Prawo w znaczeniu przedmiotowym
Oznacza wszystkie sformułowane i obowiązujące na terytorium określonego państwa normy postępowania, których przestrzegania jest zagwarantowane przymusem państwowym. Prawo w znaczeniu przedmiotowym powinno stanowić wewnętrznie uporządkowany i spójny zbiór norm postępowania oraz powinno być stabilne.

Prawo w znaczeniu podmiotowym
Prawo podmiotowe to przysługująca określonemu podmiotowi prawa możność domagania się od innego podmiotu prawa pewnego zachowania się.

Normy prawne

Powstają w dwojaki sposób: są wydawane (ustanawiane) przez państwo lub też przez niesankcjonowane. Z wydaniem mamy do czynienia wtedy, gdy państwo poprzez organ do tego upoważniony tworzy nową nie istniejącą przedtem normę. O usankcjonowaniu mówimy wtedy, gdy państwo normę stosowaną dotychczas zwyczajowo uznaje za obowiązującą poprzez działalność organów stosujących prawo.

Normy moralne

Moralność - to ukształtowany w procesie długotrwałego rozwoju społeczeństwa zespół norm postępowania, wg, którego ocenia się określone zachowania jako dobre lub złe. Normy moralne pozwalają ocenić wzajemne zachowania się ludzi, zachowanie się wobec społeczeństwa, wobec państwa, a także postępowanie wobec przyrody. W każdym społeczeństwie istnieje zespół norm moralnych wspólnych dla całego społeczeństwa. Są to tzw. elementarne normy moralne. Z punktu widzenia określonej moralności można następująco sklasyfikować normy moralne:

1. moralnie pozytywne - są to te, które nakazują ten sam sposób postępowania, co moralność

2. moralnie negatywna - są to te, które postępują w sposób odwrotny do norm pozytywnych

3. moralnie obojętna - są to normy, które regulują takie sprawy jak sprawozdawczość, sporządzanie bilansu

Różnice między prawem a moralnością:

- na straży norm stoi aparat państwowy, natomiast do przestrzegania norm skłania ludzi przede wszystkim presja wywierana przez opinie publiczną

- normy prawne mają charakter dwustronny a moralne jednostronny. Z normy prawnej wynika, więc dla jednej osoby obowiązek, dla drugiej zaś prawo, będące korelatem tego obowiązku. Natomiast normy moralne nakładają tylko obowiązki, niedające innym osobom prawa żądania wypełnienia tych obowiązków

- normy prawne odnoszą się tylko do czynów i słów człowieka nie zajmują się sferą psychiki. Moralność ingeruje w dziedzinę myśli i uczuć

- normy prawne dokładnie regulują postępowanie człowieka a moralność jest nieprecyzyjna często wskazuje ogólny kierunek postępowania.

Świadomość prawna

Świadomość prawna to ocena obowiązującego prawa przez społeczeństwo i postulaty dotyczące zmiany prawa w pożądanym przez społeczeństwo kierunku. Czyli jest to zbiór wszystkich norm, które zdaniem społeczeństwa powinny tworzyć prawo.

Praworządność

Praworządność jest to taki stan faktyczny, w którym podstawowe dziedziny stosunków społecznych są regulowane przepisami prawnymi i przepisy te są przez organy państwowe ściśle przestrzegane. Pierwsza przesłanka praworządności to istnienie stosunkowo szerokiej regulacji prawnej obejmującej wszystkie dziedziny życia. Drugi element to przestrzeganie prawa przez wszelkie organy publiczne.

Normy prawne

Norma prawna jest elementarną cząstka prawa.

Norma prawna to wynikająca z przepisów reguła postępowania wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym. Norma prawna ma ogólny charakter i nie indywidualizuje osób, na których ciąży wynikający z niej obowiązek. Norma prawna ma charakter dwustronny. Z każdej normy wynika dla jednej osoby obowiązek dla drugiej prawo. Norma prawna jest zagwarantowana przymusem państwowym. Norma prawna składa się z trzech części:

1. hipoteza - każda norma prawna znajduje zastosowanie tylko w pewnej sytuacji. Sytuację te określa część normy zwana właśnie hipotezą

2. dyspozycja - jest to ta część normy prawnej, która wskazuje obowiązujący w danej sytuacji sposób zachowania. Jest to kluczowa część normy

3. sankcja jest to część normy prawnej, która mówi, jakie ujemne skutki pociągnie za sobą niezastosowanie się do dyspozycji

Normy prawne względnie i bezwzględnie obowiązujące

Normy bezwzględnie obowiązujące (imperatywne) - normy te zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypełnienia, którego nie można się uchylić. Każde odstępstwo od nakazanego sposobu postępowania będzie naruszeniem prawa. Normy te stanowią większość norm prawnych obowiązujących w państwie.

Normy względnie obowiązujące (dyspozytywne) - mają odmienny charakter. Strony umowy zobowiązane są w trakcie jej wykonywania postępować zgodnie z normami dyspozytywnymi tylko wtedy, gdy spraw, których norma dotyczy nie uregulowały inaczej w umowie. Odnoszą się one do pewnych sytuacji, ale znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy zainteresowane osoby nie umówiły się inaczej.

Przepis prawny

Akt normatywny składa się z przepisów prawnych. Przepisem nazywamy elementarną część ustawy lub innego aktu normatywnego. Przepisem jest, więc artykuł, paragraf, punkt, ustęp.

Stosunek prawny

Stosunek społeczny zachodzi, między co najmniej dwiema osobami, z których przynajmniej jedna oddziałuje na drugą lub, których postępowanie wobec siebie albo innych osób jest w jakiś sposób uregulowane.

Stosunkami stanowionymi (tetycznymi) - nazywają się te stosunki społeczne, których dotyczy jakaś norma postępowania. Wskazuje ona uczestnikom stosunku, jakie mają wobec siebie obowiązki i jakie prawa.

Stosunkiem prawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez prawo. Osoby lub grupy osób uczestniczące w stosunku prawnym nazywają się podmiotami albo stronami stosunku prawnego. Istotą stosunku prawnego jest to, że podmiot stosunku może żądać od drugiego podmiotu określonego zachowania i sam może wobec niego postępować w określony sposób. W każdym stosunku prawnym występuje 5 elementów:

- prawo podmiotowe

- obowiązek odpowiadający prawu podmiotowemu

- podmiot prawa

- podmiot obowiązku

- przedmiot stosunku prawnego

Za elementy stosunku prawnego uważa się, więc strony tego stosunku oraz prawa i obowiązki, które im przysługują, a nadto przedmiot stosunku, czyli to, o co w danym stosunku chodzi.

Zdarzenia prawne

Zdarzenie prawne to każde zdarzenie pociągające za sobą powstanie, zmianę lub rozwiązanie stosunku prawnego.

Zdarzenia prawne:

1. Działania, które są zależne od woli człowieka:

1. Czyny - są to zdarzenia, które zostały dokonane bez zamiaru wywołania skutków prawnych:

- dozwolone są to czyny, których prawo nie zabrania łącząc z nimi jednak określone stosunki prawne

- niedozwolone są to każde czyny zabronione przez prawo

b) akty prawne - są to zdarzenia wywołane w zamiarze spowodowania skutków prawnych:

- czynności prawne: jednostronne i dwustronne

- akty administracyjne

- orzeczenia sądowe konstytutywne

2. Zdarzenia sensu stricte - w ścisłym tego słowa znaczeniu i są niezależne od woli człowieka np.: uderzenie pioruna, klęski żywiołowe, śmierć człowieka i nie podlegają dalszemu podziałowi.

Stosowanie prawa

Przestrzeganie prawa to takie postępowanie obywateli i organów państwowych, które jest zgodne z obowiązującymi przepisami.

Stosowanie prawa polega na posługiwaniu się przez organy publiczne przepisami prawnymi jak instrumentami, służącymi do podejmowania decyzji. Stosowaniem prawa zajmują się tylko organy państwowe: wymiaru sprawiedliwości, administracyjne oraz samorządu terytorialnego.

Stosowanie prawa odbywa się w jednej z dwóch następujących form:

1. ustalenie istnienia (lub braku) miedzy stronami stosunku prawnego i sprecyzowanie jego treści. Oznacza to, że sąd lub organ administracji państwowej autorytatywnie stwierdza, że między stronami istnieje lub nie stosunek prawny o określonej treści i że w związku z tym strony mają wobec siebie takie a takie prawa i obowiązki

2. stworzenie (zniesienie, zmiana) między stronami nowego stosunku prawnego, - czyli wskutek wydania przez organ państwowy aktu prawnego nienormatywnego między stronami powstaje nowy stosunek prawny, bądź też stosunek już poprzednio istniejący ulega likwidacji lub zmianie.

Charakteryzując ogólnie proces stosowania prawa przez organ państwowy można w nim wydzielić trzy etapy:

1. ustalenie stanu faktycznego

2. wyszukanie normy prawnej odnoszącej się do danego stanu - ustalenie odpowiedniej normy nosi nazwę kwalifikacji prawnej

3. wnioskowanie i wydanie decyzji - polega na ustaleniu prawnych konsekwencji, jakie w danej sytuacji wynikają dla stron z zastosowania odpowiedniej normy

Wykładnia prawa

Wykładnią - czyli interpretacją prawa jest zespół czynności zmierzających do ustalenia właściwej treści norm prawnych, zawartych w przepisach.

Rodzaje wykładni ze względu na podmiot

1. Wykładnia autentyczna - dokonywana przez ten sam organ, który wydał interpretowany przepis. Wykładnia ta ma charakter obowiązujący i nie można od niej odstąpić

2. Wykładnia legalna - dokonywana jest przez organ państwowy, któremu to zadanie zostało specjalnie powierzone z reguły w konstytucji. Organem tym może być prezydent, sąd najwyższy. Wykładnia ta ma charakter obowiązujący. W Polsce nie ma obecnie organu dokonującego wykładni legalnej. (kiedyś był to Trybunał Konstytucyjny)

3. Wykładnia praktyczna - dokonywana przez organ państwowy w toku stosowania prawa, przy rozstrzyganiu konkretnych spraw. Wykładnią tą zajmuje się organ wymiaru sprawiedliwości, czyli wykładnia sądowa. Nie ma ona charakteru obowiązującego.

4. Wykładnia doktrynalna (naukowa) - zawarta jest w literaturze praktycznej: artykułach, recenzjach. Nie ma charakteru obowiązującego, ale jej znaczenie jest duże. Szczególną role odgrywa w momencie zmian przepisów.

Rodzaje wykładni ze względu na metodę:

1. wykładnia słowna (gramatyczna, językowa, werbalna) - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez analizę struktur językowych przepisów, znaczenia poszczególnych wyrazów i zwrotów, zastosowanej interpunkcji itd. Uwaga interpretatora skupia się na stronie językowej badanego przepisu. Wykładnia słowna jest podstawową metodą interpretacji.

2. wykładnia celowościowa (teleologiczna, funkcjonalna) - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie celu, dla którego normy te zostały wydane.

3. wykładnia systematyczna - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych poprzez określenie miejsca, jakie dana norma zajmuje w ramach aktu normatywnego czy w ramach całego ustawodawstwa.

4. wykładnia historyczna - polega na ustaleniu znaczenia norm prawnych za pomocą materiałów historycznych. Poddaje się analizie przepisy obowiązujące poprzednio w danym zakresie, wyciąga się wnioski z okoliczności towarzyszących powstawaniu aktu prawnego. Wykładnia ta stosowana jest najczęściej w literaturze naukowej.

5. wykładnia logiczna

Rodzaje wykładni ze względu na wynik

Z punktu widzenia rezultatu, jaki przynosi wykładnia wyróżnia się:

1. wykładnię rozszerzającą - mamy do czynienia wtedy, gdy dana wykładnia nakazuje interpretowaną normę rozumieć i stosować szerzej niżby to wynikało z wykładni słownej

2. wykładnia ścieśniająca - jest odwrotnością wykładni rozszerzającej i występuje wtedy, gdy dana wykładnia każe interpretowaną normę rozumieć węziej niż to wynika z wykładni słownej

3. wykładnia stwierdzająca - nazywa się taką interpretację, która nakazuje normę rozumieć dokładnie tak samo jak wykładnia słowna.

Źródła prawa

Źródłem prawa jest sformalizowany akt władzy państwowej zawierający przepisy prawne.

Źródłami powszechnie obowiązującego prawa polskiego są:

- konstytucja

- ustawy

- ratyfikowane umowy międzynarodowe

- rozporządzenia

- akty prawa miejscowego

Ustawa

Przedmiotem ustawy

Do wydawania ustaw upoważniony jest Sejm, z istotnym udziałem Senatu. Sejm jest jedynym organem mającym prawo stanowienia ustaw i prawa tego nie może przekazać innemu organowi państwowemu. Wydanie ustawy konieczne jest w przypadku ustanawiania obowiązków prawnych obywateli (przepisy prawne, przepisy dotyczące obowiązków rodzinnych). Forma ustawy jest niezbędna w przypadku regulowania najważniejszych zagadnień organizacyjno-ustrojowych organów ustawodawczych i administracji państwowej, sądownictwa. Sejm powinien wydawać ustawy w tych wszystkich sprawach, które już poprzednio były regulowane w drodze ustawowej, chociażby tego żaden szczególny przepis nie wymagał.

Tryb uchwalania ustaw

Proces uchwalania ustaw jest uregulowany przepisami konstytucyjnymi i regulaminów Sejmu i Senatu oraz praktyką konstytucyjną. Proces uchwalania ustawy rozpoczyna się os skorzystania przez jeden z uprawnionych organów z prawa inicjatywy ustawodawczej. Przez inicjatywę ustawodawczą należy rozumieć prawo przedstawienia Sejmowi gotowego projektu ustawy z tym skutkiem prawnym, że Sejm takim projektem musi się zająć, może go później w głosowaniu odrzucić, lecz nie może pozostawić bez rozpatrzenia. Inicjatywę ustawodawczą posiadają:

- posłowie

- Senat

- Prezydent

- Rada Ministrów

- grupa 100000 obywateli mających prawo wybierać do Sejmu

Inicjatywa ustawodawcza posłów przybiera postać zgłoszenia ustawy bądź przez komisję sejmową, bądź też przez grupę liczącą, co najmniej 15 posłów. Projekt zgłoszony przez wymienione organy lub grupy osób staje się przedmiotem procedury ustawodawczej. Do uchwalenia ustawy w normalnym trybie prowadzi tzw. system trzech czytań. Przez czytanie należy rozumieć pewien etap pracy Sejmu nad projektem ustawy, obejmujący zrelacjonowanie projektu, pracę i dyskusję nad projektem oraz podjęcie uchwały kończącej dany etap. W systemie trzech czytań każdy projekt ustawy jest kilkakrotnie rozważany w komisjach sejmowych na plenarnym posiedzeniu Sejmu.

Pierwsze czytanie projektu odbywa się w zasadzie na posiedzeniu właściwej komisji. Tylko projekty dotyczące spraw fundamentalnych przechodzą pierwsze czytanie na plenarnym posiedzeniu Sejmu. Pierwsze czytanie projektu ustawy obejmuje uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy oraz dyskusję nad ogólnymi zasadami projektu. Pierwsze czytanie kończy się odesłaniem projektu do komisji lub odrzuceniem go w całości. W pierwszy czytaniu mogą brać udział posłowie, którzy nie SA członkami komisji. Praca w komisji kończy się przedstawieniem Sejmowi sprawozdania z wnioskiem przyjęcie projektu bez poprawek, przyjęcie z zaproponowanymi przez komisję poprawkami lub odrzucenie projektu. Projekt rozpatruje komisja sejmowa właściwa ze względu na przedmiot projektu, albo dwie lub kilka komisji, które pracują łącznie. Jedną z komisji jest zawsze komisja ustawodawcza. Właśnie w komisji odbywa się zasadnicza praca nad nadaniem projektowi ostatecznego kształtu.

Drugie czytanie obejmuje przedstawienie Sejmowi sprawozdania komisji o projekcie ustawy, debatę oraz zgłoszenie poprawek i wniosków. Jeżeli w drugim czytaniu nie zostaną zgłoszone poprawki Sejm może przejść niezwłocznie do trzeciego czytania, w przeciwnym razie, jeśli Sejm nie postanowi inaczej projekt zostaje odesłany ponownie do komisji.

Trzecie czytanie obejmuje przedstawienie dodatkowego sprawozdania komisji i głosowanie. Jeżeli projekt nie był skierowany do komisji, poseł sprawozdawca przedstawia zgłoszone w trakcie drugiego czytania poprawki i wnioski.

Głosowanie odbywa się ustalonym przez regulamin sejmowy porządku: najpierw przeprowadza się głosowanie nad wnioskiem odrzucenie projektu w całości, jeśli taki wniosek został zgłoszonym, później nad poszczególnymi poprawkami wreszcie nad całym projektem.

Aby Sejm mógł przystąpić do głosowania niezbędna jest ustawowa liczba posłów, czyli quorum. Quorum wymagane przy uchwaleniu ustawy wynosi połowę ustawowej liczby posłów. Ustawy są uchwalane zwykłą większością głosów. Większość taką projekt uzyskuje, gdy w głosowaniu opowiada się za nim większa liczba posłów niż przeciwko niemu. W uzasadnionych przypadkach projekt ustawy wnoszony do Sejmu przez Radę Ministrów może być oznaczony jako „pilny”, co przyspiesza prace nad projektem. Rozpatrywanie takiego projektu odbywa się w dwóch czytaniach.

Po uchwaleniu ustawy Marszałek Sejmu przekazuje ją Senatowi do rozpatrzenia. Senat w ciągu miesiąca po przeprowadzeniu debaty może ustawę przyjąć, odrzucić albo wprowadzić poprawki. Jeżeli w ciągu miesiąca Senat nie zajmie stanowiska ustawę uważa się za przyjętą. Ustawa, wobec której Senat wyraził sprzeciw odrzucając ją lub wnosząc poprawki wraca do Sejmu i powtórnie poddawana jest głosowaniu. Sejm może odrzucić uchwałę Senatu bezwzględną większością głosów- za odrzuceniem musi wypowiedzieć się więcej niż połowa głosujących - w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W przeciwnym razie uchwałę Senatu uważa się za przyjętą, wskutek czego - zależnie od tego czy wprowadzała ona poprawki, czy też odrzucała ustawę - ustawa zostaje ostatecznie uchwalona z poprawkami Senatu lub upada.

Wejście ustawy w życie

Ustawa do swojego wejścia w życie wymaga podpisu Prezydenta. Prezydent podpisuje ustawę w ciągu 21 dni od przedłożenia mu jej przez marszałka Sejmu. Przed podpisaniem ustawy może ją skierować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z konstytucją. Może tez zgłosić weto i z umotywowanym wnioskiem przekazać ją Sejmowi do ponownego rozpatrzenia. Ponowne uchwalenie ustawy wymaga kwalifikowanej większości 3/5 głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. W razie ponownego uchwalenia Prezydent nie może już skierować ustawy do Trybunału Konstytucyjnego.

Po podpisaniu Prezydent zażąda ogłoszenia ustawy w Dzienniku Ustaw. Ogłoszenie ustawy jest warunkiem wejścia jej w życie. Ustawa wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia zgłoszenia, chyba, że sama stanowi inaczej, czyli ustala odmienną datę. Odpowiedni przepis jest na ogół zawarty w ostatnim lub jednym z ostatnich artykułów ustawy. Wydłużenie okresu między ogłoszeniem a wejście ustawy w życie nosi nazwę vacatio legis. Jest to konieczne, aby wszyscy mogli zapoznać się z ustawą oraz przygotowania się do jej przestrzegania i stosowania.

Umowa międzynarodowa

Po ogłoszeniu umowy w Dzienniku Ustaw zawarte w niej normy stają się częścią krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane. Umowy międzynarodowe ratyfikuje prezydent. Ratyfikacja niektórych umów międzynarodowych wymaga uprzedniej zgody Sejmu, wyrażonej w ustawie. Należą do nich umowy dotyczące: pokoju, sojuszy, układów politycznych i wojskowych, wolności, członkostwa Polski w organizacji międzynarodowej, znacznego finansowego obciążenia państwa, spraw wymagających regulacji ustawowej. W razie kolizji między taką umową międzynarodową a ustawą, pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa. W przypadku innych umów międzynarodowych, Prezes Rady Ministrów powiadamia Sejm o zamiarze przedłożenia umowy Prezydentowi do ratyfikacji. W umowie międzynarodowej państwo polskie może przekazać organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu, na przykład organom Unii Europejskiej, kompetencje organów władzy państwowej w niektórych sprawach. Ustawa wyrażająca zgodę na ratyfikację takiej umowy wymaga uchwalenia przez Sejm i przez Senat większością 2/3 głosów. Sejm może zarządzić w tej sprawie referendum.

Rozporządzenie

Rozporządzenia są wydawane przez naczelne organy administracji państwowej, czyli: Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie, przewodniczący określonych w ustawach komitetów. Prawo to ma także Prezydent. Rozporządzenie może być wydane na podstawie wyraźnego, szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie. Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści rozporządzenia. Upoważnienie takie jest przeważnie zawarte w jednym z końcowych przepisów ustawy. Organ wydający rozporządzenie obowiązany jest powołać się w nim na udzielone mu upoważnienie. Celem, któremu służy rozporządzenie jest wykonanie ustawy. Rozporządzenie dotyczy z reguły jednego z zagadnień uregulowanych w sposób ogólny w ustawie. Rozporządzenie ma stworzyć szczegółowe przepisy wykonawcze, które umożliwiłyby wcielenie ustawy w życie. Sprawa, która w ustawie była tylko generalnie unormowana jednym lub dwoma artykułami w rozporządzeniu doznaje rozwinięcia w całym szeregu przepisów. Rozporządzenie nie może zmieniać postanowień ustawy, nie może być z nią sprzeczne. Rozporządzenie wchodzi w życie po ogłoszeniu go w Dzienniku Ustaw i wchodzi w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia chyba, że samo stanowi inaczej.

Akty prawa miejscowego

Prawo miejscowe jest prawem powszechnie obowiązującym na obszarze działania organów, które je ustanowiły. Prawo takie ustanawia organ samorządu terytorialnego oraz terenowych organów administracji rządowej. Na podstawie takich przepisów gmina może regulować zasady korzystania z obiektów gminnych, zarządzanie mieniem. Gmina może wydawać także przepisy porządkowe, które mogą być wydane, jeśli jest to niezbędne dla ochrony życia lub zdrowia obywateli oraz dla zapewnienia porządku i bezpieczeństwa. Za naruszenie tych przepisów może grozić kara grzywny. Przepisy gminne ustanawia rada gminy w formie uchwały. A sprawy niecierpiące zwłoki może wydawać zarząd w formie zarządzenia. Takie zarządzenie winno być zatwierdzone na najbliższej sesji przez radę gminy. Jeśli nie zostanie przedstawione lub rada nie zatwierdzi go traci moc. Przepisy gminne ogłasza się rozwieszając obwieszczenia w miejscach publicznych.

Prawo miejscowe to także przepisy wydawane przez wojewodę. Wojewoda wydaje przepisy prawa miejscowego w formie rozporządzenia. Przedmiotem takiego rozporządzenia są sprawy techniczno-organizacyjne. Przepisy prawa miejscowego mogą stanowić również sejmiki wojewódzkie, samorząd powiatowy. Wojewoda wydaje także rozporządzenia porządkowe, które są wydawane, jeżeli jest to niezbędne dla ochrony życia czy porządku publicznego.

Rozporządzenia wykonawcze wojewody wymagają ogłoszenia w wojewódzkim dzienniku urzędowym. Wchodzą one w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia chyba, że same stanowią inaczej.

Akt prawny

Aktem prawnym jest ujęty w odpowiedniej formie wyraz woli państwa - zarówno w charakterze ogólnym (ustawa), jak i dotyczący indywidualnej sprawy (decyzja podatkowa).

Akty prawne dzielą się na:

1. akty normatywne - jest to każdy akt państwa zawierający normy prawne. Reguły postępowania mieszczące się w tym akcie maja charakter powszechny tzn. odnoszą się do wszystkich. Akty te pochodzą od organów państwa spełniających funkcję ustawodawczą. Aktem normatywnym jest ustawa, rozporządzenie.

2. akty nienormatywne - to decyzja organu państwowego w konkretnej sprawie dotycząca określonych osób i instytucji. Nie ma w niej norm prawnych obowiązujących wszystkich, jest np. rozstrzygnięcie sporu, załatwienie wniosku, likwidacja urzędu. Akty te są wydawane w imieniu państwa przez różne organy państwowe i mają różnoraki charakter.

Publikowanie aktów normatywnych zawierających przepisy powszechnie obowiązujące, stanowi warunek wejścia ustawy w życie. Akty te są ogłaszane w Dzienniku Ustaw. Kolejne numery dziennika ukazują się nieregularnie w zależności od liczby aktów oczekujących na publikację.

Akty wewnętrzne administracji - uchwały i zarządzenia ogłaszane są w Monitorze Polskim.

Powołując się na treści przepisów prawa należy wskazać źródło, w którym został opublikowany.

Kodeks i kodyfikacja

Kodeks - jest to obszerny akt normatywny, oparty na jednolitych zasadach, zazwyczaj w formie ustawy, regulujący w sposób kompleksowy pewną dziedzinę stosunków.

W każdym państwie prowadzona jest działalność mająca na celu doskonalenie prawa. Trzy formy tej działalności zasługują na szczególna uwagę:

1. unifikacja prawa - oznacza ujednolicenie prawa na terenie państwa. Potrzebne to jest w tych państwach gdzie na jego terenie powstał więcej niż jeden system prawa.

2. inkorporacja prawa - jest to zebranie rozproszonych dotąd przepisów w jeden zbiór w ramach, którego zostają one uszeregowane według określonych zasad. Istotą prac inkorporacyjnych jest, więc scalanie i systematyzowanie obowiązującego prawa, przy czym następuje to w sposób mechaniczny, bez korygowania przepisów, harmonizowania, usuwania sprzeczności. Działalność inkorporacyjna może mieć charakter urzędowy lub prywatny.

3. kodyfikacja prawa - jest najwyższą formą doskonalenia prawa. Polega ona na zebraniu poszczególnych przepisów w jeden nowy akt prawny - kodeks. Po za wprowadzeniem z góry założonej systematyki prace kodyfikacyjne obejmują eliminowanie kolizji między normami, ujednolicenie nomenklatury, wprowadzenie nowych uregulowań dyktowanych potrzebami. W rezultacie powstaje nowy akt prawny a pozostałe zostają uchylone. Kodyfikacje przeprowadza się w ramach pewnej dziedziny prawa często całej gałęzi.

Luki w prawie

O luce w prawie mówimy w razie braku norm dla takiego stosunku społecznego, który biorąc pod uwagę całokształt obowiązującego ustawodawstwa powinien być uregulowany.

Luki w prawie powstają w wyniku nie przewidzenia przez ustawodawcę wszystkich ewentualności. Czasami państwo świadomie pozostawia luki w prawie zwłaszcza, gdy reguluje nowe dziedziny i nie dysponuje doświadczeniami, na których nie może się oprzeć.

Luki w prawie doraźnie zastępowane są za pomocą analogii:

1. analogia ustawy (analogia legis) występuje wtedy, gdy do jakiegoś stanu faktycznego stosowane są normy prawne odnoszące się do innego podobnego stanu. Podstawą stosowania analogii ustawy jest przekonanie, że skoro pewien stosunek społeczny został już uregulowany przez ustawodawcę, a stosunek będący przedmiotem oceny jest do niego zbliżony, to można przyjąć, iż sama racja, która przyświecała ustawodawcy przy normowaniu prawnym danego stosunku prawdopodobnie skłoniłaby go do analogicznego potraktowania stosunku podobnego.

2. analogia prawa (analogia iuris) - ma odmienny charakter. Istnieją luki w uregulowaniach prawnych dotyczące specyficznych spraw, które nie są podobne do żadnych innych unormowanych w ustawie. Zastosowanie, więc analogi ustawy nie jest, więc możliwe. W takiej sprawie sąd może oprzeć rozstrzygnięcie sprawy na stworzonej przez sienie normie wyprowadzonej z ogólnych zasad ustawodawstwa, zasad określonej gałęzi prawa lub nawet tylko podstawowych ocen uznawanych w obowiązującym prawie. Stworzona norma nie ma charakteru trwałego dotyczy tylko danej sprawy

Kolizje przepisów prawnych

O kolizji przepisów prawnych mówi się wówczas, gdy stosunek prawny uregulowany jest więcej niż jednym przepisem, które wzajemnie się wykluczają

Kolizja przepisów prawnych w czasie

Do kolizji przepisów prawnych w czasie dochodzi wtedy, gdy sprawa uregulowana jest odmiennie przez dwa lub więcej przepisów wydanych w różnym czasie. Instrumentem służącym do rozstrzygania kolizji w czasie są przede wszystkim przepisy przejściowe lub wprowadzające. Przepisy przejściowe ustalają jak należy rozstrzygać kolizje powstające wskutek wejścia w życie danego aktu poprzez wskazanie, które przepisy w chwili wejścia w życie nowego aktu tracą moc. Nie zawsze jednak akt normatywny zawiera przepisy przejściowe. Wtedy dochodzi do kolizji. Kolizja między nowymi a starymi przepisami rozstrzygana jest w oparciu o zasadę: lex posteriori derogat priori (ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą). Gdy ustawa późniejsza ma charakter ogólny a wcześniejsza miała charakter specjalny, ustawa późniejsza nie uchyla wcześniejszej.

Rozstrzygnięcie kolizji w czasie opiera się także na zasadzie lex retro non agit (ustawa nie działa wstecz). Oznacza to, że akt normatywny odnosi się jedynie do tych stosunków, które powstały już po jego wejściu w życie, pod rządami danego aktu normatywnego.

Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni

Kolizja przepisów prawnych w przestrzeni to ta kolizja, do której dochodzi między przepisami obowiązującymi w różnych miejscach.

Do kolizji w przestrzeni może dojść:

1. między przepisami obowiązującymi w różnych dzielnicach kraju - może dojść tylko wtedy, gdy prawo w państwie nie jest zunifikowane i każda dzielnica ma swoje prawodawstwo

2. między przepisami różnych państw - tych kolizji nie da się uniknąć. Każde państwo ustala własne przepisy kolizyjne. Wskazują one czy do danego stosunku prawnego stosować prawo rodzinne czy obce.

W dziedzinie prawa cywilnego i rodzinnego przestrzegane są następujące zasady:

1. w zakresie prawa osobowego stosowane SA przepisy tego państwa, którego obywatelem jest dana osoba

2. w zakresie prawa rzeczowego stosuje się przepisy państwa na terenie, którego rzecz się znajduje

3. w zakresie ocen umów i innych aktów prawnych oraz oceny ich formy prawnej właściwe są przepisy tego państwa na terytorium, którego miało miejsce zawarcie umowy

Systematyka prawa

Systemem prawa nazywamy całokształt obowiązujących w państwie przepisów, z uwzględnieniem ich podziału na gałęzie, oraz zespół zasadniczych idei przewodnich, na których opiera się ustrój państwa, a także podstawowe idee prawne.

Prawo publiczne a prawo prywatne

Prawo publiczne to jest to prawo, które ma na uwadze interes państwa, a prawo prywatne to prawo, które ma na uwadze interes jednostki. Normy prawne regulujące stosunki między państwem i obywatelami oraz między organami państwowymi tworzą prawo publiczne natomiast normy dotyczące stosunków między obywatelami składają się na prawo prywatne.

Prawo materialne a prawo formalne

Do prawa materialnego należę te normy, które ustanawiają merytoryczne obowiązki i prawa, regulują zachowanie się ludzi i różnych instytucji w społeczeństwie.

Prawo formalne tworzą te wszystkie normy, które odnoszą się do organizacji aparatu, dbającego o przestrzeganie prawa materialnego oraz do trybu dochodzenia praw i egzekwowania obowiązków wyznaczonych przez prawo materialne.

Prawo międzynarodowe a prawo wewnętrzne

Prawem międzynarodowym nazywamy zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami a ponadto organizacjami międzynarodowymi.

Prawo konstytucyjne

To zespół norm regulujących podstawowe urządzenia ustroju państwa. W prawie tym unormowane są w szczególności główne zasady ustrojowe, struktura i kompetencje aparatu państwowego oraz najważniejszych organów państwowych, podstawowe prawa, wolności i obowiązki obywateli oraz zasady wyboru do organów przedstawicielskich.

Prawo administracyjne

To zespół norm regulujących strukturę organów administracyjnych oraz stosunki prawne powstające w toku władczej działalności tych organów. Prawo to odnosi się do działalności organów administracji państwowej, od zarządu do organów terenowych, oraz organów samorządu terytorialnego. Prawo to nie jest skodyfikowane jego źródłami są liczne ustawy i inne akty normatywne.

Prawo finansowe

To zespół norm regulujących gromadzenie środków pieniężnych przez państwo oraz ich rozdział i wydatkowanie, a także określających strukturę oraz tryb działania organów i instytucji finansowych.

Prawo cywilne

To zespół norm regulujących stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste pomiędzy równorzędnymi w danej sprawie podmiotami prawa.

Prawo rodzinne

To zespół norm regulujących osobiste i majątkowe stosunki między małżonkami oraz stosunki wynikające z przysposobienia, opieki i kurateli.

Prawo pracy

To zespół norm regulujących stosunki między pracodawcą i pracownikiem na tle świadczonej pracy.

Prawo karne

To zespół norm mówiących, jakie czyny są przestępstwami, ustalających kary za te przestępstwa oraz określających ogólne zasady odpowiedzialności karnej.

Prawo procesowe

Wyodrębnia się w nim:

- prawo cywilne procesowe - to zespół norm regulujących tryb rozstrzygania spraw cywilnych przez sądy i niektóre inne organy oraz właściwość tych organów

- prawo karne procesowe - to zespół norm regulujących tryb prowadzenia i rozstrzygania spraw karnych przez organy wymiaru sprawiedliwości

Prawo Europejskie

Prawem europejskim sensu largo (w szerokim znaczeniu) nazywa się zazwyczaj system prawny wszystkich europejskich organizacji międzynarodowych. Są to prawotwórcze uchwały takich organizacji jak Rada Europy, Unia Zachodnioeuropejska, NATO, Organizacja bezpieczeństwa i Współpracy w Europie. Prawo Europejskie sensu scricto (w wąski znaczeniu) to prawo Unii Europejskiej, czyli prawo Wspólnot Europejskich.

Prawo Europejskie dzielimy na pierwotne i wtórne.

Prawo pierwotne - to umowne prawo międzynarodowe dotyczące Wspólnot Europejskich, Europejskich tym przede wszystkim traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich, czyli umowy międzynarodowe między członkami Wspólnot. Prawem pisemnym pierwotnym są przede wszystkim traktaty założycielskie wraz z protokołami i aneksami. Prawo niepisane tworzą tak zwane ogólne zasady prawne oraz prawo zwyczajowe.

Prawo wtórne - to prawo tworzone przez organy Wspólnot. Między prawem pierwotnym i pochodnym zachodzi stosunek nadrzędności i podporządkowania. Każdy akt wydany przez organ wspólnoty musi mieć podstawę w postaci upoważnienia zawartego w prawie pierwotnym.

Akty prawa europejskiego zawierające normy powszechnie obowiązujące SA bezpośrednio skuteczne wobec obywateli i instytucji państw członkowskich. Oznacza to, że w razie kolizji przepisów prawa europejskiego prawa wewnętrznego, pierwszeństwo ma prawo europejskie.

Organy Wspólnot Europejskich

Główne organy Wspólnot Europejskich:

1. Parlament Europejski - składa się z 626 deputowanych, jego plenarne posiedzenia odbywają się w Strasburgu. Deputowani nie reprezentują swoich społeczeństw, lecz wszystkie społeczeństwa wspólnoty. Parlament jest wyłaniany na pięcioletnią kadencję w wyborach powszechnych i bezpośrednich, przeprowadzanych w krajach członkowskich. Parlament Europejski ma jedynie kompetencje opiniodawcze i kontrolne. Największe kompetencje ma przy powstawaniu budżetu. Niektóre akty mogą mieć poważne skutki i wymagają wtedy zgody Parlamentu Europejskiego.

2. Rada Unii Europejskiej - jest podstawowym organem decyzyjnym Unii. Jej głównym zadaniem jest koordynowanie polityki gospodarczej państw członkowskich, a także podejmowanie decyzji w takim zakresie, w jakim jest do tego upoważniona traktatami. Rada składa się z przedstawicieli rządów państw członkowskich randze ministrów, desygnowanych przez państwa, po jednym z każdego państwa. Nie mogą oni być zastąpieni przez inne osoby np.: wiceministrów. Skład osobowy rady jest zmienny, bo rządy delegują na posiedzenie ministrów według przedmiotu obrad. Rada może obradować w składzie ministrów spraw zagranicznych (Rada Generalna), lub innych ministrów np.: rolnictwa (Rada techniczna). Przewodnictwo w Radzie Unii europejskiej prowadzą kolejno państwa członkowskie w cyklach 6 - miesięcznych. Przewodniczącym Rady jest każdorazowo minister spraw zagranicznych państwa sprawującego przewodnictwo. Rada jest podstawowym organem stanowiącym prawo europejskie. Wydawanie aktów prawnych zawierających powszechnie obowiązujące w danej dziedzinie wymaga jednak posiada przez Radę upoważnienia zawartego w traktatach. Zależnie od rodzaju decyzji są one podejmowane:

1. jednogłośnie

2. kwalifikowaną większością głosów

3. zwykłą większością głosów.

Jednomyślności w głosowaniu wymagają wymienione w traktatach sprawy o znaczeniu fundamentalnym. W bardzo licznych przypadkach wymagana jest większość kwalifikowana, tzw. system ważenia głosów. We wszystkich pozostałych przypadkach podjęcie decyzji wymaga większości głosów. System ważenia głosów polega na tym, że piętnastu obecnych członków Unii Europejskiej dysponuje łącznie 87 głosami, które jednak są nierówno rozdzielone, zależnie od wielkości i znaczenia państwa, zwłaszcza jego potencjału demograficznego. Kwalifikowana większość głosów wynosi 62 głosy, co uniemożliwia dużym państwom przegłosowania małych i również tym ostatnim zapewnia odpowiedni wpływ na podejmowanie decyzji.

3. Komisja Europejska - jest obrazowo nazywana rządem Wspólnot Europejskich lub rządem Unii Europejskich. Składa się z 20 osób (komisarzem), pochodzącym ze wszystkich państwa członkowskich, nie więcej niż dwóch z jednego państwa. Skład komisji wyłaniany jest w specjalnym postępowaniu rządów państw członkowskich, które najpierw uzgadniają osobę przewodniczącego, później pozostałych członków. Uzgodniony skład Komisji jest przedstawiany Parlamentowi Europejskiemu do zatwierdzenia. Komisarze są powoływani na 5 lat. Siedzibą Komisji Europejskiej jest Bruksela. Komisarze mają obowiązek działać w interesie Wspólnot i nie mogą w swej działalności kierować się instrukcjami państw, których są obywatelami. Uchwały komisji zapadają bezwzględną większością głosów. Komisja jest inicjatorem polityki Wspólnot Europejskich. Reprezentuje ich interesy w stosunkach z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi. Wykonuje zadania przewidziane w traktatach oraz rozporządzenia Rady Unii Europejskiej. Funkcje Komisji europejskiej grupują się w trzech dziedzinach:

1. ma inicjatywę prawodawczą, kierowaną do Rady Unii Europejskiej

2. wydaje akty wykonawcze

3. reprezentuje Wspólnoty wobec państw członkowskich i innych państw.

4. Trybunał Sprawiedliwości- składa się z 15 sędziów, powoływanych na 6 lat przez radę Unii Europejskiej. Siedziba Trybunału jest Luksemburg. Sędzia może być tylko obywatel państwa - członka Unii. Częścią Trybunału jest tak zwany Sąd I Instancji, osobno powołany dla odciążenia Trybunału. Sędziowie wybierają ze swego grona przewodniczącego. Podstawowym zadaniem Trybunału Sprawiedliwości jest zagwarantowanie przestrzegania prawa europejskiego przez jego wykładnię i zapewnienie jednolitego stosowania. Trybunał orzeka zarówno na posiedzeniach plenarnych jak i w składach 3 lub 5 osobowych przed izbami Trybunału. Sędziów wspiera 8 tzw. rzeczników generalnych, których zadaniem jest przygotowanie niezależnych opinii. W pracy trybunału szczególną rolę odgrywa Pierwszy Rzecznik Generalny, powoływany przez Trybunał spośród rzeczników zawsze na okres 1 roku. Jego zadaniem jest rozdział spraw, a także przygotowanie składowi orzekającemu wniosku końcowego zawierającego propozycję sposobu zakończenia sprawy.

5. Trybunał Obrachunkowy - jest organem powołanym do sprawowania kontroli finansów Wspólnot Europejskich. Składa się z 15 członków mianowanych rotacyjnie przez Radę Unii Europejskiej na okresy sześcioletnie. Członkowie Trybunału w sprawowaniu swoich funkcji cieszą się pełną niezależnością i dysponują immunitetem. Siedziba Trybunału jest Luksemburg. Trybunał ten prowadzi kontrole generalną finansów Wspólnot, przedmiotem kontroli są ich dochody i wydatki. Trybunał w zasadzie kontroluje tylko legalność decyzji finansowych, to znaczy ich zgodność z prawem, rzadziej ich celowość i merytoryczną trafność. Trybunał wspiera Parlament Europejski w sprawowaniu funkcji kontrolnej. Sporządzane corocznie sprawozdanie stanowi dla Parlamentu podstawę udzielenia Komisji Europejskiej absolutorium z wykonania budżetu.

Organy pomocnicze:

1. Komitet Regionów

2. Komitet Ekonomiczno - Społeczny

Źródła prawa Europejskiego

Rozporządzenie jest aktem prawnym zawierającym normy prawne, a więc reguły generalne u abstrakcyjne, które nie odnoszą się do konkretnego przypadku. Rozporządzenia może wydawać Rada, także z udziałem Parlamentu lub komisji, w ramach przyznanych jej wyraźnie przez traktaty kompetencji. Rozporządzenia maja bezpośrednią moc obowiązującą w państwach członkowskich, nie wymagają, więc wydania przez organy państwa aktów prawnych włączających je do systemów ich obywateli, osoby prawne i instytucje, jak i organy wspólnotowe. Rozporządzenia SA publikowane w dzienniku urzędowym Wspólnot Europejskich.

Dyrektywy skierowane są wyłącznie do państw członkowskich, które zobowiązane są do wydania przepisów wewnętrznych odpowiadających treści dyrektywy. Dyrektywa wiąże państwo tylko, co do celu, jaki należy osiągnąć, pozostawiając mu swobodę wyboru drogi. Państwo realizuje cel wskazany w dyrektywie wydając albo zmieniając bądź uchylając przepisy. Jeśli cel ten jest bardzo szczegółowo określony, dyrektywa powoduje daleko idące ujednolicenie przepisów państw członkowskich. Dyrektywy wydawane są przez Radę Unii Europejskiej, niekiedy wspólnie z Parlamentem. Dyrektywy skierowane da wszystkich państw członkowskich niektóre inne są ogłaszane w dzienniku urzędowym Wspólnot.

Decyzja dotyczy indywidualnego przypadku, nie zawiera, więc norm prawnych odnoszących się do wszystkich. Może być skierowana do osoby fizycznej lub prawnej, jak i do państwa członkowskiego. W tym pierwszym przypadku jest aktem podobnym do decyzji administracyjnej w prawie wewnętrznym. Decyzja skierowana do państwa ma zazwyczaj również cechy dyrektywy. Osoby fizyczne i prawne mogą zaskarżać decyzje do Trybunału Sprawiedliwości.

Zalecenie i opinia - nie maja mocy wiążącej. Nie są jednak pozbawione prawnego znaczenia. Wydawane są wtedy, gdy zachodzi taka potrzeba, szczególnie przez Komisję Europejską.

PRAWO KONSTYTUCYJNE

Constitutio - ustrój

Współcześnie nazwę konstytucji nosi ustawa zasadnicza państwa, jest to ustawa wyposażona w najwyższą moc prawną. Konstytucja określa podstawowe zasady ustroju politycznego pastwa. W konstytucji unormowana jest w głównych zarysach struktura organów państwowych i sposób ich powoływania, kompetencje tych organów oraz ich wzajemne związki, wreszcie podstawowe prawa i obowiązki obywateli. Jest ona najwyższym aktem prawnym w państwie. Konstytucja jest ustawą zasadniczą o szczególnym znaczeniu. Konstytucja może być zmieniona tylko w szczególnym trybie, nie stosowanym przy uchwalaniu innych ustaw, który z reguły charakteryzuje się zwiększonym quorum i koniecznością uzyskania kwalifikowanej większości głosów. Wszystkie akty prawne w państwie muszą być zgodne z konstytucją. Konstytucja stanowi prawną podstawę działalności wszystkich organów w państwie. Sejm, Senat, Prezydent i inne naczelne organy państwowe w Polsce czerpią upoważnienie do swej działalności z konstytucji RP. Konstytucja została uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe, to znaczy połączone izby Sejmu i Senatu, w dniu 2.IV.1997 r. a następnie przyjęta w ogólnokrajowym referendum.

Zasada trójpodziału władz

Współczesne wysoko rozwinięte państwa opierają strukturę i funkcjonowanie swych organów na tzw. zasadzie trójpodziału władz. Jej twórcą był Francuz Charls Louis Montesquieu (Monteskiusz) w XVIII w. W dziele „O duchu praw” przedstawił teorię dotyczącą istoty i powstania państwa oraz koncepcję organizacji państwa rządzonego dobrze i praworządnie. W myśl tej teorii państwo powstało w wyniku umowy społecznej zawartej przez ludzi, w celu ochrony ich interesów, bezpieczeństwa i wolności. Wolność i inne dobra były jednak zawsze bądź ograniczane bądź nawet odbierane ludziom. Niezbędne jest, zatem znalezienie prawdziwej gwarancji wolności. Jego zdaniem może nią być tylko oddzielenie od siebie 3 władz: ustawodawcze, wykonawczej i sądowniczej. W państwie powinny istnieć trzy autonomiczne środki władzy, niezależne od siebie i wypełniające różne zadania: władza ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Władza ustawodawcza należy do parlamentu, władzę wykonawczą sprawuje głowa państwa i rząd, zaś sądowniczą niezawisłe sądy. Parlament ustanawia prawa, do władzy wykonawczej należy ich realizacja, sądy rozstrzygają spory. Wg Monteskiusza władza ustawodawcza powinna mieć możliwość kontroli wykonywania praw, a sędziowie i urzędnicy powinni być jedynie wykonawcami ustaw, a nie ich interpreterami. Wolność obywateli stanowi główny przedmiot jego teorii. Gwarantem tego jest praworządne państwo.

System organów państwowych

Organem państwowym jest odpowiednio zorganizowana instytucja, utworzona na podstawie przepisów prawa i powołana do wykonywania określonych zadań w imieniu państwa, będąca częścią aparatu państwowego. Państwowego podmiotowego punktu widzenia organ państwowy może być jednoosobowy lub kolegialny. System organów państwowych powinien być spójny i harmonijnie zbudowany. Powinien być oparty na jednolitej myśli przewodniej, której jego konstrukcja jest podporządkowana. Ustrój opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej. Władzę ustawodawczą stanowią Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent i Rada Ministrów a władzę sądowniczą sądy i trybunały. Następnym podziałem władz jest również podział organów państwowych na:

- organy ustawodawcze, - czyli organy państwowe tworzące prawo o randze ustawy: Sejm i Senat

- organy wykonawcze - obok Prezydenta i Rady Ministrów przede wszystkim organy administracyjne, zarządzające, które kierują przypisanymi im dziedzinami działalności państwowej (prezes RM, ministrowie, wojewodowie), wojewodowie także inne, wykonujące powierzone im zadania, np.: organ kontroli państwowej (NIK, PIH). Podstawę ich działania stanowią akty prawne wydane przez organy ustawodawcze.

- organy sądownicze, - czyli niezawisłe sądy, wspomagane przez inne organy wymiaru sprawiedliwości, np.: prokuraturę, oraz przewidziane w konstytucji trybunały np.: Trybunał Konstytucyjny.

Organy państwowe można podzielić na:

- organy centralne - obejmują swym działaniem całe terytorium kraju. Do organów tych należą: Sejm, Senat, Prezydent, Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów, ministrowie

- organy terenowe - obszar województwa, gminy, miasta. Do organów tych należą wojewodowie i inne działające w terenie organy administracji rządowej.

Obok organów terenowych administracji rządowej istnieje samorząd terytorialny, który przejmuje wiele obowiązków i uprawnień należących dotąd do państwa.

Sejm

Jest organem przedstawicielskim, gdyż pochodzi z bezpośrednich wyborów. Reprezentuje suwerenne prawa narodu przekazane mu przez akt wyboru. Jest głównym ośrodkiem procesu tworzenia prawa. Sejm również decyduje lub współdecyduje o powoływaniu podstawowych organów oraz obsadzaniu niektórych urzędów i stanowisk państwowych. Państwowych wypadkach określonych w przepisach konstytucyjnych Sejm i Senat, obraduje wspólnie tworząc Zgromadzenie Narodowe. Sejm jest wybierany na 4 letnią kadencję, rozpoczynającą się w dniu zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie. Składa się z 460 posłów wybieranych w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, proporcjonalnych w głosowaniu tajnym. Wybory do Sejmu zarządza Prezydent łącznie z wyborami do Senatu. Odbywają się one w miesiącu poprzedzającym upływ kadencji. Zasady i tryb wyborów określa ordynacja wyborcza. O ważności wyborów decyduje Sąd Najwyższy, który też rozpatruje protesty zgłoszone w sprawie wyboru poszczególnych kandydatów. Poseł jest reprezentantem całego narodu i w związku z tym nie wiążą go instrukcje udzielane mu przez wyborców. Poseł nie może być odwołany. Sejm może skrócić swoja kadencję mocą własnej uchwały podjętej kwalifikowaną większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów. Prezydent może skrócić kadencję Sejmu w przypadkach określonych w ustawie po zasięgnięciu opinii marszałków Sejmu i Senatu. Sejm obraduje na posiedzeniach. Pierwsze posiedzenie zwołuje prezydent w ciągu miesiąca od dnia wyborów. Sejm wybiera ze swojego grona marszałka, który kieruje pracami Sejmu oraz sprawuje inne funkcje publiczne, a także inne organy. Obrady Sejmu są jawne. Jeżeli wymaga tego dobro państwa, Sejm bezwzględną większością głosów może uchwalić tajność obrad. Uchwalenie ustawy lub podejmowanie innych uchwał jest możliwe tylko wtedy, gdy bierze udział, co najmniej pewna określonymi przepisami liczba posłów (quorum). Quorum wynosi połowę ogólnej liczby posłów. Uchwalenie ustawy lub podjęcie uchwały wymaga w zasadzie zwykłej większości głosów (więcej za niż przeciw - wstrzymujący się od głosu nie wpływają na wynik głosowania). W niektórych sprawach niezbędne jest osiągnięcie bezwzględnej większości głosów (więcej niż połowa biorących udział w głosowaniu popiera projekt). Niekiedy przepisy wymagają kwalifikowanej większości głosów (np.: 2/3 oddanych głosów). Szczególną odmianą większości jest określona większość głosów ustawowej liczby posłów (460), a nie liczby posłów biorących udział w głosowaniu. Jednym z ważnych zadań Sejmu jest uchwalenie budżetu państwa. Inicjatywa w tym zakresie należy wyłącznie do Rady Ministrów. Rząd ma obowiązek przedstawić Sejmowi projekt budżetu najpóźniej na 3 miesiące przed rozpoczęciem roku budżetowego. Jeżeli w ciągu 4 miesięcy od dnia przedłożenia Sejmowi projektu ustawy budżetowej nie zostanie ona przedstawiona Prezydentowi do podpisu, Prezydent może skrócić kadencję Sejmu i zarządzić nowe wybory. Po zakończeniu roku budżetowego rząd przedstawia Sejmowi sprawozdanie z wykonania budżetu wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa. Sejm po rozpatrzeniu sprawozdania i zapoznaniu się z opinią NIK podejmuje uchwałę w sprawie udzielenia rządowi absolutorium.

Posłowie do Sejmu

Sejm składa się ze stałej liczby 460 posłów. Poseł ma dwa szczególne przywileje nietykalność immunitet.

Nietykalność polega na tym, że poseł nie może być aresztowany ani zatrzymany bez zgody Sejmu, z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa, gdy jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. Zakaz ten dotyczy wszelkich form pozbawienia wolności: zatrzymania przez organy policji lub inne podobne organy, tymczasowego aresztowania, wykonania kary pozbawienia wolności.

Immunitet poselski oznacza, że przeciwko posłowi bez zgody Sejmu nie można wszcząć i prowadzić postępowania karnego. Postępowanie karne ulega odwleczeniu do czasu wygaśnięcia mandatu poselskiego. Immunitet nie uchyla karalności, stanowi jedynie tymczasową przeszkodę w prowadzeniu postępowania karnego.

Celem immunitetu i nietykalności jest zapobieżenie ewentualnym wypadkom pozbawienia posła swobody wykonywania jego mandatu i związanych z nim funkcji przez policję, prokuraturę lub inne organy przymusu. Sejm, jeśli zachodzą ważne przyczyny może posła pozbawić immunitetu i nietykalności.

Posłowie mają obowiązek brać udział w plenarnych posiedzeniach sejmu oraz w pracach komisji, do których zostali powołani. Służy im prawo inicjatywy ustawodawczej w formach ustalonych przepisami. Posłowie mogą występować pod adresem rządu lub poszczególnych ministrów i zgłaszać pytania, na które organ rządowy ma obowiązek odpowiedzieć. Przysługują im diety poselskie a także szereg innych uprawnień, które mają ułatwić posłom wykonywanie zadań.

Organizacje poselskie

Zgodnie z regulaminem posłom przysługuje prawo tworzenia na terenie Sejmu własnych organizacji. Są nimi kluby parlamentarne. Kluby te nie są organami wewnętrznymi Sejmu, lecz formami samoorganizacji posłów dla celów wynikających z realizacji ich zadań.

Kluby poselskie SA organizacjami posłów utworzonymi wg kryterium przynależności partyjnej. Klub zrzesza posłów jednej partii politycznej lub innego ugrupowania o charakterze politycznym, może też obejmować posłów współdziałających tylko z taką partią lub ugrupowaniem. Zadaniem klubu jest wypracowanie środków realizacji postulatów danej partii w parlamencie. W klubie posłowie uzgadniają wystąpienie na plenarnym posiedzeniu Sejmu, sposób głosowania, przedstawienia i forsowania stanowiska swojej partii w pracach komisji sejmowej itd.

Wewnętrzne organy Sejmu

Organami Sejmu są:

1. Marszałek Sejmu - kieruje pracami Sejmu, a w szczególności stoi na straży praw i godności Sejmu, reprezentuje Sejm, zwołuje posiedzenia Sejmu i przewodniczy jego obradom, czuwa nad tokiem prac Sejmu i jego organów, kieruje pracami prezydium Sejmu, zwołuje konwent seniorów i przewodniczy jego obradom, nadaje bieg inicjatywom ustawodawczym oraz wnioskom organów państwa, sprawuje pieczę nad spokojem i porządkiem na terenie Sejmu, udziela posłom niezbędnej pomocy w ich pracy, powołuje szefa kancelarii Sejmu i jego zastępców, nadaje kancelarii statut. W wypełnianiu zadań marszałka zastępują wicemarszałkowie, przy czym zakres ich kompetencji określa marszałek.

2. Prezydium Sejmu - składa się z marszałka i wicemarszałków, wybieranych przez Sejm spośród posłów. Prezydium Sejmu m.in. ustala plan pracy Sejmu, po zasięgnięciu opinii konwentu seniorów, ustala tak zwane tygodnie posiedzeń z wyprzedzeniem, co najmniej 3-miesięcznym, dokonuje wykładni regulaminu sejmu, opiniuje sprawy wniesione przez marszałka, organizuje współpracę komisji sejmowych i koordynuje ich działania.

3. Konwent seniorów - składa się w zasadzie z marszałka i wicemarszałków oraz przewodniczących lub wiceprzewodniczących klubów poselskich. Ponadto mogą wchodzić w jego skład inne osoby, w tym przedstawiciele kół parlamentarnych reprezentujących w dniu rozpoczęcia kadencji Sejmu osobną listę wyborczą. Konwent seniorów stanowi forum umożliwiające spotkania i organizowanie koniecznego współdziałania organizacji poselskich na terenie Sejmu, a więc przede wszystkim klubów poselskich. Jest najwyższym organem opiniodawczym. Opiniuje projekty prac Sejmu, projekty porządku dziennego poszczególnych posiedzeń i ich terminy, wnioski dotyczące wyboru organów Sejmu, zdania i przebieg pracy kancelarii Sejmu.

4. Komisje sejmowe - są organami specjalistycznymi Sejmu. Komisje te są powoływane przez Sejm na początku kadencji. W skład komisji wchodzą posłowie. Kompetencje Sejmu obejmują wszelkie dziedziny życia publicznego, zaś posłowie mają pełne rozeznanie oparte na własnej znajomości rzeczy jedynie w niewielkiej ilości spraw. Wobec tego muszą opierać się na opinii właśnie komisji sejmowej. Komisje dzielą się na stałe i nadzwyczajne. Nadzwyczajne powoływane są dla zbadania określonej sprawy. Komisje stałe są wewnętrznymi organami Sejmu, powoływanymi dla określonego rodzaju spraw w celu ich przygotowania i wyrażenia opinii, zanim staną się przedmiotem obrad na posiedzeniu Sejmu, oraz celem współdziałania w wykonywaniu kontroli nad określonymi ogniwami aparatu państwowego. Liczebność poszczególnych komisji oraz ich skład osobowy ustala Sejm. Każda komisja wybiera ze swego grona prezydium, które kieruje jej pracami. W skład prezydium komisji wchodzą przewodniczący i jego zastępcy. Komisje stałe powołuje się przede wszystkim dla poszczególnych dziedzin zarządu państwowego. z reguły komisja obejmuje zakres działania jednego lub kilku resortów. Komisje stałe mają szczególne znaczenie dla całokształtu pracy Sejmu. Komisje mogą korzystać z usług powoływanych specjalnie ekspertów z danej dziedziny. Do zadań komisji sejmowych należy między innymi rozpatrywanie projektów ustaw, wysłuchiwanie sprawozdań i informacji kierowników resortów, urzędów oraz instytucji lub ich zastępców, przeprowadzanie analizy działalności poszczególnych działów administracji państwowej, rozpatrywanie spraw związanych z wprowadzeniem w życie wykonywaniem ustaw i uchwał Sejmu.

Poza omówionymi wyżej organami wewnętrznymi w pracach Sejmu, a zwłaszcza w trakcie obrad plenarnych znaczącą rolę odgrywają sekretarze. Są oni wybierani przez Sejm na początku kadencji w liczbie dwudziestu. Sekretarze prowadzą listę mówców i protokoły posiedzeń Sejmu, dokonują obliczania wyników głosowania i pełnią inne czynności zlecone przez marszałka.

Trybunał Konstytucyjny

Jest to organ państwowy powołany do ochrony tak zwanej konstytucyjności prawa, tzn. zgodności ustaw i innych aktów tworzących system polskiego prawa z konstytucją, a także do wykonywania niektórych innych, związanych z tym zadań. W szczególności Trybunał Konstytucyjny orzeka w następujących sprawach:

1. zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją,

2. zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody Sejmu wyrażonej w ustawie

3. zgodność przepisów wydanych przez centralne organy państwowe z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami

4. zgodności z konstytucją celów lub działalności partii politycznych

5. skargi konstytucyjnej

6. sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa

Kontrola konstytucyjności aktu normatywnego lub niektórych zawartych w nim norm odbywa się w dwóch formach zwanych abstrakcyjną i kontrolą konkretną. Kontrola abstrakcyjna oznacza podjęcie postępowania w oderwaniu od toczącej się sprawy sądowej lub administracyjnej, a więc bez związku z aktualnym stosowaniem aktu normatywnego w praktyce. Kontrola konkretna powiązana jest z rozstrzyganiem indywidualnej sprawy przez organ orzekający i dochodzi do niej na tle danej sprawy, gdy w trakcie jej rozpatrywania pojawi się wątpliwość, czy stosowane w sprawie przepisy są zgodne z aktem normatywnym wyższego rzędu. Wszczęcie postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym następuje na podstawie wniosku, pytania prawnego lub skargi konstytucyjnej. We wszystkich przypadkach toczy się podobnie, w trybie określonym głównie przepisami kodeksu postępowania cywilnego. Z wnioskiem w sprawach wymienionych w pkt. 1-5 mogą wystąpić: Prezydent, marszałkowie Sejmu i Senatu, premier, 50 posłów, 30 senatorów, pierwszy prezes Sądu Najwyższego, prezes Naczelnego Sadu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich.

Z wnioskiem o rozstrzygnięcie sporu kompetencyjnego może wystąpić Prezydent, premier, marszałkowie obu izb parlamentu i większość pozostałych organów wymienionych wyżej.

Pytanie może przedstawić Trybunałowi Konstytucyjnemu każdy sąd, jeżeli od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie prowadzonej przezeń sprawy. Pytanie takie może dotyczyć zgodności aktu normatywnego z konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi lub ustawą.

Skargę konstytucyjną może wnieść każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały w jego przekonaniu naruszone. Skarga może zarzucać niezgodność z konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na którym sąd lub organ administracji publicznej oparł orzeczenie o jego wonnościach, prawach lub obowiązkach. Skarga może być wniesiona w sprawie ostatecznie rozstrzygniętej w ciągu 2 miesięcy. TK rozpatruje wniosek, pytanie lub skargę konstytucyjną na rozprawie, o której powiadamia uczestnik. Rozprawa jest jawna. W toku postępowania TK może przesłuchiwać biegłych żądać od organów i instytucji państwowych okazywania akt i dokumentów oraz przeprowadzać inne dowody, które uzna za niezbędne dla wyjaśnienia sprawy. TK rozpatruje wnioski w sprawie zgodności ustaw i umów międzynarodowych z konstytucją oraz ustaw z umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi na podstawie ustawy - w składzie 5 sędziów, a wnioski w sprawie zgodności aktów normatywnych niższego rzędu z konstytucją lub umowami międzynarodowymi w składzie 3 sędziów. Orzeczenia TK mają postać wyroków lub postanowień. Orzeczenia są ostateczne i mają moc powszechnie obowiązującą. Wyroki stwierdzające niezgodność aktu normatywnego z konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą są ogłaszane w organie publikacyjnym, w którym akt był ogłoszony, a gdy nie był ogłoszony w Monitorze Polskim. Wszystkie inne wyroki ogłasza się w Dzienniku Ustaw.

Trybunał Stanu

Został powołany do określania tak zwanej odpowiedzialności konstytucyjnej osób zajmujących najwyższe stanowiska państwowe. Jest on organem ściśle związanym z Sejmem, przez niego powoływanym i podejmującym czynności sądowe na jego zlecenie. W zakresie orzekania TS jest niezawisły i podlega tylko ustawie. Odpowiedzialność konstytucyjna obejmuje czyny sprzeczne z prawem, ale niebędące przestępstwami, nie jest to, więc odpowiedzialność karna. Odpowiedzialność konstytucyjna pociąga za sobą czyn, którym sprawca (minister) minister zakresie swego urzędowania albo w związku z zajmowanym stanowiskiem w sposób zawiniony naruszył konstytucję lub inną ustawę. Wstępny wniosek do odpowiedzialności konstytucyjnej może być złożony przez komisję sejmową, grupę posłów liczącą, co najmniej 50 osób lub TK. Wniosek taki rozpatruje sejmowa komisja odpowiedzialności konstytucyjnej i jej stanowisko stanowi podstawę do podjęcia przez Sejm stosownej decyzji. W razie pociągnięcia do odpowiedzialności uchwała komisji, w której zwraca się do Sejmu z takim wnioskiem, stanowi akt oskarżenia. Jednocześnie Sejm powołuje 2 oskarżycieli. TS stwierdzając winę oskarżonego orzeka następujące kary: utratę czynnego i biernego prawa wyborczego, utratę wszystkich lub niektórych orderów, odznaczeń i tytułów honorowych oraz zdolności do ich uzyskania, zakaz zajmowania kierowniczych stanowisk lub pełnienia funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością w organach państwowych i organizacjach społecznych. Kary orzeka się na okres od 2 do 10 lat, a niekiedy na zawsze. TS stanu może poprzestać tylko na stwierdzeniu winy odstępując od wymierzenia kary. Jeżeli czyny objęte odpowiedzialnością konstytucyjną są zarazem przestępstwem, osoby stojące przed TS ponoszą jednocześnie odpowiedzialność karną w oparciu o przepisy prawa karnego. W takim przypadku TS wymierza także kary tam przewidziane. TS zostaje wybrany na pierwszym posiedzeniu Sejmu na okres jego kadencji, z wyjątkiem przewodniczącego, którym jest z urzędu pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. W skład TS wchodzi przewodniczący, jego dwóch zastępców i 16 członków. Co najmniej połowa osób wchodzących w skład TS winna mieć kwalifikacje sędziowskie. Postępowanie przed TS jest dwuinstancyjne. W pierwszej instancji TS orzeka w składzie przewodniczącego i sześciu członków, w drugiej zaś w pełnym składzie z wyłączeniem osób orzekających w pierwszej instancji.

Rzecznik Praw Obywatelskich

Rzecznik stoi na straży praw i wolności obywateli, określonych w konstytucji i innych przepisach prawa. W szczególności rzecznik bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania tych praw i wolności, nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej. Jest on powoływany przez Sejm za zgodą Senatu na okres 5 lat. W swojej działalności dysponuje niezawisłością, podobną do niezawisłości sędziowskiej, tzn. jest niezależny od innych organów państwowych. Nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej, aresztowany lub zatrzymany. Ze swojej działalności Rzecznik zdaje sprawę Sejmowi w corocznym sprawozdaniach, które są następnie podawane do publicznej wiadomości. Rzecznik ponosi odpowiedzialność tylko przed Sejmem, przy czym odpowiedzialność ta wyraża się jedynie w możliwości odwołania go ze stanowiska. Rzecznik podejmuje działanie, jeżeli uzyska informację wskazującą na naruszenie praw i wolności obywatela. Może podjąć działanie zarówno na wniosek jak i z własnej inicjatywy. Podejmując sprawę Rzecznik może zależnie od jej charakteru, wybrać jeden z następujących trybów postępowania: samodzielnie prowadzić postępowanie wyjaśniające, zwrócić się o zbadanie sprawy do organów nadzoru, prokuratury, kontroli, zwrócić się do Sejmu o zlecenie NIK przeprowadzenia kontroli określonej sprawy. Prowadząc własne postępowanie Rzecznik ma prawo zbadać każdą sprawę na miejscu, zażądać złożenia wyjaśnień i przedstawienia akt każdej sprawy prowadzonej przez organy administracji państwowej, organizacje spółdzielcze, społeczne. Może od sądów, prokuratury i innych organów ścigania żądać informacji o stanie sprawy. Może też zlecać sporządzenie ekspertyz i opinii. Po zbadaniu sprawy Rzecznik wykorzystuje przyznane mu przez ustawę środki prawne. Może on m.in.

- skierować wystąpienie do organu, organizacji, w którym formułuje opinie i wnioski w sprawie stwierdzonego naruszenia praw obywatela

- żądać wszczęcia przez prokuraturę lub innego oskarżyciela publicznego śledztwa lub dochodzenia

- wystąpić z wnioskiem o ukaranie, a także o uchylenie prawomocnego orzeczenia w postępowaniu w sprawach o wykroczenia

- wnieść kasację od każdego prawomocnego orzeczenia

Rola Rzecznika sprowadza się do zwracania uwagi na przypadki naruszenia praw i wolności obywateli oraz wszczynaniu przewidzianych przez prawo trybów postępowania, zmierzających do ich usunięcia. Rzecznik może występować do właściwych organów z wnioskiem o podjęcie odpowiedniej inicjatywy ustawodawczej bądź o wydanie lub zmianę aktów prawnych rangi niższej niż ustawa.

Senat

Senat jest drugą obok Sejmu izbą parlamentu. W skład senatu wchodzi 100 senatorów. Senat odgrywa znaczącą rolę w procesie legislacyjnym, tzn. procesie stanowienia prawa, aczkolwiek nie ma w nim głosu decydującego. Uprawnienia Senatu w tej dziedzinie zapewniają mu wpływ na treść uchwalanych ustaw, a nawet mogą pozwolić na zablokowanie ustalonej przez Sejm ustawy. Zakres możliwości Senatu w tej dziedzinie związany jest z układem sił politycznych w Sejmie. Przewidziany w konstytucji tryb uchwalania ustaw przewiduje, że uchwalona przez Sejm ustawa jest przekazywana Senatowi do rozpatrzenia. Senat w ciągu miesiąca może zgłosić Sejmowi propozycję dokonania w ustawie określonych zmian lub jej odrzucenia, czyli może wyrazić sprzeciw częściowy lub generalny wobec ustawy sejmowej. Sprzeciw Senatu powoduje, że ustawa musi być w Sejmie ponownie poddana pod głosowanie i aby obalić sprzeciw musi być w Sejmie ponownie poddana pod głosowanie i aby obalić sprzeciw musi uzyskać już nie zwykłą, ale bezwzględną większość głosów. Senat wyraża swoje stanowisko w formie uchwały. Tryb pracy Senatu nad przedstawionymi mu ustawami i projektami innych aktów jest zbliżony do trybu pracy Sejmu. Główne zadanie przypada tu komisjom senackim, które przedstawiają następnie swoje stanowisko na plenarnym posiedzeniu Senatu. Senat obraduje na posiedzeniach. Pracami Senatu kieruje marszałek Senatu, a w jego zastępstwie wicemarszałkowie. Senatorowie pochodzą z powszechnych, bezpośrednich wyborów, odbywających się łącznie z wyborami do Sejmu. Podobnie jak posłowie mogą tworzyć kluby parlamentarne. Kadencja Senatu kończy się równocześnie kadencją Sejmu.

Prezydent

Prezydent jest głową państwa i najwyższym jego przedstawicielem Rzeczypospolitej Polskiej i gwarantem ciągłości władzy państwowej. Prezydent czuwa nad przestrzeganiem konstytucji, stoi na straży suwerenności i bezpieczeństwa państwa oraz nienaruszalności i niepodzielności jego terytorium. Prezydent jest wybierany na 5 lat w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich, w głosowaniu tajnym. Do wyboru konieczne jest uzyskanie bezwzględnej większości ważnie oddanych głosów. Jeżeli żaden z kandydatów biorących udział w wyborach nie uzyska bezwzględnej większości głosów, przeprowadza się drugie głosowanie. Biorą w nim udział już tylko dwaj kandydaci, którzy otrzymali kolejną największą liczbę głosów w pierwszym głosowaniu. Do wyboru wystarcza zwykła większość głosów. Kandydat na prezydenta musi mieć ukończone 35 lat i korzystać z pełni praw wyborczych. Kandydować może ponownie tylko raz. Prezydent jest reprezentantem państwa w stosunkach zewnętrznych. W tej roli ratyfikuje i wypowiada umowy międzynarodowe, zawiadamiając o tym obie izby parlamentu, mianuje i odwołuje przedstawicieli dyplomatycznych Polski w innych państwach i przy organizacjach międzynarodowych, przyjmuje listy uwierzytelniające przedstawicieli obcych państw i organizacji międzynarodowych. Międzynarodowych stosunkach wewnętrznych Prezydent jest najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych, którą to funkcję w czasie pokoju sprawuje za pośrednictwem ministra obrony narodowej. Mianuje szefa sztabu generalnego i dowódców rodzajów sił zbrojnych, na czas wojny na wniosek premiera mianuje naczelnego dowódcę sił zbrojnych, w razie zewnętrznego zagrożenia państwa zarządza mobilizację i użycie sił zbrojnych. Prezydent ma również prawo łaski, nadanie obywatelstwa polskiego, zarządzanie wyborów do Sejmu i Senatu, skracanie kadencji Sejmu i Senatu w przypadkach określonych w konstytucji, zarządzanie referendum, podpisywanie lub odmawianie podpisywania ustaw, desygnowanie i powoływanie premiera, przyjmowanie dymisji rządu, powoływanie sędziów, powoływanie pierwszego prezesa i prezesów Sądów Najwyższych, prezesów i wiceprezesów Trybunału Konstytucyjnego i Naczelnego Sadu Administracyjnego. Na podstawie ustaw i w celu ich wykonania Prezydent wydaje rozporządzenia i zarządzenia. Akty prawne Prezydenta do swojej ważności wymagają kontrasygnaty premiera lub właściwego ministra. Przed upływem kadencji opróżnianie urzędu Prezydenta powodują następujące przyczyny: śmierć, zrzeczenie się urzędu, uchwała Zgromadzenia Narodowego podjęta większością, co najmniej 2/3 głosów w obecności połowy ogólnej liczby posłów i senatorów, uznająca trwałą niezdolność do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia, złożenie z urzędu orzeczeniem Trybunału Stanu, stwierdzenia nieważności wyboru. W przypadku opróżnienia urzędu Prezydenta a także, gdy Prezydent tymczasowo nie może sprawować urzędu, zastępuje go marszałek Sejmu, a w dalszej kolejności marszałek Senatu. Za naruszenie konstytucji lub innych praw Prezydent może być pociągnięty do odpowiedzialności, jednakże tylko przed Trybunałem Stanu. O postawieniu Prezydenta w stan oskarżenia decyduje Zgromadzenie Narodowe. Z wnioskiem w tej sprawie musi wystąpić, co najmniej 140 posłów i senatorów. Uchwała wymaga kwalifikowanej większości 2/3 głosów ogólnej liczby posłów i senatorów. Z chwilą postawienia Prezydenta w stan oskarżenia sprawowanie przez niego urzędu ulega zawieszeniu.

Najwyższa Izba Kontroli

NIK jest naczelnym organem kontroli państwowej i podlega Sejmowi. Podstawowym zadaniem NIK jest kontrolowanie działalności organów administracji rządowej, NBP, państwowych osób prawnych i innych państwowych jednostek organizacyjnych. NIK kontroluje także w węższym zakresie działalność organów samorządu terytorialnego, komunalnych osób prawnych i innych komunalnych jednostek organizacyjnych. NIK podejmuje kontrole na zlecenie Sejmu lub jego organów, na wniosek Prezydenta, Prezesa Rady Ministrów oraz z własnej inicjatywy. Kontrole mogą być zaplanowane lub doraźne. Jednostki państwowe są kontrolowane pod względem legalności, gospodarności i rzetelności. NIK sprawdza czy prowadzą one działalność dobrze i celowo, czy osiągają najlepsze wyniki kosztem możliwie małego nakładu sił i środków, czy właściwie wykorzystują przydzielone im mienie i fundusze, czy eliminują ze swej działalności złą organizację. NIK przedkłada Sejmowi analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej, z czym łączy się wniosek w sprawie absolutorium dla rządu, a także informacje o wynikach kontroli zleconych przez Sejm lub jego organy, Prezydenta, Prezesa Rady Ministrów oraz innych ważniejszych kontroli. Może także przedstawić wnioski w sprawie rozpatrzenia przez Sejm określonych problemów związanych z działalnością organów wykonujących zadania publiczne. Wreszcie ma obowiązek przedstawić sejmowi wynikające z kontroli zarzuty, dotyczące działalności członków Rady Ministrów, kierowników urzędów centralnych, Prezesa NBP. Prezes NIK może występować do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskami o stwierdzenie zgodności ustawy z konstytucją, albo innego aktu normatywnego z konstytucją lub ustawą.

Rada Ministrów

Rada Ministrów (rząd) jest organem władzy wykonawczej, który, na co dzień kieruje państwem. RM prowadzi politykę wewnętrzną i zagraniczną. Stoi na czele całego systemu administracji rządowej. Do RM należą decyzje we wszystkich sprawach polityki państwa, których ustawy nie zastrzegły dla Prezydenta, albo innego organu administracji państwowej lub samorządu terytorialnego. W szczególności RM: zapewnia wykonanie ustaw, wydaje rozporządzenia, koordynuje i kontroluje prace organów administracji rządowej, chroni interesy Skarbu Państwa, uchwala projekt budżetu państwa i kieruje jego wykonaniem, zapewnia bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne państwa oraz porządek publiczny. RM składa się z Prezesa Rady Ministrów (premiera) i ministrów. Ponadto mogą być powołani wiceprezesi Rady Ministrów, Ministrów także przewodniczący określonych przepisami komitetów. Premier i wicepremier mogą zarazem sprawować funkcję ministrów. Premier kieruje pracami rządu i zapewnia realizację jego polityki, wydaje rozporządzenia, sprawuje nadzór nad samorządem terytorialnym w granicach przewidywanych prawem, jest zwierzchnikiem pracowników administracji rządowej. Ministrowie kierują określonymi działaniami administracji rządowej, czyli resortami, bądź wypełniają inne zadania powierzone im przez premiera. Zakres zadań ministrów resortowych określają ustawy natomiast zadania pozostałych ministrów wyznacza premier. Minister kierujący resortem może wydawać rozporządzenia. Rząd na wniosek premiera może uchylić rozporządzenie ministra. Tryb powoływania i odwoływania RM określa konstytucja. Przewiduje ona procedurę składającą się z kilku kolejnych ogniw, przy czym następne ogniwo, przy czym następne ogniwo procedury znajduje zastosowanie dopiero wówczas, gdy nie powiedzie się próba sformułowania rządu w ramach poprzedniego. Ma to zapobiegać długotrwałym kryzysom rządowym i umożliwić powołanie RM także w warunkach dużego zróżnicowania sił politycznych, rozdrobnienia Sejmu, konfliktu między Prezydentem a Sejmem. Organami mającymi decydujący wpływ na powołanie i skład rządu są Prezydent i Sejm.

Etap pierwszy: powołanie rządu należy do Prezydenta. Desygnuje on premiera i powierza mu misję sformowania rządu, a następnie powołuje rząd w składzie zaproponowanym przez premiera. Powinno to nastąpić w ciągu 14 dni od pierwszego posiedzenia Sejmu lub przyjęcia dymisji poprzedniego gabinetu. Prezes RM przedstawia Sejmowi program działania swojego rządu i wnosi o udzielenie votum zaufania. Uchwała w sprawie votum zaufania wymaga bezwzględnej większości głosów. Jeśli rząd nie uzyska votum zaufania, jego misja się kończy.

Etap drugi: inicjatywa w sprawie powołania rządu przechodzi w ręce Sejmu. W ciągu 14 dni Sejm wybiera Prezesa RM i proponowany przez niego skład rządu. Wymaga to uchwały podjętej bezwzględną większością głosów. Jeżeli rząd w tym trybie zostanie przez Sejm wybrany, Prezydent jest zobowiązany go powołać. W przeciwnym razie próba kończy się niepowodzeniem.

Etap trzeci: inicjatywa wraca do Prezydenta. Powołuje on Prezesa RM i rząd w takim samym trybie jak poprzednio, z tym jednak, że Sejm do uchwalenia votum zaufania wystarcza zwykła większość głosów. Jeżeli rząd i w tym przypadku nie uzyska votum zaufania, jego misja jest zakończona. Zarazem zostaje wyczerpane przewidziane konstytucją postępowanie, mające na celu powołanie rządu. Prezydent skraca wówczas kadencję Sejmu i zarządza wybory.

We wszystkich głosowaniach nad powołaniem rządu konieczny jest udział, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Premier ma decydujący wpływ na skład rządu. Zarówno Prezydent jak i Sejm są związani zgłoszonymi przez niego propozycjami osobowymi i nie mogą zdecydować o utworzeniu rządu w innym składzie niż proponowany. Sejm może spowodować dymisją RM, wyrażając jej votum nieufności. Wymaga to wniosku, zgłoszonego, przez co najmniej 46 posłów, imiennie wskazującego kandydata na stanowisko premiera. Jeśli Sejm uchwali wniosek, premier składa dymisję rządu, Prezydent ja przyjmuje i powierza zgłoszonej przez Sejm osobie misję sformułowania nowego rządu. Jest to tzw. konstruktywne wotum nieufności, którego celem jest zapobieganie częstemu obalaniu rządów i długotrwałym kryzysom gabinetowym. Powtórny wniosek może być w zasadzie zgłoszony nie wcześniej, niż po upływie 3 miesięcy od dnia zgłoszenia poprzedniego.

Sejm może także wyrazić wotum nieufności ministrowi. Wniosek w tej sprawie może być zgłoszony, przez co najmniej 69 posłów. Prezydent odwołuje ministra, któremu Sejm wyraził wotum nieufności. Uchwalenie wotum nieufności, zarówno RM, jak i ministrowi wymaga większości głosów ustawowej liczby posłów, to znaczy poparcia, co najmniej 231 posłów.

Prezes RM może się zwrócić do Sejmu o udzielenie rządowi poparcia poprzez uchwalenie wotum zaufania. Wymaga to uchwały podjętej zwykłą większością głosów w obecności, co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Zmiany w rządzie mogą zachodzić w zwyczajnym trybie tzn. premier kieruje do prezydenta wniosek o odwołanie ministra i powołanie na to miejsce innej osoby, a prezydent musi ten wniosek uwzględnić.

RM podaje się do dymisji w następujących przypadkach:

1. po wyborach na pierwszym posiedzeniu Sejmu,

2. w razie nie uchwalenia przez Sejm wotum zaufania,

3. wyrażenia przez Sejm wotum nieufności,

4. rezygnacji Prezesa RM, Prezydent przyjmuje wówczas dymisję rządu i powierza mu dalsze sprawowanie obowiązków do czasu tworzenia nowego rządu.

Pojęcie wymiaru sprawiedliwości

Zadaniem wymiaru sprawiedliwości jest rozstrzyganie sporów i konfliktów prawnych. Na wymiar sprawiedliwości składa się przede wszystkim rozstrzyganie spraw cywilnych i spraw karnych.

Sprawa karna - powstaje w rezultacie popełnienia przestępstwa i jest sądzona w procesie karnym. W sprawie tej występuje oskarżyciel i oskarżony, który może mieć obrońcę. Proces kończy się wyrokiem skazującym lub uniewinniającym, niekiedy umorzeniem postępowania.

Sprawa cywilna - dotyczy z reguły dóbr majątkowych, często spraw rodzinnych, pracowniczych. Najczęściej występuje w postaci sporu między dwiema osobami o określone dobra i toczy się w trybie procesu cywilnego. W procesie takim występuje powód (osoba, która żąda przysądzenia od przeciwnika pewnej kwoty, rzeczy, itp.) i pozwany. Każda ze stron może mieć pełnomocnika, którym najczęściej jest adwokat. Proces kończy się wyrokiem zasądzającym żądane świadczenie lub oddalającym- korzystnym dla pozwanego. Są także sprawy cywilne nieprocesowe, w których nie ma sporu np.: o uznanie osoby za zmarłą, o stwierdzenie nabycia praw do spadku.

W sprawach tych odgrywają rolę dwa akty: kodeks postępowania karnego i kodeks postępowania cywilnego. Rozstrzyganie sporów przez sądy nosi nazwę jurysdykcji lub działalności jurysdykcyjnej.

Organizacja wymiaru sprawiedliwości

Wymiar sprawiedliwości sprawują:

1. Sąd Najwyższy

2. Sądy powszechne

3. Sądy administracyjne

4. Sądy wojskowe

Obok wymienionych pewną rolę odgrywają sądy polubowne, zwłaszcza w sprawach gospodarczych.

W procesie wymierzania sprawiedliwości występują również inni uczestnicy:

1) prokuratura

2) adwokatura

3) radcy prawni

4) notariat

Sądy

Zadaniem sądów jest wymierzanie sprawiedliwości, przede wszystkim rozstrzyganie spraw cywilnych i karnych. Wykonując to zadanie sądy opierają się na przepisach prawa. Charakterystyczną cechą sądów jest niezawisłość.

Niezawisłość oznacza, że przy rozpatrywaniu sprawy i wydawaniu orzeczenia sędzia jest niezależny. Nie podlega nikomu, nawet najwyższym organom państwowym, ma jedynie obowiązek kierować się przepisami prawa. Niezawisłość zagwarantowana jest w konstytucji i innych aktach prawnych.

Drugą cechą charakterystyczną sądów jest oparcie ich funkcjonowania na zasadzie instancyjności.

Zasada instancyjności polega na tym, że od wydanego orzeczenia każdej stronie przysługuje prawo odwołania się do sądu wyższego szczebla, czyli sądu drugiej instancji. W skutek odwołania następuje ponowne rozpatrzenie sprawy, skontrolowanie prawidłowości postępowania sądu pierwszej instancji i trafności wydanego orzeczenia. Zapewnia to uniknięcie ewentualnych pomyłek, bardzo niebezpiecznych w działalności sądów.

Sąd drugiej instancji może zaskarżone orzeczenie utrzymać w mocy, zmienić lub uchylić i przekazać sprawę do ponownego rozpatrzenia sądowi pierwszej instancji. Kontrola instancyjna następuje tylko na skutek wniesienia odwołania. Są drugiej instancji nie sprawdza prawidłowości orzeczenia z urzędu. W polskim sądownictwie rozpatrywanie sprawa opiera się obecnie na systemie trójinstancyjnym. Od orzeczenia rozstrzygającego sprawę każda ze stron może wnieść apelację do sądu bezpośrednio wyższego szczebla. W większości spraw od orzeczenia sądu drugiej instancji strony mogą wnieść kasację do Sądu Najwyższego.

Sądy dzielą się na: powszechne i szczególne.

Sądy powszechne rozpatrują wszystkie pozostałe sprawy. Podstawową rolę odgrywają sądy powszechne: rejonowe, okręgowe i apelacyjne.

Sąd Najwyższy

Jest naczelnym organem sądowym w Polsce, sprawującym nadzór w zakresie orzekania nad wszystkimi innymi sądami- powszechnymi i szczególnymi. Do najważniejszych zadań należy zapewnienie prawidłowości oraz jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej w dziedzinach należących do jego właściwości. Sąd najwyższy może opiniować projekty ustaw, które zostaną mu w tym celu przekazane. W celu wykonywania swoich funkcji Sąd Najwyższy posługuje się środkami przekazanymi mu przez ustawę. Należą do nich:

1. rozpatrywanie środków odwoławczych od orzeczeń sądowych, stosowanie do przepisów prawa procesowego

2. rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych od prawomocnych orzeczeń naczelnego sądu administracyjnego

3. podejmowanie uchwał zawierających interpretację przepisów, które budzą wątpliwości w praktyce lub, których stosowanie wywołuje rozbieżność w orzecznictwie sądowym

4. udzielanie odpowiedzi na pytania prawne, formułowane przez sądy rozpoznające konkretną sprawę

5. rozpatrywanie innych spraw przewidzianych przez ustawy

Z wnioskiem o wyjaśnienie przepisów budzących wątpliwość lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie mogą wystąpić pierwszy prezes i prezesi Sądu Najwyższego, Rzecznik Praw Obywatelskich i minister sprawiedliwości. Uchwałę zawierającą wyjaśnienie przepisów Sąd Najwyższy podejmuje w składzie 7 sędziów w składzie całej izby, w składzie połączonych izb lub w pełnym składzie Sądu Najwyższego. Skład może odmówić podjęcia uchwały, w szczególności, gdy przepis nie wymaga interpretacji. Uchwały Sądu najwyższego podjęte w większych składach uzyskują automatycznie moc zasad prawnych. Skład 7 sędziów także może nadać swojej uchwale moc zasady prawnej wymaga uchwały podjętej przez odpowiednie gremium.

Sędziów Sądu Najwyższego powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Stanowisko to mogą objąć sędziowie i niektóre inne osoby wyróżniające się wysokim poziomem wiedzy prawniczej, odpowiadające kryteriom wymienionym w ustawie. Sąd Najwyższy dzieli się na 4 izby:

1. Izbę Cywilną

2. Izbę Karną

3. Izbę Administracyjną i Ubezpieczeń Społecznych

4. Izbę Wojskową

Na czele sądu najwyższego stoi pierwszy prezes, powoływany przez prezydenta spośród kandydatów przedstawionych przez zgromadzenie ogólne sędziów Sądu Najwyższego. Jego zastępcami są prezesi, których powołuje prezydent. Prezesi zastępują pierwszego prezesa w ustalonym przez niego zakresie, zakresie jednocześnie stoją na czele poszczególnych izb.

Sądy Powszechne

Sądy te są podstawowym rodzajem sądów ze względu na ilość i wagę rozstrzyganych spraw. Do sądów powszechnych należą:

1. Sądy Rejonowe

2. Sądy okręgowe

3. Sądy apelacyjne

Do sądów powszechnych należą wszystkie sprawy, których przepisy nie przekazały innym organom wymiaru sprawiedliwości. O tworzeniu sądów powszechnych decyduje minister sprawiedliwości, który ustala jednocześnie siedzibę sądu i obszar jego właściwości.

Sądy apelacyjne są wyłącznie sądami odwoławczymi. Rozpoznają apelacje i zażalenia od orzeczeń sądów okręgowych wydanych w pierwszej instancji.

Sądy okręgowe są zarówno sądami pierwszej instancji, jak i sądami odwoławczymi. Do zadań sądu okręgowego należy, więc:

1. rozpatrywanie odwołań od orzeczeń sądów rejonowych, w tym przypadku sąd okręgowy występuje w charakterze sądu drugiej instancji

2. rozstrzyganie ważniejszych spraw w charakterze sądu pierwszej instancji.

Do kompetencji sądu okręgowego jako sądu pierwszej instancji należą następujące sprawy cywilne:

1. sprawy o prawa niemajątkowe i łącznie z nimi dochodzone prawa majątkowe, oprócz spraw o ustalenie i zaprzeczenie ojcostwa i macierzyństwa oraz o przysposobienie

2. sprawy o ochronę praw autorskich i wynalazczych oraz praw wynikających z rejestracji wzorów użytkowych, zdobniczych i znaków towarowych

3. sprawy o roszczenia wynikające z prawa prasowego

4. sprawy o prawa majątkowe, których wartość przewyższa kwotę 30000 zł, z wyjątkiem spraw o alimenty i kilku innych

Ponadto sąd okręgowy rozpatruje w pierwszej instancji następujące sprawy karne:

1. zbrodnie (tzn. przestępstwa zagrożone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą)

2. przestępstwa przeciwko podstawowym interesom politycznym i gospodarczym państwa

3. uprzywilejowane formy zabójstwa (np.: zabicie człowieka pod wpływem silnego wzburzenia, eutanazja i inne)

4. puszczanie w obieg fałszywych pieniędzy lub dokumentów

5. sprowadzenie powszechnego niebezpieczeństwa w znacznych rozmiarach

Sądy rejonowe obejmują swoim działaniem obszar kilku lub kilkunastu jednostek podziału terytorialnego kraju stopnia podstawowego. Terytorialny zasięg działalności sądu rejonowego określa minister sprawiedliwości. Rejony mają w przybliżeniu wielkość powiatów.

Zadaniem sądów rejonowych jest rozpoznanie w pierwszej instancji spraw cywilnych i karnych. W szczególności sądy rejonowe rozpatrują te sprawy, które nie zostały wyraźnie przekazane sądom okręgowym. Sądy powszechne rozpatrują również szczególne sprawy w postępowaniu cywilnym są to tzw. sprawy gospodarcze. Od innych spraw różnią się charakterem działalności prowadzonej przez strony. Sprawą gospodarczą jest sprawa pomiędzy stronami zajmującymi się zawodowo działalnością gospodarczą i na tle tej działalności. Drugim szczególnym rodzajem spraw rozstrzyganych przez sądy powszechne są sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych i ze stosunku pracy. Pierwsze z nich to spory między osobą uprawnioną do świadczenia z ubezpieczenia społecznego a organem rentowym, którym w większości spraw jest ZUS, na tle decyzji tego organu. Spory ze stosunku pracy są to spory majątkowe i inne między pracownikiem i zakładem pracy, które mają swoje źródło w łączącym strony stosunku pracy.

Sędziowie i ławnicy

Sędziowie sądów rejonowych, okręgowych i apelacyjnych są mianowani przez Prezydenta, na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Sędziowie są nieusuwalni z wyjątkiem przypadków wymienionych w ustawie.

Ławnicy sądów rejonowych i sądów okręgowych są wybierani przez rady gmin. Zasady i tryb ich wyboru określa ustawa.

Sądy szczególne

Sądy te są powołane do sądzenia określonych rodzajów spraw. W przeciwieństwie do sądów powszechnych, mających uniwersalny charakter, sądy szczególne są sądami specjalistycznymi i mają ściśle wytyczony zakres działania. Do sądów szczególnych należą obecnie jedynie sądy wojskowe. Sądy wojskowe sprawują wymiar sprawiedliwości w stosunku do osób wojskowych. Sądy wojskowe rozpatrują wyłącznie sprawy karne. Nadzór nad sądami wojskowymi sprawuje Sąd Najwyższy (Izba wojskowa).

Sądy administracyjne

Zadaniem sądów administracyjnych jest kontrolowanie legalności decyzji organów administracji publicznej. Obecnie funkcje przewidziane dla sądownictwa administracyjnego wykonuje w całości Naczelny Sąd Administracyjny. Działa on w Warszawie oraz w kilku placówkach zamiejscowych. Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego powołuje Prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa. Do prezydenta należy również powoływanie i odwoływanie prezesa oraz wiceprezesów Naczelnego Sądu Administracyjnego. Przedmiotem kontroli sądu jest legalność decyzji administracyjnej, czyli jej zgodność z prawem. Sąd nie jest natomiast powołany do oceniania, czy decyzja jest merytorycznie trafna, rozumna. Uchylenie decyzji przez sąd może nastąpić wtedy, gdy narusza ona wyraźny przepis prawa. Nadzór nad działalnością Naczelnego Sądu Administracyjnego w zakresie orzekania sprawuje Sąd Najwyższy. Odbywa się to przez rozpoznawanie nadzwyczajnych środków odwoławczych od orzeczeń tego sądu, ustalanie wykładni prawa oraz udzielanie odpowiedzi na formułowane przez sąd pytania prawne. Naczelny Sąd Administracyjny jest uprawniony również do badania w toku postępowania legalności aktów normatywnych, na których była oparta zaskarżona decyzja. Jest to bardzo istotne uprawnienie Naczelnego Sądu Administracyjnego, stwarzające mu możliwość kontrolowania w pewnym stopniu prawotwórczej działalności rządu i innych naczelnych organów administracji państwowej.

Sądy polubowne

Są to sądy szczególnego rodzaju nie mają one z reguły charakteru stałego i nie są sądami państwowymi. Sądy polubowne mogą być powoływane na podstawie umowy stron w celu rozstrzygnięcia istniejącego między nimi sporu majątkowego lub w celu rozstrzygnięcia przyszłych sporów. Umowa, w której strony poddają swój spór rozstrzygnięciu sądu polubownego, nosi nazwę zapisu na sąd polubowny. Sąd polubowny nie może rozstrzygać spraw alimentacyjnych i spraw ze stosunku pracy. Każda ze stron desygnuje arbitra, ci zaś powołują superarbitra, który pełni funkcję przewodniczącego. Przewodniczącego ten sposób powstaje sąd polubowny. Sąd polubowny nie ma obowiązku kierować się przepisami prawa. Rozstrzygnięcia mogą być oparte na zasadach słuszności, poczuciu sprawiedliwości. wyroki sądu polubownego podlegają wykonaniu na równi z wyrokami sądów powszechnych w drodze egzekucji prowadzonej przez komornika.

Prokuratura

Prokuratura jest organem państwowym powołanym do strzeżenia praworządności oraz czuwania nad ściganiem przestępstw. Prokuratura ogólne zadania wykonuje między innymi przez:

1. prowadzenie lub nadzorowanie postępowania przygotowawczego w sprawach karnych oraz sprawozdanie funkcji oskarżyciela publicznego przed sądami

2. wytaczanie powództw i składanie wniosków oraz udział w postępowaniu sądowym w sprawach cywilnych oraz w sprawach ze stosunku pracy i ubezpieczeń społecznych, jeżeli tego wymaga ochrona praworządności, interes społeczny lub inne ważne względy

3. podejmowanie środków przewidzianych prawem, zmierzających do prawidłowego i jednolitego stosowania prawa w różnych rodzajach postępowania

4. sprawowanie nadzoru nad wykonywaniem wyroków w sprawach karnych, postanowień o tymczasowym aresztowaniu oraz innych decyzjach o pozbawieniu wolności

5. opiniowanie aktów normatywnych

Prokuratura prowadzi postępowanie przygotowawcze w sprawach karnych oraz z nadzorowaniem takiego postępowania prowadzonego przez inne uprawnione organy. Postępowanie przygotowawcze ma postać śledztwa lub dochodzenia. Śledztwo toczy się w sprawach poważniejszych, których rozpoznanie w pierwszej instancji należy do sądu wojewódzkiego. Natomiast dochodzenie toczy się w sprawach mniejszej wagi, których osądzenie należy w zasadzie do sądu rejonowego. Dochodzenia prowadzą najczęściej organy policji pod nadzorem prokuratora, a w niektórych sprawach także inne uprawnione organy. Postępowanie przygotowawcze ma doprowadzić do ujawnienia przestępstwa, ustalenia osoby sprawcy i jej ujęcia oraz zgromadzenia materiału dowodowego i jego usystematyzowania. Postępowanie przygotowawcze kończy się wniesieniem aktu oskarżenia do sądu lub umorzenie postępowania karnego.

Prokurator decyduje o postawieniu obywatela w stan oskarżenia. Prokuraturę stanowi prokurator generalny wraz z podległym mu aparatem. Podstawową część aparatu prokuratury stanowią prokuratury rejonowe, okręgowe i apelacyjne. Prokuratorem generalnym jest z urzędu minister sprawiedliwości.

Adwokatura i obsługa prawna jednostek gospodarczych

Adwokatura składa się z ogółu adwokatów i aplikantów na terenie kraju. Jej zadaniem jest udzielanie pomocy prawnej nieograniczonemu kręgowi osób i organizacji oraz ludności. Z pomocy adwokatury mogą korzystać poszczególni ludzie, przedsiębiorstwa, spółki i inne podmioty gospodarcze. Zadaniem adwokata jest udzielenie fachowych porad prawnych oraz prowadzenie spraw klientów przed sądami i innymi organami wymiaru sprawiedliwości. Adwokaci z terenu województwa tworzą izbę adwokacką na czele, której stoi rada adwokacka z dziekanem jako przewodniczącym. Naczelnym organem samorządu adwokackiego jest Naczelna Rada Adwokacka.

Notariat

Notariat jest instytucją mającą na celu zapewnienie bezpieczeństwa obrotu prawnego i jego zgodności z obowiązującym prawem. Do zakresu czynności notariatu należy przede wszystkim sporządzanie aktów notarialnych. Notarialnych formie aktu notarialnego strony zawierają umowy i dokonują innych czynności prawnych. Zadaniem notariatu jest też sporządzanie uwierzytelnionych odpisów dokumentów, przyjmowanie dokumentów na przechowanie, sporządzanie projektów aktów.

PRAWO ADMINISTRACYJNE

Administracja (zarząd, zarządzanie) jest pojęciem używanym w dwojakim znaczeniu. Oznacza bądź jedną z podstawowych dziedzin działalności państwowej, polegającej na zarządzaniu, bądź ogół organów państwowych zajmujących się administrowaniem. Administracją jest wszystko, co nie jest ustawodawstwem i wymiarem sprawiedliwości. Najczęściej za administrację państwową uważa się tę z podstawowych form działalności państwa, która polega na organizowaniu bezpośredniej, praktycznej realizacji zadań państwa, w oparciu o obowiązujące przepisy. Administracja jest działalnością wykonawczo-zarządzającą, prowadzoną w państwie przez specjalny rodzaj organów: organ administracji państwowej.

Prawem administracyjnym nazywamy zespół norm regulujących:

- strukturę i kompetencje organów administracji publicznej

- stosunki prawne powstające w toku wykonawczo- zarządzającej działalności tych organów

Przepisy składające się na prawo administracyjne można podzielić na 3 grupy:

- przepisy odnoszące się do struktury organów administracyjnych

- przepisy regulujące tok działania organów administracyjnych

- przepisy odnoszące się do sposobu załatwiania poszczególnych rodzajów spraw.

Przepisy regulujące strukturę administracji i tok jej działania tworzą część ogólną prawa administracyjnego. Natomiast przepisy normujące sposób załatwiania poszczególnych rodzajów spraw należą do części szczegółowej.

Organy administracji publicznej

Działalność administracyjną prowadzą organy administracji publicznej. Wśród nich wyróżniamy organy administracji rządowej i organy administracji samorządowej.

Organy kolegialne i jednoosobowe

Organ kolegialny składa się z pewnej liczby osób, a decyzje zapadają w nim zespołowo, w drodze uchwały podjętej większością głosów. Organem kolegialnym jest np.: Rada Ministrów.

Ministrów skład organu jednoosobowego wchodzi jedna osoba, a decyzje zapadają jednoosobowo. Takim organem jest minister.

W aparacie administracyjnym państwa działają obydwa rodzaje organów. Organy kolegialne wykorzystuje się głównie, gdy chodzi o merytoryczną i prawną trafność decyzji. Organy jednoosobowe wykorzystuje się, gdy najważniejsza jest szybkość działania i operatywność organu.

Organy centralne i terenowe

Organami centralnymi są te organy administracji, które obejmują swoim działaniem teren całego kraju, zgodnie z przyznanymi im w konstytucji i w innych ustawach kompetencji. Centralnymi organami są: Rada Ministrów, ministrowie, główny Urząd Statystyczny

Organami terenowymi nazywamy taki organ, którego kompetencje rozciągają się jedynie na określoną część terytorium państwa, odpowiadającą z reguły jednostce podziału administracyjnego (np. województwo).

Organy o kompetencji ogólnej i szczególnej

Wśród organów administracyjnych odróżniamy takie, które zajmują się zarządzaniem wszystkim lub przynajmniej większą ilością dziedzin życia na danym terenie, oraz takie, którym podlega tylko jedna dziedzina zarządu państwowego. Pierwsze z nich to organy o kompetencji ogólnej - wojewoda, drugie o kompetencji szczególnej - minister.

Stosunek administracyjnoprawny

Stosunkiem administracyjnoprawnym jest stosunek społeczny uregulowany przez przepisy prawa administracyjnego i charakteryzuje się tym, że:

- jedną ze stron stosunku jest zawsze organ administracji publicznej wyposażony w uprawnienia władcze, czyli tzw. imperium (drugą stroną jest obywatel, przedsiębiorstwo). Stosunek administracyjnoprawny jest, więc stosunkiem nie równorzędnych partnerów. Jeden z nich reprezentuje państwo i może w danej sprawie narzucić swoją wolę, drugi zaś jest mu podporządkowany. Organ administracji w zasadzie sam określa prawa i obowiązki wzajemne obu stron stosunku.

- przedmiotem stosunku administracyjnego są jedynie sprawy należące do kompetencji organów administracji państwowej

- stosunki administracyjnoprawne powstają najczęściej z mocy aktów administracyjnych pomiędzy organem wydającym akt i adresatem aktu. Niekiedy nawiązują się one z mocy samego prawa. Wreszcie przyczyną powstania stosunku administracyjnoprawnego może być zgłoszenie przez obywatela pod adresem organu roszczenia o określone zachowanie się

Prawne formy działania administracji

Działalność organów administracji publicznej, prowadzona w celu zrealizowania stojących przed nimi zadań, przejawia się w kilku formach. Przez formę działania administracji należy rozumieć określony prawnie typ konkretnej czynności organu administracyjnego.

Znane są następujące formy działania administracji:

- stanowienie przepisów prawnych - organ administracyjny ma prawo posługiwania się w swej działalności aktami normatywnymi, za pomocą, których ustanawia powszechnie obowiązujące przepisy prawa. Jakie to są akty i jaki jest zakres spraw, które mogą być przez organ przy ich pomocy regulowane o tym decydują przepisy określające kompetencje organu. Organ stojący najwyżej w hierarchii administracji rządowej - Rada Ministrów wydaje przede wszystkim rozporządzenia i podejmuje uchwały. Ministrowie wydają rozporządzenia i zarządzenia.

- wydawanie aktów administracyjnych - stanowi ono podstawową formę prawną działania administracji. Większość konkretnych spraw, których załatwienie należy do zakresu zadań danego organu, jest rozstrzygana w postaci aktu administracyjnego.

- zawieranie porozumień administracyjnych - porozumienie administracyjne występuje między organami, które nie są sobie podporządkowane, a więc, między którymi nie ma stosunku służbowej podległości. Porozumienie stanowi podstawową i skuteczną formę prawną współdziałania różnych organów administracyjnych. Dopuszczalność zawierania porozumień wynika z faktu, że wzajemne współdziałania stanowi obowiązek wszystkich organów administracji państwowej. Porozumienie może być zawarte tylko w sprawach objętych kompetencjami stron i regulowanych prawem administracyjnym

- zawieranie umów - umowa jest typową czynnością cywilnoprawną i ze względu na swą istotę stanowi w prawie administracyjnym element obcy, jest także wykorzystywana jako jedna z form działalności organów administracyjnych. Istotą umowy jest porozumienie dwóch lub więcej stron, które w danej sytuacji są prawnie równorzędne. Umowa jest aktem dwustronnym, inaczej niż akt administracyjny. Wymaga do swego powstania zgodnej woli dwóch stron.

- prowadzenie działalności społeczno - organizatorskiej - jest to tzw. działalność w formach niewładczych. Prowadząc tę działalność organy nie występują z pozycji władzy, jak przy wydawaniu aktów administracyjnych, lecz w podobnym charakterze jak organizacje społeczne zajmujące się organizowaniem działalności ludzi za pomocą namowy, perswazji i innych środków oddziaływania.

- wykonywanie czynności materialno - technicznych - są to przede wszystkim wszelkie czynności faktyczne organu administracyjnego i jego funkcjonariuszy, wykonywane w toku urzędowania. W stosunku do właściwych czynności organu maja one charakter pomocniczy.

Akt administracyjny

Akt administracyjny to wydany w postępowaniu administracyjnym jednostronny władczy akt woli organu administracji publicznej, rozstrzygający w całości lub w części konkretną sprawę, co do istoty, skierowany do oznaczonego adresata.

Akt administracyjny powinien zawierać:

- oznaczenie organu administracyjnego i stron

- treść decyzji

- powołanie podstawy prawnej

- uzasadnienie faktyczne i prawne

- datę

- pouczenie o prawie wniesienia odwołania bądź złożenia skargi do sądu administracyjnego

- podpis i stanowisko służbowe urzędnika

Akt administracyjny charakteryzuje się następującymi cechami:

- jest wydawany przez organ administracji publicznej, rządowej lub samorządowej

- przy wydawaniu aktu administracyjnego organ korzysta z posiadanych uprawnień władczych występuje, więc w stosunku do adresata jako ośrodek władzy, a nie równorzędny partner

- akt administracyjny nakłada na adresata określone obowiązki lub przyznaje uprawnienia, powodując powstanie, zmianę lub zniesienie stosunku prawnego. Akt administracyjny jest, więc zdarzeniem prawnym.

Podział aktów administracyjnych

Akty administracyjne dzielą się na:

- zewnętrzne - zaliczamy te akty, które organ administracji publicznej kieruje do innego adresata niż podległy organ administracyjny, a więc „na zewnątrz” najczęściej do obywatela, jednostki gospodarczej, organizacji społecznej np.: zezwolenie na wybudowanie garażu przez osobę prywatną.

- wewnętrzne - zarządzenie premiera skierowane do wojewody.

Dalszym podziałem aktów administracyjnych jest podział na:

- deklaratywne - akt ten ustala w sposób wiążący, że w danej sytuacji wynikają z ustawy dla adresata obowiązki i prawa, sam jednak tych obowiązków i praw nie tworzy np.: poświadczenie posiadania obywatelstwa polskiego.

- konstytutywne - ma charakter twórczy. Tworzy on, zmienia lub uchyla stosunki prawne np.: nadanie obywatelstwa polskiego cudzoziemcowi.

Do grupy aktów administracyjnych w ścisłym znaczeniu należą tylko akty administracyjne konstytutywne, natomiast deklaratywne do nich się nie zaliczają.

Akty administracyjne można podzielić także na:

- pozytywne - jest to akt załatwiający sprawę zgodnie z przedstawionym wnioskiem

- negatywne - jest to akt, który odmawia całkowicie lub częściowo żądaniu strony. Odmowne załatwienie podania przez organ administracyjny jest również aktem administracyjnym, stwarza, bowiem dla wnoszącego podanie pewną sytuację prawną

Ważność aktu administracyjnego

Przesłanki ważności aktu administracyjnego są następujące:

- akt administracyjny może być wydany jedynie na podstawie ustawy lub przepisów wykonawczych

- akt administracyjny powinien pochodzić od właściwego organu i mieścić się w ramach jego kompetencji

- akt administracyjny często może być wydany tylko po przeprowadzeniu określonego przez przepisy prawne postępowania i przy zachowaniu pewnych wymagań formalnych

Moc obowiązująca aktu administracyjnego nie nasuwa żadnych wątpliwości, jeśli został on wydany prawidłowo, z zachowaniem przewidzianych przez prawo wymagań. Zdarza się jednak, że przy wydaniu aktu administracyjnego wymagania te nie zostały zachowane. Taki akt jest wadliwy.

Niezgodność aktu może być poważna lub błaha w zależności od tego, jakiej sprawy dotyczy. Im większa niezgodność z obowiązującym prawem tym większy wpływ wywiera to na ważność aktu administracyjnego. Wyróżniamy wady istotne lub nieistotne.

Jeśli akt administracyjny narusza przepis, mający tylko charakter porządkowy - wada nieistotna, wadliwość nie powoduje dla aktu administracyjnego żadnych ujemnych skutków, uzasadnia jedynie ewentualną odpowiedzialność służbową pracownika państwowego, który taki akt wydał. Taki akt jest dalej ważny wymaga jedynie sprostowania.

Inaczej jest natomiast, gdy akt administracyjny dotknięty jest wadą istotną. Przepisy kodeksu postępowania administracyjnego uznają za nieważny akt administracyjny, który:

- został wydany przez niewłaściwy rzeczowo organ

- został wydany bez podstawy prawnej lub z rażącym naruszeniem prawa

- dotyczy sprawy, która została poprzednio rozstrzygnięta ostateczna decyzją

- został skierowany do osoby niebędącej stroną w sprawie

- w razie wykonania wywołałby czyn zagrożony karą

- zawiera inną wadę, powodującą nieważność aktu z mocy wyraźnego przepisu prawa.

Każdy akt chroniony jest domniemaniem ważności, co ma zapobiec samodzielnemu ocenianiu aktu przez zainteresowane podmioty i swobodnemu decydowaniu, czy go wykonać. Nawet taka decyzja, która jest dotknięta bardzo poważną wadą powinna być traktowana jako obowiązująca do chwili uchylenia. Uchylając akt administracyjny organ nadrzędny decyduje czy był on nieważny od chwili wydania i od początku nie wywołał żadnych skutków prawnych, czy też staje się nieważny z chwilą uchylenia. Organ administracji państwowej wstrzymuje wykonanie aktu administracyjnego, gdy zachodzi prawdopodobieństwo, że jest on wadliwy.

Postępowanie administracyjne

Przez postępowanie administracyjne należy rozumieć tok czynności organu administracyjnego i stron, zmierzających do wydania aktu administracyjnego. Aktu administracyjnego nie można wydać w dowolny sposób. Konieczne jest przestrzeganie pewnych formalności i rygorów.

Postępowanie administracyjne ogólne

Nazwę postępowania administracyjnego z dopełnieniem „ogólne” nadaje się podstawowemu rodzajowi postępowania organów administracji państwowej. Jeśli mowa jest w ogóle o postępowaniu administracyjnym bez bliższego wyjaśnienia, o jaki rodzaj chodzi oznacza to właśnie postępowanie ogólne. Postępowanie administracyjne nie jest przeznaczone do załatwiania spraw określonego rodzaju. Jest ono postępowaniem w pełnym tego słowa znaczeniu ogólnym a więc skupiającym sprawy z różnych zakresów działania administracji. Rozdział spraw pomiędzy różne tryby postępowania opiera się na tej zasadzie, iż dla wydania pewnych rodzajów decyzji stworzono tryby szczególne, precyzując dokładnie rodzaj załatwianych w nich spraw, zaś wszelkie pozostałe sprawy obejmuje postępowanie ogólne, bez względu na ich charakter. Ogólne podejmowane są w sprawach: budowlanych, sanitarnych, drogowych, mieszkaniowych.

Zasady postępowania administracyjnego

Do podstawowych zasad postępowania administracyjnego należą:

- zasada prawdy obiektywnej - oznacza ciążący na organie administracyjnym prowadzącym postępowanie obowiązek dążenia do możliwie najwierniejszego odtworzenia rzeczywistego stanu faktycznego, na podstawie, którego ma nastąpić wydanie decyzji. Rozstrzygnięcie sprawy może nastąpić wówczas, gdy znana jest cała prawda

- zasada udziału stron w postępowaniu - oznacza, że postępowanie administracyjne toczy się przy aktywnym udziale zainteresowanych w treści przyszłej decyzji stron. Jest to niezbędne przede wszystkim z uwagi na konieczność wiernego ustalenia stanu faktycznego, co bez wyjaśnień stron, a więc osób najlepiej zorientowanych, nie byłoby z reguły w pełni możliwe

- zasada kontroli społecznej nad postępowaniem administracyjnym - wynika z tego, że społeczeństwo jest żywotnie zainteresowane w ścisłym przestrzeganiu prawa przy wydawaniu decyzji administracyjnych.

- zasada uwzględnienia z urzędu interesu społecznego i słusznego interesu stron - zmierza do podkreślenia, iż organ administracyjny powinien mieć na uwadze z jednej strony interes społeczny, z drugiej zaś nie wolno mu dopuścić do naruszenia słusznego interesu uczestnika postępowania. Przez słuszny interes należy rozumieć taki interes strony, który nie pozostaje w kolizji z przepisami prawa i zasadami współżycia społecznego.

Poza omówionymi zasadami mającymi charakter podstawowy, postępowanie administracyjne opiera się na szeregu zasad pomocniczych. Należą do nich:

- zasada odrębności postępowania administracyjnego

- zasada oficjalności

- zasada względnej jawności

- zasada dwuinstancyjności

- zasada swobodnej oceny dowodów

- zasada dyspozytywności

- zasada prostoty i koncentracji

- zasada ograniczonego formalizmu

- zasada trwałości decyzji administracyjnej

Przebieg postępowania administracyjnego

Wszczęcie postępowania administracyjnego może nastąpić zarówno z urzędu jak i na wniosek stron. Pierwszą decyzją organu administracyjnego jest stwierdzenie, czy jest organem właściwym do wydania decyzji. Są organy różnych szczebli: wojewódzkie, centralne i każdy z nich ma swój zakres spraw. W kraju działa kilkanaście równorzędnych organów wojewódzkich. Zależnie od tego mówimy o właściwości rzeczowej i właściwości miejscowej organów administracyjnych. Właściwość rzeczowa odpowiada na pytanie, jaki rodzaj spraw należy do danego organu, właściwość miejscowa zaś mówi, który z organów danego szczebla w Polsce jest kompetentny w załatwianej sprawie. O wszczęciu postępowania zawiadamia się wszystkie osoby będące stronami w sprawie. Stroną w postępowaniu jest każdy czyjego interesu lub obowiązku prawnego postępowanie dotyczy. Stronami mogą być obywatele, podmioty gospodarcze, państwowe jednostki organizacyjne. W każdym stadium postępowania organ administracji państwowej zobowiązany jest umożliwić stronie przeglądanie akt sprawy, sporządzanie z nich notatek i odpisów. W celu ustalenia okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, organ administracyjny przeprowadza stosowne dowody. Podstawowe znaczenie maja dowody z dokumentów. Stosowane są także dowody z zeznań świadków, dowody z opinii biegłych i inne. Wszystko to zmierza do ustalenia stanu faktycznego, zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów, która oznacza, że organ sam ocenia wiarygodność poszczególnych dowodów i odpowiednio je traktuje. Postępowanie powinno się charakteryzować szybkością i elastycznością. Jeśli sprawa jest prosta, powinna być załatwiona prosto i niezwłocznie. Jeśli względy celowości za tym przepowiadają organ administracyjny może zarządzić przeprowadzenie rozprawy. Stosuje się to, jeśli ma to przyspieszyć lub uprościć sprawę. Na rozprawie następuje koncentracja materiału sprawy. Strony mogą na niej przedstawić twierdzenia i dowody na ich poparcie, wysuwać żądania. Każda ze stron może się swobodnie wypowiadać. Po wyjaśnieniu okoliczności organ administracyjny podejmuje decyzje.

Decyzja

Decyzja jest aktem administracyjnym rozstrzygającym sprawę. Kończy ona, więc postępowanie w danej instancji. Decyzja powinna mieć formę pisemną. Jest to zrozumiałe, jeśli się zważy, że stanowi ona trwałą podstawę uzyskiwanych przez stronę uprawnień lub nakładanych obowiązków. Do niezbędnych elementów każdej decyzji należy:

- oznaczenie organu wydającego decyzję

- data wydania decyzji

- oznaczenie stron, do których decyzja jest skierowana

- podstawa prawna decyzji

- rozstrzygnięcie sprawy

- pouczenie o możliwości odwołania, terminach i trybie

- podpis pracownika, który w imieniu organu wydaje decyzję

- uzasadnienie

Postanowienia tym różnią się od decyzji, że nie dotyczą istoty rozpatrywanej sprawy i nie kończą postępowania.

Środki odwoławcze

Postępowanie administracyjne, podobnie jak sądowe, jest oparte na zasadzie instancyjności. Od każdej decyzji przysługuje stronom odwołanie. Wniesienie odwołania powoduje z reguły wstrzymanie wykonania wydanej decyzji i powtórne zbadanie sprawy. Strona wnosi odwołanie wtedy, gdy z jakichkolwiek przyczyn jest z decyzji niezadowolona, w szczególności, gdy uważa, że decyzja narusza jej prawa. Przepisy kodeksu postępowania administracyjnego znają trzy środki odwoławcze:

- odwołanie - od decyzji administracyjnej wnosi strona w ciągu 14 dni od ogłoszenia lub doręczenia decyzji. Odwołanie wnosi się za pośrednictwem organu, który wydał decyzję, do organu wyższego szczebla lub samorządowego kolegium odwoławczego. Nie przysługuje odwołanie jedynie od decyzji naczelnych organów administracji państwowej. Jednakże w tym ostatnim przypadku można wnieść skargę do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Odwołanie nie wymaga szczególnego uzasadnienia. Wystarczy żeby z niego wynikało wyraźnie, iż strona jest niezadowolona z decyzji i wnosi o odmienne rozstrzygnięcie sprawy. W wyniku odwołania następuje wydanie drugiej decyzji w tej samej sprawie przez organ nadrzędny. Organ nadrzędny może zmienić zaskarżaną decyzję w całości lub w części, uwzględniając w ten sposób odwołanie strony. Może też decyzje utrzymać w mocy, jeśli uzna ją za trafną. Decyzja organu odwoławczego jest ostateczna i nie podlega zaskarżeniu w toku instancji. Uchylenie decyzji ostatecznej może nastąpić tylko w trybie nadzoru, sprawowanego przez organy zwierzchnie nad organami podległymi.

- zażalenie - przysługuje stronom od zapadających w toku postępowania postanowień, ale tylko w przypadkach wyraźnie wskazanych w kodeksie postępowania administracyjnego. Zażalenie wnosi się w ciągu 7 dni od daty ogłoszenia lub doręczenia postanowienia.

- wniosek o wznowienie postępowania - jest nadzwyczajnym środkiem odwoławczym. Zmierza on do podjęcia na nowo postępowania, które zostało zakończone wydaniem decyzji ostatecznej. Z tego względu może mieć miejsce tylko w wyjątkowych przypadkach. Wznowienie postępowania może nastąpić, gdy:

- decyzja wydana została w wyniku przestępstwa

- dowody, na których oparł się organ okazały się fałszywe

- wyjdą na jaw nowe okoliczności, nieznane w chwili wydania decyzji.

Wznowienie postępowania może nastąpić zarówno na skutek wniosku strony, jak i z urzędu. Wniosek o wznowienie postępowania powinien być złożony w ciągu miesiąca od uzyskania wiadomości o przyczynie uzasadniającej wznowienie.

Sądowa kontrola decyzji administracyjnych

Decyzje ostateczne w administracyjnym toku instancji podlegają kontroli sprawowanej przez Naczelny Sąd Administracyjny z punktu widzenia ich legalności, czyli zgodności z prawem. Do kontroli tej dochodzi w przypadku wniesienia skargi na decyzję administracyjną. Do wniesienia skargi jest uprawniona strona postępowania administracyjnego, której decyzja dotyczy i która jest z niej niezadowolona, uważając, że decyzja narusza prawo. Poza tym skargę może wnieść organizacja społeczna biorąca udział w postępowaniu a także prokurator. Skargę wnosi się w ciągu 30dni od dnia doręczenia lub ogłoszenia decyzji. Stronami w toczącym się postępowaniu przed sądem administracyjnym są skarżący oraz organ administracji publicznej. Orzeczenie zapada po przeprowadzeniu rozprawy. Uwzględniając skargę sąd uchyla decyzję w części lub w całości a w szczególnych przypadkach stwierdza jej nieważność. Po wydaniu orzeczenia sąd zwraca akta sprawy właściwemu organowi administracji. Jeżeli decyzja została przez sąd uchylona organ ten wydaje nowa decyzję w sprawie, uwzględniając ocenę prawną wyrażoną w orzeczeniu sądu administracyjnego.

Skargi i wnioski

Skargi są środkiem nadzoru społecznego nad działalnością organów administracji państwowej. Do złożenia skargi na działalność organu lub wniosku zmierzającego do usprawnienia tej działalności uprawniony jest każdy obywatel, instytucja itd. Złożenie skargi lub wniosku nakłada na organ obowiązek zbadania sprawy i udzielenia w odpowiednim czasie odpowiedzi. Przedmiotem skargi może być każdy wywołujący niezadowolenie przejaw działalności konkretnego organu administracji lub jego pracowników. Pracowników szczególności można skarżyć się na zaniedbanie lub nienależyte wykonywanie zadań przez właściwe organy lub ich pracowników, naruszenie praworządności. Skarga jest skierowana przeciwko określonym aktom, sytuacjom, zjawiskom.

Przedmiotem wniosku jest ulepszenie działania organów administracji publicznej bez związku z konkretnymi zaniedbaniami. Zaniedbaniami kodeksu postępowania administracyjnego wynika, że nikt nie może być narażony na jakikolwiek zarzut lub uszczerbek z powodu złożenia skargi lub wniosku, jeżeli działał w granicach dozwolonych prawem. Naruszenie tej zasady pociąga za sobą odpowiedzialność prawną. Złożenie skargi powoduje z reguły wszczęcie postępowania administracyjnego w odpowiedniej formie. Sprawa stanowiąca przedmiot skargi powinna być załatwiona w ciągu 2 miesięcy. Organ administracyjny obowiązany jest zawiadomić skarżącego o wyniku.

Postępowanie egzekucyjne

Postępowanie egzekucyjne ma na celu zmuszenie określonej osoby lub jednostki organizacyjnej do wykonania obowiązku wynikającego z aktu administracyjnego. Postępowanie egzekucyjne nie ma na celu ukarania, lecz wymuszenie posłuchu dla poleceń władzy bądź skonkretyzowanych w decyzji administracyjnej, bądź wynikających bezpośrednio z przepisów. Postępowanie egzekucyjne w administracji odnosi się jedynie do obowiązków związanych ze sferą działalności organów administracji publicznej. Obowiązki cywilnoprawne w stosunkach między równorzędnymi podmiotami, stwierdzone orzeczeniem sądu, podlegają egzekucji sądowej. Wszczęcie postępowania przymusowego następuje na podstawie tytułu wykonawczego. Tytułem wykonawczym jest najczęściej akt administracyjny ostateczny, czyli taki, od którego nie przysługuje już na normalnej drodze odwołanie, albo, który podlega natychmiastowemu wykonaniu. Organem prowadzącym postępowanie egzekucyjne przy egzekucji należności pieniężnych jest naczelnik właściwego urzędu skarbowego. W przypadku egzekucji o charakterze niepieniężnym jest wskazany przez przepisy organ, z którego zakresem działania jest związany dany obowiązek: właściwy organ jednostki samorządu terytorialnego. Miejsce postępowania egzekucyjnego ustala się według miejsca zamieszkania lub siedziby zobowiązanego. Przeprowadzenie postępowania egzekucyjnego poprzedza akt zwany zagrożeniem. Polega on na przesłaniu przez organ administracyjny zobowiązanemu pisemnego upomnienia, zawierającego wezwanie do wykonania obowiązku z zagrożeniem skierowania sprawy na drogę postępowania egzekucyjnego. Egzekucja może być wszczęta dopiero po upływie tygodnia od doręczenia upomnienia. Postępowanie egzekucyjne rozpada się na dwa tryby:

- egzekucję należności pieniężnych - ma ona na celu przymusowe wykonanie takich aktów administracyjnych lub przepisów, które nakładają obowiązek zapłacenia określonej kwoty, np.: z tytułu cła, nałożonej grzywny. W tym postępowaniu stosowane są środki:

1. egzekucja z wynagrodzenia za pracę

2. egzekucja z zaopatrzenia emerytalnego oraz z ubezpieczenia społecznego

3. egzekucja z rachunków bankowych i wkładów oszczędnościowych

4. egzekucja z wierzytelności pieniężnych i innych praw majątkowych

5. egzekucja z ruchomości

6. egzekucja nieruchomości

- egzekucję obowiązków o charakterze niepieniężnym - wyegzekwowanie tych obowiązków służą następujące środki przymusu:

1. grzywna w celu przymuszenia

2. wykonanie zastępcze

3. odebranie rzeczy ruchomej

4. odebranie nieruchomości, poróżnianie lokali i innych pomieszczeń

5. przymus bezpośredni

Grzywna w celu przymuszenia może być nakładana kilkakrotnie, w tej samej lub wyższej kwocie, przy czym jednorazowo nie może przekroczyć 5000 zł a łącznie 10000 zł. W stosunku do osób prawnych kwoty te wynoszą odpowiednio 25000 zł i 100000 zł. Grzywnę stosuje się w celu wymuszenia takiego świadczenia, które może być wykonane tylko przez samego zainteresowanego, albo zaniechania lub znoszenia czegoś. Wykonanie zastępcze polega na powierzeniu, komu innemu wykonania świadczenia na koszt i ryzyko zobowiązanej osoby. Przymus bezpośredni stosuje się, gdy zawiodły inne środki lub, gdy ich użycie nie jest celowe.

Prawo karne

Kodeks karny składa się z 3 części:

- ogólnej - w tej części są uregulowane podstawowe zagadnienia prawa karnego np.: odpowiedzialność karna, kary, przedawnienia

- szczególnej - to zbiór przepisów, z których każdy odnosi się do jakiegoś konkretnego przestępstwa

- wojskowej - zawiera ogólne i szczegółowe przepisy karne odnoszące się do żołnierzy

Zakres obowiązywania prawa karnego

Sprawa obowiązywania polskiego prawa karnego jest rozpatrywana na dwóch płaszczyznach: w czasie i w przestrzeni, na których może dochodzić do kolizji.

Obowiązywanie prawa karnego w czasie

Na podstawie przepisów ustawy karnej mogą być sądzone tylko te przestępstwa, które zostały popełnione w czasie jej obowiązywania. Nie można sądzić i skazać sprawcy za popełnienie czynu zabronionego przez ustawę przed jej wejściem w życie, ani po jej uchyleniu. Jeżeli sprawca popełni czyn pod rządami starej ustawy, a sądzony jest już po wejściu w życie nowej, przewidującej surowszą karę za dany czyn, sąd wymierza karę według starych przepisów. Jeżeli jednak ustawa nowa jest względniejsza dla sprawcy lub w ogóle popełnionego czynu nie uznaje za przestępstwo sąd stosuje nową ustawę. Obowiązuje, więc przyjęcie tego przepisu, który jest korzystniejszy dla oskarżonego.

Obowiązywanie prawa karnego w przestrzeni

1. Przepisy karne stosuje się do wszystkich osób, które popełniły przestępstwo na terytorium Polski oraz na polskim statku wodnym lub powietrznym. Nie ma znaczenia obywatelstwo sprawcy. Obywatel obcego państwa, który w czasie pobytu na terenie Polski dopuści się przestępstwa odpowiada przed polskim sądem wg polskiego kodeksu karnego jak obywatel Polski. Przepisom Polskim nie podlegają osoby należące do personelu dyplomatycznego, szefowie przedstawicielstw państw obcych, członkowie ich rodzin i inne osoby korzystające z immunitetu dyplomatycznego. Przestępstwo uważa się za popełnione w miejscu, gdzie: sprawca dopuścił się czynu, nastąpił skutek, skutek miał nastąpić. Jeśli jedno z ogniw miało miejsce na terytorium Polski to stosuje się polskie prawo karne

2. Polską ustawę karną stosuje się do obywateli polskich, którzy popełnili przestępstwo za granicą nie ważne, że sprawca za to samo został już ukarany za granicą. W razie skazania takiej osoby w Polsce za przestępstwo, za które została już ukarana za granicą sąd polski zalicza na poczet kary wykonaną za granicą całość albo część kary. Warunkiem skazania za czyn popełniony za granicą jest uznanie go za przestępstwo również tam, za granica w miejscu popełnienia przestępstwa. Nie można ukarać w Polsce za czyn, który w miejscu popełnienia jest legalny.

3. Polskie prawo karne może być stosowane do cudzoziemca, który popełnił przestępstwo za granicą w 2 przypadkach:, jeśli przestępstwo jest skierowane przeciwko interesom państwa polskiego, obywatela lub innej jednostki organizacyjnej lub, jeśli przestępstwo jest w Polsce zagrożone karą przekraczającą 2 lata pozbawienia wolności a sprawca przebywał na terytorium polski i nie wydano go warunkiem jest jednak, aby czyn uznany był za przestępstwo również w miejscu popełnienia.

4. bez względu na przepisy obowiązujące w miejscu popełnienia i obywatelstwo podejrzanego, polskie prawo karne stosuje się w razie popełnienia przestępstwa: przeciwko bezpieczeństwu państwa polskiego, przeciwko polskim urzędom lub funkcjonariuszom publicznym, przeciwko istotnym interesom gospodarczym

Pojęcie przestępstwa

Przestępstwo jest to zawiniony czyn człowieka, społecznie niebezpieczny, zabroniony pod groźbą kary.

Każde przestępstwo charakteryzuje kilka cech tzw. znamion. W przestępstwie są 4 charakterystyczne elementy:

- podmiot przestępstwa

- przedmiot przestępstwa

- strona przedmiotowa przestępstwa

- strona podmiotowa przestępstwa

Podmiotem lub podmiotami przestępstwa nazywamy sprawcę lub sprawców. Przedmiotem przestępstwa jest dobro, przeciwko któremu przestępstwo było bezpośrednio skierowane: skradziona rzecz, życie człowieka. Strona przedmiotową przestępstwa nazywamy sposób popełnienia czynu i okoliczności faktyczne, w jakich do niego doszło, a więc zewnętrzną, dostrzegalną zmysłami, obiektywnie istniejącą stronę przestępstwa. Policja, która przyjeżdża na miejsce przestępstwa, zajmuje się właśnie utrwaleniem jego strony przedmiotowej. Stroną podmiotową przestępstwa nazywamy natomiast subiektywne okoliczności sprawy, okoliczności związane z psychiką sprawcy. Należy do nich przede wszystkim wina sprawcy.

Rodzaje przestępstw

Podział przestępstw:

1. ze względu na wysokość grożącej kary przestępstwa dzielą się na:

- zbrodnię - to czyn zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat albo karą surowszą

- występek - to czyn, za który grozi kara pozbawienia wolności przekraczająca miesiąc, kara ograniczenia wolności lub grzywna powyżej 30 stawek dziennych

2. z uwagi na skutek, przestępstwa dzielą się na:

- przestępstwo materialne - to takie, na które składa się: działanie sprawcy, skutek tego działania. Wystąpienie dwóch elementów jest konieczne. Np: kradzież, rozbój, zabójstwo.

- przestępstwa formalne - do ich popełnienia dochodzi przez samo działanie sprawcy, bez względu na skutek. Wystąpienie skutku lub nie, nie jest istotne dla bytu przestępstwa. Jest to np.: nie udzielenie pomocy człowiekowi, któremu grozi utrata życia albo uszczerbek na zdrowiu.

3. ze względu na rodzaj winy sprawcy, odróżnia się przestępstwa:

- umyślne - elementem tego przestępstwa jest umyślna wina sprawcy (w postaci zamiaru bezpośredniego lub zamiaru ewentualnego)

- nieumyślne - popełniane jest z winy nieumyślnej (w postaci lekkomyślności lub niedbalstwa)

4. ze względu na sposób zachowania się sprawcy, można przestępstwa podzielić na popełnione przez działanie i popełnione przez zaniechanie. W ogromnej większości przypadków przestępstwo polega na aktywnym zachowaniu się człowieka, na pewnym działaniu. Niekiedy jednak przestępstwem może być powstrzymanie się od aktywności, bierne zachowanie się, zaniechanie wykonania obowiązku, jaki w danej sytuacji prawo na człowieka nakłada.

5. przestępstwa podzielić można także na:

- zasadnicze - np.: kradzież wśród przestępstw przeciwko mieniu

- kwalifikowane - jest to przestępstwo posiadające takie cechy dodatkowe, które powodują, że jest ono społecznie niebezpieczniejsze od zasadniczego. Kara jest też odpowiednio wyższa np.: rozbój w stosunku do kradzieży

- uprzywilejowane - jest czymś odwrotnym od kwalifikowanego. Posiada takie dodatkowe cechy, które czynią je mniej niebezpiecznym niż przestępstwo zasadnicze. Kara też jest odpowiednio niższa. Przestępstwem uprzywilejowanym jest np.: zabójstwo w afekcie

6. ze względu na sposób ścigania przestępstwa dzielimy na:

- ścigane z urzędu - przez oskarżyciela publicznego - prokuratora, należą do nich wszystkie poważniejsze przestępstwa

- ścigane z oskarżenia prywatnego - przestępstwa popełnione na szkodę jednostki, o niewielkiej szkodliwości społecznej (np. obraza). W charakterze oskarżyciela występuje tu pokrzywdzony

7. ze względu na rodzaj dóbr chronionych przez prawo karne, rozróżnia się przestępstwa:

- polityczne - skierowane przeciwko podstawom ustroju państwa, a sprawca działa z pobudek politycznych

- pospolite - zalicza się wszystkie pozostałe przestępstwa. Wyróżnia się tu: przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, przestępstwa przeciwko wolności.

Związek przyczynowy

Mówiąc o związku przyczynowym w prawie karnym mamy na myśli związek zachodzący między działaniem sprawcy a skutkiem przestępnym, wywołanym przez działanie. Problem ten występuje tylko przy przestępstwach materialnych. Istnienie związku przyczynowego jest warunkiem odpowiedzialności karnej. Aby uzyskać wyrok skazujący prokurator musi udowodnić, iż przestępny skutek jest konsekwencją działania sprawcy, że zachodzi tu związek przyczyny i skutku. Jeśli takiego skutku nie można się dopatrzyć sprawca nie ponosi za swój czyn odpowiedzialności. W prawie karnym istnienie luźnej zależności między działaniem sprawcy a skutkiem nie wystarcza do przyjęcia istnienia związku przyczynowego. Warunkiem odpowiedzialności sprawcy czynu jest istnienia między jego działaniem a przestępnym skutkiem takiego właśnie koniecznego związku przyczynowego. Oskarżenie o zabójstwo człowieka, który uderzył drugiego nożem, wymaga udowodnienia, że ofiara zmarła wskutek rany, a nie np.: z powodu zapalenia płuc.

Formy popełnienia przestępstw

Przestępcą może być ktoś, kto sam nie dopuścił się zabronionego działania, a tylko w określony sposób przyczynił się do popełnienia czynu przestępczego przez inną osobę. Formami popełnienia przestępstwa są:

1. sprawstwo - sprawcą jest przede wszystkim ten, kto wykonuje czyn zabroniony pod karą groźby, sam albo wspólnie i w porozumieniu z inną osobą. Sprawcę przestępstwa prawo karne traktuje tego, kto kieruje wykonaniem czynu zabronionego przez inną osobę, a także tego, kto wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, polecił jej wykonanie takiego czynu

2. przygotowanie - sprawca chcąc popełnić czyn zabroniony, wykonuje czynności mające stworzyć po temu odpowiednie warunki np.: sporządza plan działania. Przygotowanie z reguły nie jest karane

3. podżeganie - polega na nakłanianiu innej osoby do popełnienia określonego przestępstwa. Istotą podżegania jest budzenie i umacnianie woli popełnienia czynu zabronionego. Za podżeganie sąd uzna każde zachowanie, mające skłonić druga osobę do popełnienia przestępstwa. Podżegacz odpowiada jak za przestępstwo, do którego namawiał i do wysokości kary tam przewidzianej. Jeśli podżegacz zapobiegł popełnieniu przestępstwa sąd może złagodzić karę

4. pomocnictwo - polega na ułatwieniu sprawcy popełnienia przestępstwa. Pomocnik chcąc, aby sprawca dopuścił się czynu zabronionego swoim zachowaniem umożliwia lub ułatwia mu osiągnięcie tego celu. Za pomocnictwo podobnie jak za podżeganie grozi kara w granicach przewidzianych za sprawstwo. Nie podlega karze pomocnik, który zapobiegł dokonaniu kary.

5. usiłowanie - polega na tym, że sprawca w zamiarze popełnienia przestępstwa, swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje. Brak rezultatu stanowi istotę usiłowania. Usiłowania dopuszcza się np.: osoba, która strzela do drugiej, ale nie trafia. Mamy tu do czynienia z usiłowaniem:

- udolnym - ma miejsce wtedy, gdy osiągnięcie zamierzonego celu jest obiektywne rzecz biorąc możliwe, lecz sprawcy staje coś na przeszkodzie np.: zostaje przyłapany w okradanym sklepie

- nieudolne - mamy do czynienia, gdy sprawca nie uświadamia sobie, że w okolicznościach, w jakich działa, osiągnięcie zamierzonego celu nie jest w ogóle możliwe np.: włamanie z zamiarem kradzieży do kasy, która okazuje się pusta. Nieudolność usiłowania wynika bądź z braku przedmiotu nadającego się do popełnienia na nim przestępstwa, bądź też z użycia nieskutecznego środka.

Usiłowanie jest karalne kara jest taka jak za dokonanie.

Wina

Wina jest to określony psychicznie stosunek sprawcy do popełnionego czynu.

Wina wyraża psychiczne zaangażowanie sprawcy w dokonywany czyn, przede wszystkim stopień tego zaangażowania i jego charakter. Na formę winy wpływa decydująco psychiczne ustosunkowanie się sprawcy do czynu: czy chciał popełnić przestępstwo i świadomie do tego dążył. Zależnie od stopnia świadomości i natężenia złej woli, prawo karne odróżnia:

- winę umyślną - ma ona postać:

a) zamiaru bezpośredniego - zachodzi wtedy, gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony. Charakteryzuje się świadomym dążeniem sprawcy do popełnienia przestępstwa.

b) zamiaru ewentualnego - ma miejsce wówczas, gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa i godzi się na to. Sprawca nie dąży do przestępstwa, lecz do innego celu legalnego bądź nie jednakże zdaje sobie sprawę, że osiągnięcie tego celu jest niemożliwe bez popełnienia przestępstwa.

- winę nieumyślną - ma ona postać:

a) lekkomyślność - zachodzi wówczas, gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia przestępstwa, lecz bezpodstawnie przypuszcza, że zdoła go uniknąć np. kierowca jedzie niedozwoloną prędkością i powoduje wypadek.

b) niedbalstwo - ma miejsce, gdy sprawca nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego, choć powinien i może przewidzieć, np. gdy człowiek bawi się bronią palna nie wiedząc, że jest nabita i skutkiem tego rani człowieka, powinien był sprawdzić czy broń jest nabita jednak tego nie uczynił.

Jeśli popełniono czyn zakazany przez prawo karne, a w działaniu sprawcy nie ma w ogóle winy, tzn. sprawca ani go nie chciał popełnić, ani nie przewidywał, ani nie mógł i nie powinien przewidywać - mamy do czynienia z przypadkiem. Za czyn taki sprawca nie odpowiada, ponieważ brak jest winy.

Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną

Okoliczności wyłączającymi odpowiedzialność karną są te wszystkie okoliczności, które powodują, że popełniony czyn przestępny nie pociąga za sobą wymierzenia sprawcy kary. Przyczyną mogą być różne. Jedne przypadki to psychiczny stan sprawcy, niepozwalający mu pojąć znaczenia popełnianego czynu lub też uzasadnione przekonanie, iż dany postępek jest nieszkodliwy i słuszny. Ukaranie winnego nie jest możliwe, bo byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami sprawiedliwości, świadomością prawną społeczeństwa. Sprawcy nie ponoszą winy za swoje czyny.

Tak więc okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną dzielą się na:

- okoliczności wyłączające winę:

a) niepoczytalność - jest to określony stan psychiczny człowieka, polegający na tym, że nie rozpoznaje on znaczenia swoich czynów lub nie może kierować swoim postępowaniem. Przyczyną niepoczytalności może być niedorozwój umysłowy, choroba psychiczna. Jest to choroba intelektu, czyli człowiek nie rozpoznaje znaczenia swoich czynów, nie zdaje sobie sprawy, że są złe lub jest to choroba woli, czyli brak hamulców moralnych, człowiek dysponuje pełną świadomością, ale nie może oprzeć się pewnym bodźcom, chociaż zdaje sobie sprawę, że popełnia czyn zabroniony. Można tu powiedzieć także o ograniczonej niepoczytalności, gdy zdolność człowieka do rozpoznawania znaczenia czynów i kierowania postępowaniem nie jest całkowicie wyłączona, lecz tylko w znacznym stopniu ograniczona. Nie wyłącza to odpowiedzialności karnej człowieka jednak sąd może złagodzić karę.

b) błąd - jest to druga okoliczność wyłączająca winę. Zgodnie z przepisami kodeksu karnego nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu pod wpływem błędu, co do okoliczności stanowiących znamię czynu zabronionego. Jest to tzw. błąd faktyczny. Wyłącza on winę wówczas, gdy nie został przez sprawcę zawiniony np.: jeśli ktoś myśli że działa w obronie koniecznej. Oprócz błędu faktycznego istnieje błąd prawny. Sprawca działa pod wpływem błędu prawnego, jeśli nie wie że popełniany przez niego czyn jest zabroniony. Ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi.

- okoliczności wyłączające bezprawność czynu:

a) obrona konieczna - jest to takie działanie człowieka, które zmierza do odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro społeczne lub jakiekolwiek dobro jednostki. Człowiek działający w obronie koniecznej używa takich środków, w jakich w innym przypadku zostałby ukarany. Czyn taki nie jest społecznie szkodliwy, lecz odwrotnie, społecznie pożyteczny, gdyż zmierza do udaremnienia przestępstwa. Zamach musi być bezprawny, bezpośredni (musi zagrażać i trwać w chwili podjęcia obrony koniecznej), rzeczywisty. Nasilenie obrony musi być proporcjonalne do wielkości zagrożenia, nie należy, więc używać środków niewspółmiernych, nadmiernie gwałtownych. Zastosowanie metody zbyt gwałtownej, zbędnej w danej sytuacji, nosi nazwę przekroczenia granic obrony koniecznej. Sprawca odpowiada wtedy za swój czyn, ale sąd biorąc pod uwagę, że intencje były właściwe może zastosować złagodzenie kary.

b) stan wyższej konieczności - jest wtedy gdy ktoś poświęca cudze dobro w celu zapobieżenia bezpośredniemu niebezpieczeństwu, grożącemu jakiemukolwiek dobru społecznemu lub dobru jednostki. Poświęcenie cudzego dobra jest dopuszczalne tylko wtedy, jeśli niebezpieczeństwa nie można odwrócić w inny sposób. Poświęcone dobro nie może przekraczać w sposób oczywisty wartości większej niż dobro chronione.

c) rozkaz przełożonego - ma istotne znaczenie w wojsku, policji, straży pożarnej. Według wojskowego kodeksu karnego „nie popełnia przestępstwa żołnierz, który dopuszcza się czynu zabronionego, będącego wykonaniem rozkazu, chyba że wykonując rozkaz umyślnie popełnia przestępstwo”. Żołnierz, który zdaje sobie sprawę że rozkazano mu popełnić czyn zabroniony, powinien odmówić wykonania rozkazu. Jeśli jednak nie wie o tym odpowiedzialność ponosi osoba wydająca rozkaz.

d) zgoda pokrzywdzonego - zgoda pokrzywdzonego jest okolicznością wyłączającą bezprawność czynu jedynie w odniesieniu do tych przestępstw, które są skierowane wyłącznie przeciwko interesom jednostki, nie zaś przeciwko interesom społecznym.

e) działanie w granicach uprawnień lub obowiązku prawnego - nie jest bezprawnym działanie osób, które dopuszczają się czynów, w innych warunkach zabronionych, realizując ciążący na nich obowiązek urzędowy, zawodowy lub wychowawczy.

f) ryzyko nowatorstwa - nie popełnia przestępstwa, kto podejmuje decyzję o przeprowadzeniu eksperymentu poznawczego, medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeśli oczekuje się po nim istotnych korzyści, a to oczekiwanie, a także sposób przeprowadzenia eksperymentu, są uzasadnione aktualnym stanem wiedzy. Eksperyment wymaga udzielenia uczestnikowi wyczerpujących informacji i jego zgody na udział, którą może wycofać na każdym etapie eksperymentu.

Zbieg przestępstw

O zbiegu przestępstw mówi się wówczas, gdy sprawca popełni kilka przestępstw przed wydaniem wyroku, odnoszącego się do jednego z nich. Przestępca dopuszcza się kilku przestępstw, za które jest sądzony łącznie na jednej rozprawie. Zbieg przestępstw może być:

- jednorodny - gdy sprawca popełni kilka przestępstw tego samego rodzaju np.: kradzież, rozbój i przywłaszczenie (wszystko przeciwko mieniu)

- różnorodny - polega na popełnieniu przestępstw różnego rodzaju, nienależących do tej samej grupy.

Sąd rozpatruje każde przestępstwo i oddzielnie ustala za nie karę a na ich podstawie karę łączną. Sąd wymierza karę łączną, biorąc za podstawę kary wymierzone za zbiegające się przestępstwa. Podstawowa zasada określająca wysokość kary łącznej stanowi, że nie może ona być niższa od najwyższej z kar wymierzonych za poszczególne przestępstwa, ani wyższa od sumy tych kar.

Zbieg przepisów ustawy

Ma miejsce wtedy, gdy czyn wyczerpuje jednocześnie znamiona kilku przestępstw. Jednakże jeden czyn może stanowić tylko jedno przestępstwo. Jeżeli więc czyn sprawcy wyczerpuje znamiona określone w dwóch albo więcej przepisach kodeksu karnego, sąd wymierza karę zasadniczą na podstawie tego przepisu, który przewiduje najsurowszą karę.

Przestępstwo ciągłe

Z przestępstwem ciągłym mamy do czynienia wtedy, gdy sprawca popełni w podobny sposób, w krótkich odstępach czasu, dwa lub więcej przestępstw, za nim zapadł pierwszy wyrok. Traktuje się je jako jeden czyn i wymierza jedną karę, stosując nadzwyczajne zaostrzenie kary. W takim przypadku sprawcy grozi kara do górnej granicy ustawowego zagrożenia zwiększonego o połowę.

Kary i środki karne

Kara jest to środek przymusu państwowego, stosowany przez sądy wobec sprawców przestępstwa i polegający na sprowadzeniu pewnej dolegliwości.

Dolegliwość polega na ogół na pozbawieniu sprawcy jakiś praw lub dóbr: wolności i związanych z nią przywilejów, majątku.

Do kar należą:

1. pozbawienie wolności - trwa co najmniej miesiąc, najwyżej 15 lat. Wymierzana jest w pełnych miesiącach w pełnych latach. Odmianami tej kary są: kara 25 lat pozbawienia wolności oraz kara dożywotniego pozbawienia wolności. Mogą być wymierzone, jeśli przepis dotyczący popełnionego przestępstwa wyraźnie je przewiduje. Wykonanie kary ma na celu wykształcenie społecznie pożądanej postawy skazanego, w szczególności poczucia odpowiedzialności. Zakłady karne są organizowane jako zakłady typu zamkniętego, półotwartego i otwartego.

2. ograniczenia wolności - polega na pozbawieniu skazanego niektórych praw, które w normalnych warunkach człowiekowi przysługują, oraz na obciążeniu go dodatkowymi obowiązkami. Obowiązkami szczególności skazany: nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu, jest zobowiązany do wykonania wskazanej przez sąd nieodpłatnej kontrolowanej pracy na cele społeczne, ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary. Kara ograniczenia wolności jest wymierzana na czas nie krótszy niż miesiąc i nie dłuższy niż 12 miesięcy.

3. grzywna - jest karą pieniężną. Wymierza się ją w stawkach dziennych określając liczbę stawek i wysokość jednej stawki. Grzywnę wymierza się w wysokości nie mniejszej niż 10 stawek i nie większej niż 360, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Ustalając wysokość kary sąd bierze pod uwagę dochody sprawcy, warunki osobiste, rodzinne. Sąd ustala karę w granicach od 10 zł do 2000 zł.

Środki karne

1. pozbawienie praw publicznych - utrata czynnego i biernego prawa wyborczego, utratę prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości, utratę posiadania stopnia wojskowego. Sąd może orzec pozbawienie praw publicznych w razie skazania na karę pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż 3 lata za przestępstwo popełnione z pobudek zasługujących na szczególne potępienie.

2. zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej - sąd może orzec jeśli sprawca przy popełnieniu przestępstwa nadużył stanowiska lub zawodu

3. zakaz prowadzenia pojazdów - sąd orzec może taką karę w razie skazania za przestępstwo przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji jeśli przestępca był nietrzeźwy pod wpływem narkotyków lub zbiegł z miejsca wypadku.

4. przepadek przedmiotów - odnosi się do narzędzi przestępstwa oraz do przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa, chyba że podlegają one zwrotowi pokrzywdzonemu lub innej osobie.

5. obowiązek naprawienia szkody - wyrządzonej przez sprawcę sąd na wniosek pokrzywdzonego lub innej uprawnionej osoby może nałożyć między innymi w razie przestępstwa spowodowania śmierci, spowodowania ciężkiego uszkodzenia ciała.

6. nawiązka - jest kara pieniężną przysądzaną na rzecz pokrzywdzonego lub organizacji społecznej. Jest stosowana przede wszystkim w razie skazania za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu.

7. świadczenie pieniężne - na określony cel społeczny sąd może orzec w przypadkach przewidzianych w ustawie, a w szczególności gdy odstępuje od wymierzenia sprawcy kary

8. podanie wyroku do publicznej wiadomości - chodzi tu o sprawę o pomówienie. Chodzi o poinformowanie społeczności o skazaniu i danie w ten sposób satysfakcji pokrzywdzonemu.

Zasady wymiaru kar i środków karnych

Sąd wymierza karę według swego uznania w granicach przewidzianych przez ustawę. Bierze pod uwagę stopień winy i społecznej szkodliwości czynu oraz względy prewencyjne i wychowawcze, a także potrzeby w zakresie kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Sąd uwzględnia motywację i sposób zachowania sprawcy, ujemne skutki przestępstwa, sposób życia sprawcy przed popełnieniem przestępstwa. Sąd bierze pod uwagę porozumienie między pokrzywdzonym a sprawcą albo ugodę osiągniętą w postępowaniu przed sądem. Wymierzając karę nieletniemu lub młodocianemu sąd kieruje się przede wszystkim potrzebą wychowania sprawcy. Wobec sprawcy, który nie skończył 18 lat nie orzeka kary dożywotniego więzienia.

Nadzwyczajne złagodzenie kary

Polega na tym, że sąd może albo wymierzyć karę niższą od najniższej przewidzianej za dane przestępstwo, albo też zastosować łagodniejszy rodzaj kary. Następuje tu przekroczenie dolnej granicy kary przewidzianej za przestępstwo. Sąd może zastosować złagodzenie kary w następujących przypadkach: wobec sprawcy eutanazji, czyli zabicie człowieka na jego żądanie, wobec porywacza statku albo samolotu, jeśli później dobrowolnie przekazał statek lub samolot.

Nadzwyczajne zaostrzenie kary

Polega na tym, że sąd wymierza sprawcy karę wyższą od tej, jaką zastosowałby w normalnych warunkach, warunkach szczególności może wyjść ponad górę kary przewidzianą przez ustawę dla danego przestępstwa. Zaostrzenie stosuje się m.in. dla recydywistów i sprawców przestępstw ciągłych. Karę wymierza do górnej granicy ustalonej za dane przestępstwo powiększonej o połowę.

Środki poddające sprawcę próbie

Podstawowym celem kary jest resocjalizacja sprawcy czynu. Jeśli jednak jest możliwe osiągnięcie tego celu bez wymierzania kary w ogóle albo bez wykonania kary w całości lub w części to ze społecznego punktu widzenia jest celowe podjęcie takiej próby. Temu celowi służą:

1. warunkowe umorzenie postępowania karnego - jest możliwe jeżeli występują następujące przesłanki: wina sprawcy i społeczna szkodliwość popełnionego przez niego czynu nie są znaczne, okoliczności popełnienia przestępstwa nie budzą wątpliwości, sprawca nie był dotąd karany za przestępstwo umyślne, jego właściwości i warunki osobiste oraz dotychczasowy sposób życia pozwalają przypuszczać że pomimo umorzenia postępowania będzie przestrzegał prawa, a w szczególności nie popełni przestępstwa. Okres próbny przy warunkowym umorzeniu postępowania wynosi od roku do 2 lat. Sąd może oddać sprawcę pod nadzór kuratora lub odpowiedniej instytucji. Sprawca musi naprawić szkodę, może być zmuszony przeprosić pokrzywdzonego. Pokrzywdzonego okresie próby sąd może ustanawiać, rozszerzać lub zmieniać wspomniane obowiązki, może także zwolnić od ich wykonania. Sąd podejmuje postępowanie karne, jeśli w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne i został za nie prawomocnie skazany.

2. warunkowe zawieszenie wykonywania kary - czasem zdarzają się takie sytuacje że czasem sąd tylko wymierza karę bez jej wykonania . Samo postępowanie karne, wysłuchanie wyroku skazującego w obecności innych ludzi i wstyd z tym związany stanowi czasem tak silny wstrząs psychiczny, że sąd nabiera przekonania, że sprawca pomimo niewykonywania kary będzie w przyszłości przestrzegał porządku prawnego. Sąd może warunkowo zawiesić wykonanie kary: pozbawienia wolności nieprzekraczającej 2 lat, ograniczenia wolności, grzywny orzeczonej jako kara samoistna. Decydując się na warunkowe zawieszenie wykonania kary sąd bierze pod uwagę przede wszystkim postawę sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste oraz zachowanie się po popełnieniu przestępstwa. Zawieszenie następuje na okres próby, który wynosi od 2 do 5 lat w przypadku kary pozbawienia wolności, a od roku do 3 lat w przypadku ograniczenia wolności i grzywny. W odniesieniu do sprawcy młodocianego okres próby wynosi od 3 do 5 lat. Sąd może nałożyć na skazanego szereg obowiązków: obowiązek naprawienia szkody, przeproszenia pokrzywdzonego, poddanie się leczeniu. Jeśli okres próbny minie i w tym czasie sprawca nie popełni nowego przestępstwa, po upływie 6 miesięcy skazanie ulega zatarciu z mocy prawa i jest uważane za niebyłe. Sprawcę traktuje się tak, jakby czynu przestępnego nie popełnił i usuwa się z rejestru informację o wymierzonej karze.

3. warunkowe przedterminowe zwolnienie - skazanego można zwolnić warunkowo z odbycia reszty kary, jeżeli jego zachowanie się w czasie odbywania kary uzasadnia przypuszczeniem, iż będzie w przyszłości przestrzegał porządku prawnego, przede wszystkim zaś nie popełni przestępstwa. O warunkowym zwolnieniu decyduje sąd. Warunkowe zwolnienie może nastąpić po odbyciu przez skazanego, co najmniej połowy kary, jednak nie wcześniej niż po 6 miesiącach. Skazanego na karę 25 lat więzienia można zwolnić po odbyciu 15 lat, natomiast skazanego na dożywocie pozbawienia wolności po odbyciu 25 lat kary. W razie warunkowego zwolnienia czas pozostały do odbycia kary stanowi okres próbny. Okres ten nie może jednak być krótszy niż 2 lata ani dłuższy nić 5 lat. W przypadku wielokrotnego recydywisty okres próby nie może być krótszy niż 3 lata. Okres próby skazanego na dożywotnie pozbawienie wolności wynosi 10 lat. Jeżeli po upływie 6 miesięcy skazany nie naruszy obowiązującego porządku prawnego karę uważa się za odbytą w całości i nie można już do niej wracać.

Powrót do przestępstwa

Powrót do przestępstwa ma miejsce wówczas, gdy sprawca skazany za przestępstwo umyślne na karę pozbawienia wolności, po odbyciu, co najmniej 6 miesięcy tej kary dopuszcza się w ciągu 5 lat ponownie przestępstwa umyślnego, przy czym to nowe przestępstwo jest podobne do poprzedniego. Do recydywy dochodzi w zasadzie w ramach jednego rodzaju przestępstw. Recydywistą jest tylko ten, kto popełnia przestępstwo umyślne i pod warunkiem, że kara pozbawienia wolności za poprzednie przestępstwo została wykonana przynajmniej w części wynoszącej 6 miesięcy.

Amnestia i abolicja

Amnestia jest generalnym aktem łaski państwa. Akt ten nie odnosi się do konkretnego człowieka, lecz do szerokiej rzeszy osób odbywających kary. Osoby podlegające amnestii oznaczone są najczęściej według rodzaju popełnionych przestępstw, bądź według wysokości wymierzonej kary. Amnestia polega na całkowitym lub częściowym darowaniu kar prawomocnie orzeczonych za przestępstwa popełnione przed określoną w ustawie amnestyjnej datą. Amnestia może objąć kary i środki karne, a także skutki skazania. Amnestia ogłaszana jest w formie ustawy. Jedynym organem uprawnionym do podjęcia decyzji o powszechnym akcie łaski jest Sejm.

Abolicja - jest ściśle związana z amnestią i ma zbliżony charakter. Przepisy o abolicji zawarte są w tej samej ustawie. Abolicja jest generalnym aktem łaski odnoszącym się do tych przestępców, którzy nie zostali jeszcze prawomocnie osądzeni. Zakazuje ona wszczynania postępowania karnego w sprawach o określone przestępstwa, a tam gdzie postępowanie zostało już wszczęte - nakazuje je umorzyć.

Prawo łaski

Prawo łaski jest to indywidualny akt łaski państwa wobec przestępcy, skazanego na karę sądową. Prawo łaski przysługuje zawsze głowie państwa. Prawo łaski jest aktem indywidualnym, gdyż jest stosowane wobec konkretnego przestępcy. Zastosowanie prawa łaski polega na darowaniu kary w całości, zmniejszeniu jej wymiaru, albo zmianie na łagodniejszą. Prośba ułaskawienia jest wstępnie rozpatrywana w specjalnym postępowaniu sądowym, prowadzonym z udziałem prokuratora generalnego. Prośbę może złożyć skazany, jego obrońca, małżonek. Sprawę rozpatruje sąd, który wydał wyrok w pierwszej instancji, a następnie sąd odwoławczy, który rozpatruje apelację. W razie negatywnych opinii obu sądów prośba jest pozostawiana bez dalszego biegu. Jeśli choćby jeden sąd zaopiniował prośbę pozytywnie, prokurator generalny przedstawia ją Prezydentowi wraz z aktami i swoim wnioskiem.

---