują się na granicy tego, co można nazwać sensownie zorientowanym działaniem

• afektywne działania także są na granicy, a najczęściej nawet poza nią

Wartościoworacjonalna orientacja - świadome rozważenie ostatecznych odniesień działania i konsekwentne, planowe trzymanie się ich.

Afektywnie działa ten, kto zaspokaja potrzebę zemsty, przyjemności, itd. Wspólne dla nich jest to, że dla nich sens działania nie zawiera się w zewnętrznym wobec niego skutku, lecz w samym swoiście ukształtowanym działaniu jako takim.

Wartościoworacjonalne działanie - kiedy np. ktoś, bez względu na skutki działa w imieniu wyższych wartości., wedle wiążących wymagań lub przykazań.

Celoworacjonalnie działa ten, kto orientuje swe działania na cel, środki i skutki uboczne oraz rozważa przy tym racjonalnie zarówno środki w odniesieniu do celów, jak i cele w odniesieniu do skutków ubocznych; ktoś, kto nie działa w sposób ani afektywny (szczególnie emocjonalny), ani tradycjonalny.

Wartościoworacjonalna orientacja działania może pozostawać w różnych stosunkach z orientacją celoworacjonalną. Z punktu widzenia racjonalności celowej, racjonalność w odniesieniu do wartości ma zawsze charakter irracjonalny.

Są to typy idealne, prawdziwe działanie bardzo rzadko zorientowane jest tylko celoworacjonalnie albo tylko wartościoworacjonalnie.

Par. 3 Stosunek społeczny - zachowanie wielu ludzi, nakierowane wedle swojego sensu i wzajemnie na siebie. Istnienie stosunku społecznego jest tożsame z szansą jego zaistnienia.

• oznacza minimalne choćby odniesienie działań obu stron do siebie nawzajem; miłość ale też i nienawiść

• zawsze intencjonalny, empiryczny sens; także państwo lub kościół

• to nie znaczy, że zawsze sens musi być jednakowy i identyczny z obu stron

• może mieć charakter chwilowy lub trwały. Istnienie stosunku społecznego oznacza tylko i wyłącznie istnienie prawdopodobieństwa na wystąpienie zgodnego co do sensu działania.

• Sens stosunku społecznego może ulegać zmianie.

• Sens konstytuujący trwale pewien stosunek społeczny może zostać wyrażony w maksymach, których przestrzegania oczekują uczestnicy od swoich partnerów i na które sami z kolei orientują swoje działania. Jest to tym bardziej prawdopodobne, im bardziej działanie jest racjonalne.

• Sens pewnego stosunku może być uzgodniony za porozumieniem stron.

Par. 4 Regularności: zwyczaj, jeżeli regularność wynika tylko z faktycznego powtarzania danej czynności. Obyczaj - powtarzanie wynika z długoletniego przyzwyczajenia. Konstelacja interesów - jeśli obyczaj jest uwarunkowany wyłącznie celoworacjonalnym zorientowaniem działania jednostek na identyczne oczekiwania.

-Zwyczajem jest także moda. Moda jest także bliska konwencji.

-obyczaj oznacza regułę nie gwarantowaną zewnętrznie ( w przeciwieństwie do konwencji i prawa); działający trzyma się jej dobrowolnie- „bezmyślnie”, ze względu na wygodę lub z innych powodów.

-Regularności przebiegu działań społecznych, szczególnie gospodarczych, wynikają z tego, że odpowiada to interesom uczestników; zachowanie jest tutaj środkiem do celu.

• stabilność obyczaju bierze się z tego, że jeżeli ktoś go nie przestrzega, to musi się liczyć z sankcjami ze strony społeczeństwa

• podobnie stabilność konstelacji interesu: kto jej nie przestrzega, narusza na szwank własne interesy.

Par. 5 Obowiązywanie porządku: jeżeli uczestnicy działania społecznego mogą orientować się na przedstawienie istnienia pewnego prawomocnego porządku.

• coś więcej, niż tylko regularność uwarunkowana obyczajem, konwencją lub konstelacja interesów

• sens pewnego stosunku społecznego nazywamy porządkiem tylko wtedy, gdy działanie orientuje się na uchwytne maksymy. Porządek obowiązuje wtedy, gdy faktyczne zorientowanie na te maksymy wynika także z tej racji, że w danym działaniu uznane są one za obowiązujące. Ale ludzie przestrzegają porządku z powodu bardzo różnych motywów. Gdy przestrzeganie porządku wynika wyłącznie z motywów celoworacjonalnych, to jest on bardziej chwiejny, niż wtedy, gdy zorientowanie nań bierze się jedynie z obyczaju, czystego zachowania.

• Działanie człowieka może być zorientowanie na obowiązywanie pewnego porządku nie tylko wtedy, gdy postępuje on w myśl jego sensu, ale także wtedy, gdy, zachodzi przypadek jego obchodzenia czy naruszania (np. przestępcy).

• Nawet jednostka może orientować swoje działania na sprzeczne porządki (np. pojedynki). Obowiązywanie i nieobowiązywanie danego porządku nie stanowi absolutnej alternatywy.

Par. 6 Gwarancja porządku: prawomocność może być gwarantowana:

I. w sposób czysto wewnętrzny II. W sposób zewnętrzny

a) czysto afektywny: uczuciowe oddanie a)konstelacja interesów

b)wartościoworacjonalny: wiara w absolutne

obowiązywanie, jako wyrazu ostatecznych

zobowiązujących wartości

c) religijny: wiara w uzależnienie posiadania

pewnego dobra zbawczego od jego

przestrzegania.

Porządek nazywamy:

a)konwencją, jeżeli jego obowiązywanie gwarantowane jest zewnętrznie przez szansę, że zachowanie odchylające od niego spotka się w obrębie określonego kręgu ludzi z powszechną i odczuwalną dezaprobatą.

b) prawem, jeżeli jest gwarantowane zewnętrznie przez szansę przymusu.

• konwencją nazywamy obyczaj uznawany w ramach pewnego kręgu ludzi za obowiązujący i gwarantowany poprzez dezaprobatę wobec uchylania się od niego. W przeciwieństwie do prawa nie ma tu osób specjalnie powołanych do jego wymuszania. Wykroczenie przeciw konwencji zostaje ukarana poprzez bojkot czy dezaprobatę. Jednostce nie pozostawia się tak zupełnie wolnej ręki w sprawie jej przestrzegania (moda).

• Nie każdy porządek musi mieć ogólny i abstrakcyjny charakter. Możemy mieć do czynienia z porządkiem odnoszącym się do jednego, konkretnego stanu rzeczy.

• Porządki gwarantowane zewnętrznie (prawo) mogą też być gwarantowane wewnętrznie (etyka).

Par. 7 Obowiązywanie porządku prawnego za sprawą:

1. tradycji- obowiązuje to, co zawsze było

2. afektywnej (emocjonalnej)wiary

3. wartościoworacjonalnej wiary - obowiązuje to, co uznano za absolutnie ważne

4. pozytywnego ustanowienia, uchodzącego za legalne

Legalność może być uznana za prawomocną w rezultacie:

1. porozumienia zainteresowanych stron

2. narzucenia i podporządkowania

• najczęściej - tradycja

• początkowo porządki ustanawiane jako nowe były niemal zawsze dziełem profetycznych wyroczni. Podporządkowanie wynikało z wiary w prawomocność proroka.

• Najczystszy typ obowiązywania wartościoworacjonalnego stanowi prawo naturalne.

• Dziś najczęstszą formą uprawomocnienia jest wiara w legalność; podporządkowanie się spełniającym wymogi formalne i ustanowionym w przyjęty sposób przepisom. Relatywne jest jednak przeciwieństwo porządków narzuconych, bo i tak mniejszość czasem narzuca swoją wolę większości.

• Przyjmujemy narzucony porządek nie tylko ze strachu, ale także dlatego, że wierzymy w jakieś jego uprawomocnienie.

• Podporządkowanie się jest warunkowane jest także przywiązaniem do tradycji.

Par. 8 Walka- pewien stosunek społeczny, gdy zamiarem działającego jest przeprowadzenie własnej woli wbrew oporowi jednego lub wielu partnerów. „Pokojowe” środki walki - nie polegają na bezpośredniej przemocy fizycznej. „Pokojowa” walka to konkurencja, gdy polega na ubieganiu się o prawo rozporządzania szansami, których pragną także inni. Uregulowana konkurencja - wybór celów i środków opiera się na pewnym porządku. Możliwa jest jeszcze selekcja (biologiczna, społeczna), gdy walczy się o szanse życiowe lub szanse przetrwania.

• możliwe są stany przejściowe pomiędzy różnymi typami walk

• walka prowadzi do selekcji - przeżywają najsilniejsi.

• Ale nie każda selekcja jest walką. Tylko tam, gdzie mamy do czynienia z rzeczywista konkurencją, istnieje walka.

• Od walki jednostek o szanse życiowe i szansę przetrwania odróżnić należy walkę i selekcję stosunków społecznych. Stosunki istnieją bowiem tylko w postaci ludzkich działań mających określony sens. Selekcja czy walka między nimi oznacza, że pewien swoisty sposób działania został wyparty przez innych. Różne sposoby: a)świadomie (np. państwo - w wyniku wojny czy rewolucji); b)skutek uboczny

Par. 9 Stosunek społeczny wspólnotowy - jeśli nastawienie działania społecznego wypływa z subiektywnego poczucia przynależności uczestników.

Stosunek społeczny stowarzyszenia - jeśli nastawienie działania społecznego wynika z motywowanego racjonalnie kompromisu interesów lub połączenia interesów; porozumienie.

Stosunek stowarzyszenia:

• ściśle celoworacjonalna, swobodnie uzgodniona wymiana rynkowa

• czyste, swobodnie uzgodnione stowarzyszenie celowe

• motywowane wartościoworacjonalnie stowarzyszenie wyznaniowe

Stosunek wspólnotowy - podłoże afektywne, emocjonalne, tradycjonalne (np. rodzina). Przeciwbiegun walki.

Nie każda wspólnota cech, sytuacji czy zachowania jest stosunkiem wspólnotowym.

Par.10 Stosunek społeczny:

1. otwarty na zewnątrz - jeżeli uczestnictwa nie można odmówić nikomu, kto jest do niego zdolny

2. zamknięty - uczestnictwo ograniczone jakimiś warunkami

• tradycjonalnie zamknięte są zwykle na przykład wspólnoty, do których przynależność wynika ze stosunków rodzinnych

• afektywnie zamknięte - osobiste stosunki uczuciowe

• wartościoworacjonalnie - wspólnoty czysto wyznaniowe

• celoworacjonalnie - związki ekonomiczne

Zamknięcie wewnętrzne także może przybierać różne formy. Motywy zamknięcia: strzeżenie jakości i prestiżu oraz związanych z nimi honoru i zysku, zmniejszenie się szans w stosunku do konsumpcyjnych potrzeb, zmniejszenie się szans zarobkowych.

Par. 11 Solidarność

Przypisywanie:

1. pasywna i aktywna solidarność. Odpowiedzialność ta może być zorientowana religijnie, wobec ludzi

2. może też oznaczać to, że w myśl porządku uczestnicy pewnego stosunku uważają rozporządzenia wydane przez ich reprezentantów za legalne.

Solidarność w przypadku:

1. wspólnot urodzenia lub życia (dom i ród)

2. zamkniętych stosunków strzegących zmonopolizowanych szans za sprawą przemocy (związki polityczne?)

3. zarobkowych stosunków stowarzyszenia, gdy ich uczestnicy osobiście prowadzą działalność (spółka jawna)

4. czasem stowarzyszeń celowych

Par. 12 Związek: ograniczony lub zamknięty stosunek społeczny, kiedy przestrzeganie jego porządku gwarantowane jest przez zachowanie określonych ludzi: kierownika i sztabu.

Sprawowanie kierownictwa:

1. zawłaszczenie

2. w myśl obowiązujących porządków

• wystarczy samo pojęcie kierownika: głowa rodziny, prezydent, dyrektor, bo to rodzaj działania zmierzający do wymuszenia danego porządku stanowi wyróżnik zamkniętego stosunku społecznego

• istnienie związku opiera się tylko i wyłącznie na obecności kierownika i ewentualnie sztabu administracyjnego.

• Możemy mieć do czynienia także z działaniem innych uczestników zorientowanych na porządek związku, np. daniny.

• Poza tym porządek może też zawierać normy, na które orientują się zachowania uczestników

Związek

a) autonomiczny b)heteronomiczny c)autokefaliczny d)heterokefaliczny

-ustanawiany przez -porządek ust, przez -kierownik i sztab -kierownik i sztab

samych towarzyszy osoby wobec niego związku wyznaczany zw. wyznaczany

związku zewn. jest wedle własnych jest przez osoby

porządków związku wobec niego zewn.

Par. 13 Ustanowione porządki pewnego stosunku stowarzyszenia mogą powstawać a) za sprawą swobodnego porozumienia lub b)narzucenia i podporządkowania

-typ narzuconego obowiązywania terytorialnego stanowią normy prawa karnego czy inne zasady prawne

Par. 14 Porządek normujący działanie związku - porządek administracyjny. Porządek normujący inne działania społeczne - porządek regulujący.

Par. 15 Działalność - ciągłe działanie celowe. Stowarzyszenie - związek powstały w wyniku porozumienia, w wyniku których ustanowione porządki mają obowiązywać wyłącznie uczestników. Instytucja - związek, którego porządki narzucane są skutecznie każdemu działaniu o pewnych swoistych cechach.

• przeciwieństwo stowarzyszenia i instytucji jest relatywne

• stowarzyszenie instytucje nie wyczerpują wszystkich możliwych związków; są to tylko dwa bieguny.

Par. 16 Władza - szansa przeprowadzenia swej woli, także wbrew oporowi, w ramach pewnego stosunku społecznego. Panowanie - szansa posłuszeństwa pewnych osób wobec rozkazu o określonej treści. Dyscyplina- szansa natychmiastowego, automatycznego posłuszeństwa wobec rozkazu wielu ludzi, wynikająca z wyćwiczonego nastawienia.

²Grecki sąd heliastów cechowała sprawiedliwość kadiego: strony oddziaływały na sędziów za pomocą patosu, łez i lżenia przeciwnika.

Wypowiadane formuły miały tam magiczne znaczenie. Błędne ich wypowiedzenie miało grozić magicznymi następstwami. Stąd ścisły formalizm procesu starogermańskiego.

Op. Cit, s.1026

M. Weber, „Gospodarka i społeczeństwo”, s. 1017

Ibidem, s. 1021.

Ibidem, s. 1036.

Ibidem, s. 1036

Ibidem, s. 1042.

Ibidem, s. 1042.

Ibidem, s. 1044

Ibidem, s. 1044.

Ibidem, s. 1048

Ibidem, s. 1059.

Ibidem, s. 1059.

Ibidem, s. 1059.

Ibidem, s. 1061.

Ibidem, s. 1071.

Ibidem, s. 1072.

---