System WB - parlamentarno gabinetow.
Jest to jeden z lepiej działających ustrojów politycznych. Stała silna pozycja funta brytyjskiego zdaje się to potwierdzać. Co więcej, mimo że WB jest ciągle monarchią i to Stany Zjednoczone Ameryki wiodą prym jako najdoskonalsza demokracja świata, to jednak w 1865 roku brytyjski polityk John Wright nazwał "matką parlamentów"[2] parlament WB.
Historia
Charakterystyczną cechą "ustroju politycznego Wielkiej Brytanii jest nieprzerwany rozwój urządzeń politycznych dokonywany z zadziwiającą ciągłością. Nie są to dzieje burzenia starego i budowania nowego ustroju, lecz raczej historia nieuchwytnych modyfikacji, bardzo powolnych zmian. Łatwo można stwierdzić poważne różnice pomiędzy ustrojem politycznym jednej epoki i następnej, oddalonej od niej o jeden bądź kilka wieków, trudno natomiast wykryć zmiany przy porównaniu okresów dwóch najbliższych pokoleń. Rzadko, bowiem można wskazać dokładną datę zmian, wszystko dzieje się "około" tego lub owego roku albo nawet "w ciągu" tego czy innego pokolenia".[3]
Ten fakt stanowi pierwszą trudność w zajmowaniu się historią[4] ustroju WB. Nie można bowiem jednoznacznie stwierdzić, kiedy system czysto monarchiczny przeszedł w demokrację, gdyż takich perturbacji, jak podkreśla Dulewicz[5], nie było. Jednakże ta sama publikacja podaje podział na 3 okresy, które układają w niemalże systematyczną całość ową ewolucję:
1. Okres kształtowania się reprezentacji ogólnonarodowej. Oddzielenie się parlamentu od władzy królewskiej. Zakończony w XVI wieku. Okres ten uregulował w pewnym stopniu stosunki panujące między władzą wykonawczą a ustawodawczą.[6]
W tym czasie powstawały zalążki parlamentaryzmu. Początek tego procesu datuje się już na XII wiek, kiedy to dynastia normandzka była wypierana przez Plantagenetów. Oczywiście miejscem powstawania takiego tworu mógł być tylko dwór królewski, czyli ówczesny ośrodek życia kulturalnego i politycznego. Wyróżniamy:
- Kurię Królewską (Curia Regis) - zgromadzenie dygnitarzy przy dworze królewskim
- Zgromadzenie Wasali
(a) Rada Zwykła (Concilium Ordinarium) - najbliżsi doradcy Korony
(b) Wielka Rada (Magnum Concilium) - zgromadzenie króla i baronów.[7]
To właśnie Wielka Rada, w składzie której od 1215 roku zasiadali biskupi, opaci, baronowie i hrabiowie[8], a od 1265, kiedy to przestała być zjazdem feudałów, a stała się organem reprezentacji również rycerstwa oraz mieszczan, stała się Parlamentem i tą datę przyjmuję się jako rok jego powstania.[9]
Sama nazwa parlament, czyli parlamentum została zastosowana w tym samym czasie, czyli za panowania Henryka III (1216-1272). Była tłumaczona jako sklep z gadaniną lub konferowanie. Oczywiście nie było to zgromadzenie w żaden sposób podobne do dzisiejszego. Była to ciągle rada królewska, ale rozszerzona o głos przede wszystkim mieszczan - "ciało to było na równi ciałem ustawodawczym i administracyjnym, finansowym i sądowym".[10]
Największym osiągnięciem tego okresu jest uchwalenie w 1215 r. Wielkiej Karty Wolności (Magna Charta Liberatum), która to wciąż stanowi część prawodawstwa składającego się na Konstytucję WB, o której będzie mowa w dalszej części pracy. Karta:
- dawała okrojoną niezależność Rady w sprawach finansowych i sądowych,
- zabraniała ściągania podatków bez jej zgody,
- była zalążkiem sądów przysięgłych, czyli sądzenia równych przez równych (czyli szlachtę przez szlachtę; inne równości w tym momencie historycznym nie wchodziły w grę),
- regulowała kary majątkowe,
- stanowiła prawo oporu, czyli możliwość legalnego wystąpienia przeciw królowi
w razie łamania postanowień Karty.[11]
Opisuję Kartę dość szczegółowo, ponieważ jest ona jako dokument niemalże tym, czym Deklaracja Niepodległości dla Amerykanów. Oczywiście pomijam aspekty klasowe, ponieważ poruszamy się w epoce feudalnej. Jednocześnie przypominam, że w Polsce pierwsze zalążki przywilejów pojawiają się dopiero za Kazimierza Wielkiego, czyli 100 lat później i to w na pewno nie parlamentarnej formie.
Kolejne wydarzenie tego okresu, które wymaga opisania to podział Wielkiej Rady
w XIV w. na dwie izby, czyli Izbę Lordów (House of Lords) i Izbę Gmin (House of Commons), a nie wyodrębnienie się jak w XVIII w. we Francji trzech stanów: duchowieństwa, szlachty i mieszczan. Oczywiście cały czas na czele obu izb pozostawał król. Ustalono również zasadę w myśl, której ważność każdej z ustaw gwarantowało jedynie poparcie obu izb i króla. Można dodać, że decyzje parlament podejmował według zasady kolejnego rozpatrywania sprawy przez obie izby[12], nie zaś osobnego rozpatrywania stanowego, jak to miało miejsce w innych paramentach. To angielska praktyka jest dzisiejszym standardem i klasyką parlamentaryzmu.
Wiek XV to początek projektów ustaw tzw. bills, czyli odpowiedzi na petycje przedkładane królowi. Jest to początek inicjatywy ustawodawczej parlamentu. Oprócz tego "od 1377 roku Izba Gmin posiada prawo wniesienia przez Izbę Lordów skargi przeciwko osobom urzędowym oskarżonym o nadużycie władzy, defraudację itp."[13] - procedura ta będzie zwana impeachmentem. Ten ogromnie istotny mechanizm zapisał się na stałe w ustrojach wielu państw i jest wykorzystywany do dnia dzisiejszego w rozwiniętych demokracjach (USA, Litwa, etc.).
Od XIV w, król musiał zapewniać w przysiędze koronacyjnej, że będzie respektował prawa ustanowione przez parlament. Jednak jako monarcha miał prawo prerogatywy, czyli dekretów królewskich omijających parlament. Później u boku króla utworzono Tajną Radę (Privy Council); szybko stała się ona instrumentem wykonawczym woli królewskiej.
Od XV w. w Anglii ewoluuje mandat poselski jako reprezentacja narodowa. W 1406 r. wydano przepisy regulujące powoływanie posłów do Izby Gmin. Dzięki temu w XVIII w. zaistniała instytucja wolnego mandatu poselskiego, która dawała deputowanemu swobodę głosowania.[14]
Od 1541 r. król musiał zapewnić poszanowanie nietykalności członków parlamentu, swobody dyskusji oraz swobodnego dostępu do tronu (w ramach zdrowego rozsądku) dla jego członków.
2. Okres walki parlamentu z monarchią, uwieńczony ukształtowaniem się systemu parlamentarnego w XVII w. (epoka Stuartów).[15]
To oczywiście czas Rewolucji Angielskiej[16] i walki monarchii z parlamentem. Owe wydarzenia polityczne doprowadziły w efekcie do podpisania w 1628 r. przez króla Petycji o Prawach (Petition of Rights), w której to przyznawał się do łamania Karty Wolności
i wielu innych wykroczeń. Zamknęła ona drogę do absolutyzmu i była kolejnym po Wielkiej Karcie krokiem do umocnienia pozycji parlamentu i wolności obywatelskich.
Konflikt kończy się w latach 1668-1689 okresem "Chwalebnej Rewolucji" (Glorius Rewolution). Przypieczętował on pozycję obu Izb. Odtąd już nigdy król nie zakwestionuje jego roli. Dało to początek boomowi gospodarczemu i kulturalnemu, a przede wszystkim stabilizacji.[17]
Również i ten okres posiada swoje milowe akty prawne: Habeas Corpus Act[18] (1697), Ustawa o Prawach (Bill of Rights) z 1689 r.[19] Podstawą do kształtowania się demokracji parlamentarnej była uchwalona 1701 r. Ustawa o Następstwie Tronu[20] (Act of Settlemnet) oraz wcześniejsza Petycja o prawach.
Najważniejszy z tych kroków milowych to jednak Ustawa o Prawach. Ostatecznie potwierdzono wyłączność parlamentu do stanowienia podatków oraz innych obciążeń, regulowanie wielkości armii,
a także najważniejsze - stanowienie prawa. Bardzo ciekawa regulacja to część mówiąca o tym, że to parlament jest forum do dociekania krzywd obywatelskich doznanych od Korony. Obowiązuje to do dziś. Jednocześnie dokument był gwarantem wolności słowa, debat oraz zalecał częste zwoływanie sesji parlamentarnych.
"Niewątpliwym osiągnięciem tego okresu było utrwalenie zasad, że król, zgodnie z rozpowszechnioną w Anglii doktryną Johna Locke'a, podlega prawu. Jego władza nie jest pochodzenia boskiego, lecz stanowi wynik umowy zawartej z ludem. Do obowiązków panującego należy ochrona wolności i własności. Król ma prawo wykonywania przekazanej mu władzy, dopóki jej nie nadużywa - w przeciwnej sytuacji lud może go jej pozbawić."[21] To chyba najistotniejszy powód, dzięki któremu nie doszło do rewolucji rodem z Francji. Realna perspektywa utraty przywilejów królewskich skutecznie wyhamowała władcze zapędy monarchów. Wybrano bowiem raczej wygodne życie zamiast nieograniczonej władzy i problemów z nią związanych.
Jeszcze jednym godnym odnotowania faktem niech będzie utworzenie Gabinet Council, czyli kręgu złożonego z najbliższych królowi ministrów w miejsce Tajnej Rady. Od 1695 w skład tej rady powoływano członków partii, która zwyciężyła w wyborach, bo koniec XVII w. to czas kształtowania się pierwszych partii politycznych, czyli wigów i torysów. Rada ewoluowała i już w 1705 roku Izba Gmin uchwaliła, że minister powinien legitymować się mandatem parlamentarnym. Po części zapobiegło to wyłączności lordowskiej w Gabinecie. Ten krok zakończył praktycznie proces powstawania współczesnego ustroju. Teraz pozostało już tylko go udoskonalać. O tym mówią następne okresy.
3. Okres umacniania się systemu parlamentarno-gabinetowego w wieku XVIII i pierwszej połowie wieku XIX.[22]
Datuje się go na czas nowej dynastii panującej. Dla przypomnienia dodam, że dynastia hanowerska wywodzi się z kręgu kultury germańskiej. Jerzy I i Jerzy II nie byli zapoznani z prawem i zwyczajami angielskimi, a nawet z językiem! Dlatego zachowali "pod angielską koroną niemiecki sposób myślenia"[23]. Stało się to przyczyną nieobecności króla na obradach parlamentu i gabinetu, ponieważ nic nie rozumiał, więc nie miał, co tam robić. Jego funkcję, czyli przewodniczenie, przejął z czasem pierwszy minister - premier, czyli pierwszy Lord Skarbu.
Rok 1782 przyniósł kolegialną odpowiedzialność gabinetu przed parlamentem. Dzięki temu podobnie jak w Polsce dziś, tam wtedy wyklarowała się zasada, że jeśli premier nie ma poparcia Izby Gmin, czyli Izby Niższej, król rozwiązuje izbę i odbywają się nowe wybory.
W tym czasie następuje powolna, acz znacząca zmiana. Do tej pory to król praktycznie udzielał zaufania gabinetowi, parlament był trochę obok. Tak już w XIX wieku parlament zagarnia dla siebie funkcję powoływania faktycznego gabinetu i zamiast go zwalczać, korzysta z jego uprawnień. Jednak punkt, który mówi o odpowiedzialności gabinetu przez Izbą Gmin ma echo, które z kolei mówi, że premier na polecenie króla może ją rozwiązać. W tym momencie "władza króla staje się nominalna"[24].
4. Czasy najnowsze, których cechą charakterystyczną staje się dominacja egzekutywy (gabinetu i premiera) nad legislatywą.[25]
Ostatni okres ewolucji parlamentaryzmu to już właściwie ostatnie jego szlify. Kończy się formować system partyjny. Monarcha ma ustabilizowaną pozycję. Brakuje tylko poszerzenia głosu ludu. Nie zapominajmy, że nadciąga kolejny kataklizm - komunizm, faszyzm, a później totalitaryzm. Tu kolejny ukłon w stronę Brytyjczyków. Nie mogąc walczyć z klasą robotniczą, nadają jej prawa wyborcze. Zniesienie cenzusu majątkowego i innych uregulowań obowiązujących niezmiennie od średniowiecza to rok 1832 i reforma prawa wyborczego, rozszerzyła prawo wyborczego na "solidną i szacowną klasę średnią"[26]. W dalszej kolejności rozszerzono zasadę powszechności i nadano prawa wyborcze kobietom. Jednocześnie kończy się okres panowania arystokracji. System dwupartyjny mocno zakorzenia się w ustroju. Wojny światowe przynoszą natomiast wzrost interwencjonalizmu państwowego, tak samo jak np. w USA.
Społeczeństwo i skutki wojny to kolejne progi, które przekracza system parlamentarno-gabinetowy. Izba Gmin powoli traci swoją równorzędność
z gabinetem. Powodują to silne osobowości polityczne. W. Churchill, M. Thatcher to ludzie, dzięki którym funkcja premiera staje się nadrzędną w procesie zarządzania krajem.
To wszystko czyni nieadekwatną oficjalną nazwę ustroju politycznego Wielkiej Brytanii: monarchia konstytucyjna. Gdyż faktycznie w ustroju jako w mechanizmie, nie ma króla, gdyż jego funkcja jest marginalna, a akt zwany konstytucją - de facto - nie istnieje. Jedyne co, można powiedzieć w jej obronie, to niezaprzeczalny fakt oparcia systemu ciągle na autorytecie władcy, co gwarantuje stabilność marki politycznej WB.
Konstytucja
Zacznijmy od terminologii: "konstytucja (od łac. constituo-ere - urządzać, ustanawiać, regulować)[27] to ustawa zasadnicza wyposażona w najwyższą moc prawną, regulująca podstawy ustroju państw, określająca zasady organizacji i powoływania najważniejszych ogniw aparatu państw oraz normująca podstawowe prawa i obowiązki obywatela. Konstytucja jest aktem nadrzędnym w stosunku do całości porządku prawnego, normy konstytucji stanowią podstawę i punkt wyjścia pozostałych norm w państwie, które powinny konkretyzować normy konstytucji i nie mogą być z konstytucją sprzeczne. Konstytucję cechuje specyficzna forma: jest to dokument traktujący o specjalnym sposobie uchwalania konstytucji, dokonywania w niej zmian i o jej szczególnej strukturze wewnętrznej".[28]
Taką definicję podają współczesne encyklopedie i słowniki. W myśl tego W. Brytania "konstytucji jako ustawy zasadniczej nie posiada".[29] Jako monarchia konstytucyjna o systemie politycznym definiowanym jako parlamentarno-gabinetowy ma cały zbiór aktów, które to składają się na Konstytucję materialną złożoną[30] nieskodyfikowaną. Brak Konstytucji jako ustawy jest specyficzną cechą ustroju WB. Podobne zjawisko obserwujemy w Izraelu i Nowej Zelandii, czyli zaskakująco skutecznie działających państwach, które mogą poszczycić się bardzo wysokim PKB na jednego mieszkańca.
Na prawo konstytucyjne WB składają się następujące źródła prawa:[31]
1. PRAWO STANOWIONE (statute law) - należą do niego podstawowe akty państwowe przyjęte przez parlament:
a. Magna Charta Liberatum - 1215 r.
b. Petycja Prawa - 1626 r.
c. Habeas Corpus Act - r.1679 r.
d. Bill of Rights - 1689
e. Ustawa Sukcesyjna - 1701 r.
f. Ustawy o funkcjonowaniu parlamentu - z lat 1911 i 1949 r.
g. Ustawy określające prawa wyborcze - z lat 1872, 1868, 1883, 1970, 1975, 1983, 1985, 1987 r.
h. Ustawy o ustroju organów sprawiedliwości - 1971 r.
i. Ustawy o ustroju samorządu lokalnego - 1972 r.
j. The Life Peerage Act - 1958 r. - reforma Izby Lordów
k. Ustawa o prawie wyborczym lordów - 1963 r.
l. Ustawa o Izbie Lordów (The House of Lords Act) - 1999 r.
m. Ustawy o ministrach Korony - 1937 I 1964 r.
2. PRAWO PRECEDENSOWE (case law), czyli orzecznictwo sądowe. Wyroki stanowią precedensy, które stają się częścią prawa. Najwyżej ceni się wyroki i rozstrzygnięcia Izby Lordów.
3. KONWENANSE KONSTYTUCYJNE (convetions of the constitution) - są to zwyczaje i praktyki, które z czasem stały się prawem przez włączenie do ustaw. Konwenans może się przeterminować i wyjść z użycia. Taki proces to desuetudo.[32] Najważniejsze konwenanse regulujące zasady systemu parlamentarno-gabinetowego to:
a. obowiązek rezygnacji rządu, który stracił zaufanie Izby Gmin;
b. kolegialna odpowiedzialność gabinetu przed Izbą Gmin za ogólną politykę
i działalność poszczególnych resortów administracji;
c. powierzenie funkcji i misji tworzenia rządu przez monarchę liderowi partii posiadającej większość mandatów w Izbie Gmin;
d. rezygnacja premiera jako szefa rządu równoznaczna jest z dymisją wszystkich członków rządu;
e. złożenie rezygnacji przez premiera, jeśli jego partia w wyniku wyborów parlamentarnych utraciła większość w Izbie Gmin;
f. zasada, że premier musi być członkiem Izby Gmin;
g. zmiany w prawie wyborczym oraz ustroju parlamentu uzgadniane są przez obie partie polityczne na konferencji pod przewodnictwem spikera;
h. instytucje premiera, gabinetu, opozycji JKMmości
i. zwoływanie sesji parlamentu co roku.[33]
4. DZIEŁA, TRAKTATY I PODRĘCZNIKI PRAWNICZE to zbiór nakazów i dyrektyw, które interpretuje się w sytuacji wykładni stosowania prawa.
Możemy podsumować: "tak szeroki system źródeł, ich niekonwencjonalny charakter, wyróżniający się w ich jednakowej mocy prawnej, brak sądowej kontroli konstytucyjności ustaw powoduje, że konstytucja ta ma charakter elastyczny. Niemniej obowiązujące konwenanse nakazują, aby propozycja konstytucji przedstawiona była suwerenowi politycznemu - narodowi - w trakcie wyborów powszechnych."[34]
Biorąc pod uwagę duże znaczenie niepisanych praktyk i ważność procesów, które je regulują trzeba przyznać, że Brytyjczycy to bardzo zdyscyplinowany naród, jeśli można nazwać ich oczywiście narodem. Uważam, że taka budowa ustawy zasadniczej i wzorowa efektywność ustroju, WB świadczy o wysokiej kulturze politycznej i prawnej panującej w tym kraju, a także o tradycjach w poszanowaniu prawa.
Parlament
Mam nadzieję, że moje historyczne wprowadzenie, choć trochę wyklarowało przebieg ewolucji i wyłonienie się elementów systemu politycznego Wielkiej Brytanii. Teraz chciałabym przedstawić zarys jego funkcjonowania z podziałem na poszczególne elementy składowe. Zajmę się tylko parlamentem angielskim.[35]
Parlament WB składa się formalnie z monarchy, Izby Lordów i Izby Gmin. Są to dwie izby i monarcha w parlamencie, a nie 3 izby.
Poniższy schemat przedstawia powiązania polityczne tych grup:
W gestii parlamentu leży:
1. Władza ustawodawcza. Teoretycznie, wszystkie trzy człony parlamentu muszą zgodzić się na wprowadzenie nowego prawa; natomiast Izba Lordów posiada jedynie prawo weta zawieszającego, które w dodatku nie ma zastosowania przy uchwalaniu budżetu.
2. Nadzór nad pracą rządu. Izba Gmin oraz Izba Lordów nadzorują prace rządu poprzez system debat, interpelacji oraz powoływanie specjalnych komisji.
3. Kontrola finansów państwa. Ustalanie podatków oraz stanowienie budżetu należy do obowiązków Izby Gmin.
4. Obrona praw jednostki. Każdy obywatel, który czuje, że został potraktowany niesprawiedliwie może zwrócić się o pomoc do swojego przedstawiciela w Izbie Gmin lub sądu apelacyjnego.
5. Wdrażanie dyrektyw Unii Europejskiej. W obydwu Izbach działają specjalne komisje których zadaniem jest dokładne badanie unijnych dyrektyw przed wprowadzeniem ich jako praw.
6. Parlament wprowadza również niezbędne zmiany w przepisach prawnych dostosowując je do wymogów prawa europejskiego.
7. Dyskusja nad aktualnymi problemami. Obydwie izby parlamentu debatują nad kwestiami o istotnym znaczeniu dla społeczeństwa brytyjskiego oraz nad ważnymi wydarzeniami międzynarodowymi. Tematyka tego rodzaju debat nie jest niczym ograniczona.
To parlament ma bardzo ważne prawo, chodzi mianowicie o zasadę suwerenności, która to sprawia, że absolutnie nikt nie może podważyć woli
parlamentu i unieważniać jego ustaw i decyzji.
Jednakże rząd może ograniczyć to prawo w fazie procedury ustawodawczej przez:
1. Zamknięcie dyskusji
2. Gilotyny
3. Kangura[36]
Przykłady ustaw:
- Projekty ustaw publicznych (public bills)
- Projekty rządowe (government bills)
- Prywatne projekty ustaw (private member's bills)
- Projekty ustaw prywatnych (private bills)
- Projekty ustaw finansowych (money bills)
- Projekty ustaw mieszanych (hybryd bills).
Są one ustanawiane w następującym trybie ustawodawczym:
Parlament zbiera się na sesje. Sesje trwają od listopada do października. Otwarcie sesji dokonuje się przez wygłoszenie mowy tronowej przez monarchę, czyli przemówienia przygotowanego przez premiera i mówiącego o planach na najbliższą sesję.
Na zakończenie tej kwestii chciałabym tylko zasygnalizować, że ze względu na późne nadanie praw wyborczych kobietom[37], ich miejsce w tej instytucji jest szczególne, podaję więc kilka dokumentów zawierających opracowanie tego zagadnienia.[38]
Izba Lordów
Izba Lordów - Izba Wyższa - (House of Lords)[39]
Pełna, oficjalna nazwa Izby Lordów to: "The Right Honourable The Lords Spiritual and Temporal of the United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland in Parliament Assembled". Izba Lordów, podobnie jak Izba Gmin spotyka się w Pałacu Westminsterskim. Jej obrady plenarne odbywają się w tzw. czerwonej sali (rysunek 1 i 2), obrady Izby Gmin odbywają się w sali zielonej (rysunek 3).
Izba ta nie jest organem objętym kadencją. Jej skład jest wyłaniany na podstawie zasad dziedziczenia i mianowania. Pod koniec 1999 roku prawo do zasiadania w niej miało 670 członków:
- 525 lordów dożywotnich, mianowanych przez monarchę, osoby zasłużone w życiu publicznym państwa,
- 26 lordów duchownych - hierarchowie Kościoła anglikańskiego: arcybiskupi Canterbury i Yorku, biskupi Londynu, Dhruam i Winchesteru oraz innych 21 z urzędu,
- 27 lordów prawa, dożywotnio mianowani przez monarchę, tworzą trzon władzy sądowniczej,
- 92 lordów dziedzicznych.[4]
Izba przechodziła szereg reform[41], ale ta najbardziej aktualna z 1999 roku stanowiła, że posiadanie tytułu lorda dziedzicznego nie obliguje do automatycznego zsiadania w Izbie Lordów. 410 lordów wybrało z pośród siebie 75.
Na czele Izby stoi lord kanclerz, który ma mniejsze uprawnienia niż spiker, ale jest jednocześnie ministrem sprawiedliwości i najwyższym funkcjonariuszem państwowym angielskiego sądownictwa.[42]
Izba Lordów pełni funkcję najwyższego sądu apelacyjnego dla całej Wielkiej Brytanii z zakresu prawa cywilnego oraz w sprawach karnych dla Anglii, Irlandii Północnej i Walii (Szkoci mają osobny sąd). Sąd Izby Lordów działa jako Komisja Apelacyjna Izby, a jej orzeczenia zawiera cała Izba.[43]
Izba Gmin
Izba Gmin - Izba Niższa - (House of Commons)[44]
Liczy obecnie 646[45] członków wybieranych według ordynacji większościowej, w jednomandatowych okręgach, o czym wspomnę jeszcze przy okazji omawiania partii politycznych. Do wygranej potrzebna jest zwykła większość głosów. Aby uniknąć długów
i tłoków na listach wyborczych, kandydat[46] musi wpłacić 1000 funtów kaucji zwrotnej, jeśli uzyska więcej niż 5 % głosów. Musi również posiadać poparcie 10 obywateli.
Co ciekawe Izba Gmin nie jest objęta kadencją! W WB systemie istnieje termin "pełnomocnictwa". I tak, parlament może skrócić kadencję lub ją wydłużyć, co miało miejsce, np. podczas obu światowych wojen. Jest to charakterystyczna cecha parlamentu angielskiego.
Podobnie jak polski sejm, Izba Gmin posiada marszałka, WB posiada spikera, który jest odpowiedzialny za pracę parlamentu, przebieg sesji i czuwanie nad regulaminem i dyscypliną izby.[47]
Miejscem posiedzeń parlamentu jest Pałac Westminster (rysunek 3) w Londynie. Izba Gmin dekorowana jest na zielono i jej wystrój jest raczej skromny w porównaniu z Izbą Lordów. Składają się nań dwa rzędy ław przedzielonych po środku przejściem. Ze względów historycznych, przejście to ma zawsze szerokość "dwóch i pół długości miecza". Spiker zajmuje miejsce na końcu sali, członkowie rządu po jego prawej stronie, a opozycja - po lewej.
Od niedawna Izba Gmin spotyka się też w sali Westminster Hall, choć na razie jest to eksperyment i dyskutuje się tam jedynie na nie kontrowersyjne tematy. Spotkania odbywają się w poniedziałki, wtorki, środy, czwartki i niektóre piątki. Sesje sobotnie odbywają się tylko w wyjątkowych wypadkach; ostatni taki przypadek miał miejsce podczas wojny o Falklandy/Malwiny.[48]
Monarcha
Jest oficjalnie głową państwa, ponieważ Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii
i Irlandii Północnej jest monarchią konstytucyjną. Od 6.02.1952 r. tą funkcję pełni królowa Elżbieta II, która również jest głową Kościoła anglikańskiego w Anglii.
W Wielkiej Brytanii tron jest dziedziczny i przechodzi z ojca na najstarszego syna lub - jeśli nie ma syna - obejmuje go najstarsza córka. Małżonek/a króla nie ma żadnych pełnomocnictw królewskich.
Władca stoi na czele władzy wykonawczej i równocześnie jest jednym z członków brytyjskiej legislatywy.[49] Ma szereg uprawnień, które w rzeczywistości są funkcjami reprezentacyjnymi, a faktyczna władza scedowana jest na poszczególnych ministrów
i organy państwowe. Są to:
a. dowództwo nad armią,
b. prawo weta wobec ustaw,
c. mianowanie sędziów,
d. mianowanie parów,
e. zawieranie i ratyfikowanie umów międzynarodowych,
f. urzeczywistnienie prawa łaski,
g. wypowiadanie wojny,
h. nadawanie tytułów szlacheckich,
i. zwoływanie, odraczanie i rozwiązywanie parlamentu.[50]
Realne prawa monarchy ujęte w słowach:
a. "udzielanie rady,
b. zachęcanie,
c. ostrzeganie".[51]
Monarcha musi podpisać każdą dostarczoną mu ustawę. Swoje prerogatywy wykonuje w formie:
a. rozporządzeń w radzie ( Orders In Council)
b. zarządzeń królewskich (Warrants)
c. rozporządzeń królewskich z odręcznym podpisem (Orders under Sign Manual).[52]
W prawie precedensowym jest wzmianka, w myśl której: "król nie może czynić źle"[53] i król nie może działać sam"[54], więc król nie ponosi żadnej odpowiedzialności za swoje decyzje. Monarcha nie uczestniczy w zebraniach gabinetu.
Obecnie monarcha to funkcja reprezentacyjna i historyczna, wręcz symboliczna. Rodzina królewska żyje za pieniądze podatników i gra w polo. Jednak królowa to symbol jedności królestwa i reprezentant honorowy Wielkiej Brytanii w świecie.
Gabinet, rząd i premier
Wydawałby się, że podobnie jak w Polsce rząd i gabinet to jeden organ. Jednak w WB rząd to wszyscy ministrowie powołani przez premiera bądź monarchę, o którym to podziale powiem później. Gabinet natomiast to już ścisły zespół premiera i praktycznie organ rządowy, jego trzon. Zbiera się on dwa razy w tygodniu przy Downing Street 10, w siedzibie premiera.
Jak już wspominałam, po ogłoszeniu wyników wyborów do Izby Gmin, monarcha powierza zadanie utworzenia rządu liderowi zwycięskiej partii, który staje się jednocześnie premierem (prime minister - pierwszy minister), I lordem skarbu oraz ministrem ds. administracji.
Wspominałam również o tym, że jednym z konwenansów jest to, że premier musi być członkiem jednej z Izb.
W parlamencie WB występuje prawo echa, które stanowi, że gabinet ma swój cień. I tak: "Lider najsilniejszej w parlamencie partii opozycyjnej obejmuje stanowisko Lidera Opozycji Jej Królewskiej Mości. Otrzymuje przy tym służbową pensję w wysokości połowy pensji premiera. Partia opozycyjna powołuje własny rząd z pełną obsadą ministerialną (tak zwany gabinet cieni), dzięki czemu jest w każdej chwili gotowa by przejąć władzę. Ponadto, członkowie gabinetu cieni mają rywalizować w trakcie debat parlamentarnych ze swoimi rządowymi odpowiednikami"[55].
Współcześnie system parlamentarny, pozycja rządu i gabinetu cieni służy jako kanwa do gry politycznej zwanej "Debatą". Jest to rodzaj dyskusji na zasadzie kontrargumentów ocenianej przez sędziów. Gra toczy się na takich samych zasadach i przy zachowaniu etykiety parlamentu WB. Wojna argumentów i dyskusji. Bardzo ciekawa zabawa. Osobiście brałam udział w Turnieju Debat zorganizowanych w kwietniu 2005 roku przez Uniwersytet Gdański.
Skład rządu liczy około 100 osób, ale w pełnym składzie rząd nie zbiera się nigdy.
Rząd dzieli się na:
- senior ministers (ministrowie właściwi lub ministrowie Korony), kierujących pracą poszczególnych resortów,
- junior ministers (ministrowie młodsi) - są podporządkowani seniorom, zadaniem, których jest przede wszystkim zapewnianie łączności pomiędzy rządem a Izbą Gmin. Rząd w całości ponosi solidarną odpowiedzialność polityczną przed izbami.[56]
Dodatkowo członkowie rządu dzielą się na:
- Sekretarzy Stanu - kierownicy głównych resortów,
- Ministrów Resortowych - kierownicy reszty resortów,
a. Minister finansów - kanclerz skarbu
b. Minister sprawiedliwości- lord kanclerz[57]
- Ministrowie Nieresortowi - ministrowie bez teki,
a. Lord strażnik Tajnej Pieczęci
b. Lord - Prezydent tajnej Rady
c. Kanclerz księstwa Lancaster[58]
- Radcy Prawni Korony,
- Ministrowie Stanu
- Ministrowie Młodsi.[59]
Skład gabinetu nie jest określony, liczba jego członków leży w kwestii premiera. W 1970 r. gabinet Heatha liczył 18 członków, a w 1983 gabinet Theacher 21.[60] Regulowana[61] jest jedynie liczba opłacanych z budżetu państwa sekretarzy stanu. Może ich być maksymalnie 21 i wszyscy powinni być członkami którejś z izb.
Skład ścisłego gabinetu brytyjskiego (stan na grudzień 2000 r.):
Premier i I lord skarbu oraz minister ds. administracji państwowej
Wicepremier i sekretarz stanu ds. ochrony środowiska; transportu i regionów
Lord kanclerz
Sekretarz stanu ds. zagranicznych i brytyjskiej Wspólnoty Narodów
Sekretarz stanu ds. wewnętrznych
Kanclerz skarbu
Sekretarz stanu ds. obrony
Przewodniczący Tajnej Rady i przywódca większości rządowej w Izbie Gmin Minister ds. gabinetu i kanclerz księstwa Lancaster
Lord strażnik Tajnej Pieczęci oraz przywódca większości rządowej w Izbie Lordów
i minister ds. kobiet
Minister ds. rolnictwa, rybołówstwa i aprowizacji
Sekretarz stanu ds. handlu i przemysłu
Sekretarz stanu ds. ubezpieczeń społecznych
Sekretarz stanu ds. Walii
Sekretarz stanu ds. Szkocji
Sekretarz stanu ds. Irlandii Północnej
Sekretarz stanu ds. kultury, mediów i sportu
Sekretarz stanu ds. edukacji i zatrudnienia
Sekretarz stanu ds. zdrowia
Sekretarz stanu ds. rozwoju międzynarodowego
Główny sekretarz ds. skarbu
Źródło: Informator polityczny PAT; Warszawa 2000, s. 144-2.
Bardzo przebiegłym kruczkiem prawnym jest możliwość wykorzystania mocy, która daje premierowi możliwość rozwiązania parlamentu przed czasem. Robi to w chwili, kiedy jego partia ma duże poparcie i szanse na wygranie wyborów. Jest to częsta praktyka.
Odnośnie władzy wykonawczej można dodać jeszcze, że istnieją również komitety gabinetu koordynujące pracę ministrów, np. Gabinet Częściowy (Partial Cabinet) oraz oczywiście Sekretariat Gabinetu koordynujący pracę gabinetu.[62]
Co zaś się tyczy uprawnień gabinetu i rządu to są one prawie takie jak w Polsce. Jednakże ostatnimi czasy następuje scedowanie roli parlamentu na rzecz premiera i prawdopodobnie system z parlamentarno-gabinetowego będzie dążył do gabinetowo-parlamentarnego. Dzieje się tak, ponieważ wzrasta autorytet premiera, a w ostatnich kilkudziesięciu latach to stanowisko piastowały wielkie osobowości, więc jest oczywiste, że władzę dzierży silny.
System partyjny[63]
Model brytyjski to stabilny dwupartyjny system z dwoma czołowymi partiami: Partią Pracy[64] i Partią Konserwatywną[65]. Ta stabilizacja w mniejszym lub w większym stopniu trwa od 1922 r. Obok tych dwóch partii można jeszcze wspomnieć o Liberalnych Demokratach[66], Partii Liberalnej[67] oraz ostatnim z liczących się ugrupowań - Partii Niepodległości Zjednoczonego Królestwa[68].
Dwupartyjność pozwala utworzyć stabilny większościowy rząd. Dwupartyjność wynika z systemu wyborczego, który ustanawia okręgi jednomandatowe, co skutkuje marginalizacją mniejszych ugrupowań. Co jakiś czas opozycja chce to zmienić, potrzebna jest do tego konferencja gabinetu i opozycji, więc nie jest to nigdy przeprowadzone. Od 1983 r. wyborcy głosują w 651 okręgach.
Nad skutecznością tego typu systemu, który występuje jeszcze chociażby w USA toczą się dyskusje. Czy lepszy jest np. system wielopartyjny obowiązujący w Polsce, gdzie nie można utworzyć rządu? Biorąc pod uwagę stabilizację gospodarczą i - co już podkreślałam -skuteczność to system anglosaski bije na głowę rozdrobnione i nie mogące dojść do consensusu forum parlamentarne RP.
Zakończenie
Tym sposobem dokonaliśmy krótkiej retrospekcji ustroju brytyjskiego. Krótkiego i w dodatku pobieżnego, ponieważ wniosek jest taki, że scedowanie władzy królewskiej doprowadziło do zagmatwania całości systemu. Faktem jest, że na pierwszy rzut oka wydaje się, iż jest to parlamentaryzm bardziej przejrzysty od polskiego. Jest to bardzo złudne. Całość zawiłości i występującego powszechnego braku zrozumienia wynika z połączenia tradycji monarchicznej z systemem parlamentarnym. Nastąpiła wzajemna korelacja, której wynikiem jest sprawny aczkolwiek skomplikowany system polityczny. Jego sprawność wynika z podkreślanej w rozdziale o historii płynności jego rozwoju.
Pozostający na piedestale ród Windsorów ma się nadzwyczaj dobrze i podobnie jak w innych monarchiach nie ma zamiaru udawać się na emigrację.
Jednocześnie panujący system polityczny gabinetowo-parlamentarny (różne podręczniki podają def. parlamentarno-gabinetowy) ewoluuje paradoksalnie w stronę rządów nawet nie gabinetowych, ale premierskich. Jak nazwać taki twór? System premiersko-parlamentarny? Istnieją systemy kanclerskie, więc czemu nie premierski?!
W opracowaniach dotyczących tego zagadnienia nieustannie przewijają się spekulacje na ten temat. WB jest rozczarowana Unią Europejską. Nurtującym jest pytanie jak długo potrwa absorpcja taniej siły roboczej z Europy Wschodniej. Obecnie Brytyjczycy radzą sobie
z mniejszością muzułmańską, lecz jak długo? Wejście do strefy euro i inne problemy stojące przed obecnym gabinetem można mnożyć w nieskończoność. Pozostają one jednak bez odpowiedzi, gdyż sławna "angielska flegma" nie pozwala nawet na spekulacje. Rzeczywistością jest powolność polityczna. Chociaż zdarzają się bardzo finezyjni dyplomaci, którzy burzą ten wyrafinowany wizerunek.[69]
Jak wynika ze statystyki, era Partii Pracy dobiega końca. Nie wiadomo jak potoczy się reforma UE i jaki będzie to miało oddźwięk na Wyspach. Wydaje się, że społeczeństwo obywatelskie WB jest na tyle mało zrywne, że i tym razem zmiany odbędą się kulturalnie i na tak zwanym poziomie.
Wydaje się, że archaiczność niektórych procesów nieuchronnie prowadzić będzie do zmian natury chociażby kompetencyjnej.
Premierzy i monarchowie. Wojny i procesy pokojowe. To wszystko składa się na obraz kraju, który nie dość, że radzi sobie całkiem dobrze to jeszcze przyjmuje setki emigrantów, którzy jak na razie koegzystują z Brytyjczykami nad wyraz sprawnie.
Stabilność i przewidywalność są kluczem do sukcesu.
Przyszłość i dalsza ewolucja parlamentaryzmu WB pozostaje w sferze domysłów, mimo, że wyżej zapewniam, iż kraj ten ma największe doświadczenie parlamentarne to jednocześnie nie można się nie zgodzić ze słowami Sir Winstona Leonarda Spencera Churchilla: "Poza korzyściami doświadczenie ma tę wadę, że bieg wypadków nigdy nie jest taki sam." oraz "Wielka Brytania nie ma stałych ani wrogów ani przyjaciół. Ma tylko stałe interesy".
Dlatego poza przedstawieniem faktów, pozostaje tylko domyślne analizowanie dokumentów i obserwowanie sceny politycznej albowiem kraj ten może nas jeszcze niejednokrotnie zaskoczyć.
Mam nadzieję, że praca w przejrzysty i w miarę usystematyzowany sposób przedstawia ustrój polityczny Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii.
Niemożliwe było dokładne przedstawienie problemu gdyż jego zawiłość jest wyzwaniem dla politologów i prawników.
-----------------------------------------
1. W tekście będzie używany skrót WB - Wielka Brytania
2. Zięba A., Parlament Wielkiej Brytanii, Warszawa 1994
3. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., Ustroje Państw Współczesnych. Tom 1, Lublin 2005, s. 9
4. Uważam, że niezbędne jest jednoczesne śledzenie historii Królestwa Wielkiej Brytanii, ponieważ tło historyczne jest tu bardzo ważne, a objętość tematyczna pracy zbyt mała aby obejmować i to zagadnienie. Dlatego odsyłam do podręczników zajmujących się tym tematem.
5. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., op. cit., s. 9
6. Tamże, s. 9
7. Opracowanie własne na podstawie: Zięba A., Parlament Wielkiej Brytanii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1994 r. oraz Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., Ustroje Państw Współczesnych. Tom 1, Lublin 2005
8. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., op. cit.
9. Zięba A., Parlament Wielkiej Brytanii, Warszawa 1994
10. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., op. cit., s. 11
11. Tamże
12. Zięba A., op. cit.
13. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., op. cit., s. 11
14. Zięba A., op. cit.
15. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., op. cit., s. 9
16. Chmaj M., Sokół W., Wrona J., op. cit. s. 395-398 , rozdział szczegółowo opisuje zawirowania rewolucyjno - republikańskie, jednakże aż tak dokładne zajmowanie się tym zagadnieniem nie mieści się już
w obrębie tematu pracy.
17. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., op. cit.
18. Dokument ten stanowi do dziś aktualną zasadę o zakazie aresztowania obywatela bez nakazu oraz gwarancję sprawiedliwego osądu.
19. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., op. cit., s. 12
20. Mówiąca o samowoli królewskiej. Co ciekawe to właśnie ta zasada mówiła o tym, że król nie może być katolikiem, musi być anglikaninem, a małżonek/a królewska nie może być katolikiem!
21. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., op. cit., s.13
22. Tamże, s. 9
23. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., Ustroje op. cit., s.13
24. Tamże, s. 14
25. Tamże, s. 9
26. Tamże, s.14
27. http://pl.wikipedia.org/wiki/Konstytucja
28. http://encyklopedia.pwn.pl/37023_1.html
29. Micuń A., Tematy egzaminacyjne. Świat współczesny. Polska współczesna. Wiedza
o społeczeństwie, Warszawa 2000, s. 69
30. Konstytucje można dowolnie klasyfikować. W doktrynie prawa konstytucyjnego najczęstsze klasyfikacje to podział na konstytucje:
· pisane (formalne) i niepisane (materialne),
· pełne (regulujące całość spraw wchodzących w skład materii konstytucyjnej) i częściowe, tzw. małe konstytucje,
· uchwalane (przez: jedynie zwykły organ przedstawicielski albo konstytuantę lub jedynie naród w referendum lub przez ciało ustrojodawcze i następnie naród) oraz oktrojowane (nadane przez panującego),
· sztywne i elastyczne (zależnie od łatwości jej zmiany),
· proste i złożone, (gdy całość regulacji zawarta jest w jednej lub kilku ustawach).
Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Konstytucja
31. Opracowane na podstawie: Godyń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P., Mały Leksykon Polityczny, Warszawa 2001 r. i Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., Ustroje Państw Współczesnych. Tom 1, Lublin 2005 r.
32. Przykładem może być pozbawienie króla prawo veta wobec parlamentu.
33. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., op. cit., s.16
34. Tamże, s.15
35. Na przełomie 1997/1998 wprowadzono reformy autonomizujące regiony WB. Nastąpiło przekazanie kompetencji i utworzenie parlamentów lokalnych w Szkocji, Walii i Irlandii Północnej. Istnieją one samodzielnie, mają zakres kompetencji i wybory.
36. Procedury szczegółowo opisane w: Godyń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P., Mały Leksykon Polityczny, Warszawa 2001, s.107
37. Patrz rozdział Historia.
38. Factsheet M4. Members Series, Women in the House of Commons, House of Commons Information Office, 2004 r. http://www.parliament.uk/ parliamentary_publications_and_archives/ factsheets/m04.cfm, http://www.parliament.uk/ parliamentary_publications_and_archives/ parliamentary_archives/ archives___the_suffragettes.cfm i http://www.parliament.uk/ parliamentary_publications_and_archives/ parliamentary_archives/ archives___the_first_women_in_parliament_1919_1945.cfm
39. House of Lords Briefing, History of House of Lords, House of Lords, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/HofLBpHistory.pdf
40. Godyń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P., op. cit., s.106
41. House of Lords Briefing, Reform and Proposals for Reform since 1900, House of Lords, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/HofLBpReform.pdf
42. Szczegółowe funkcje Izby Lordów: House of Lords Briefing, The work of the House of Lords, House of Lords information Office, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/HoLwork.pdf
43. Godyń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P., Mały Leksykon Polityczny, Warszawa 2001 r., s. 108
44. Factsheet G3. General Series, A brief Chronology of the House of Commons, House of Commons Information Office, 2004 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/g03.pdf
45. http://www.parliament.uk/faq/ members_faq_page2.cfm#mem4
46. Osoby wykluczone przez ustawę z kandydowania i bycia członkiem Izby Gmin, zakaz ten obejmuje:
· Członków Izby Lordów
· Osób zajmujących eksponowane stanowiska w służbie korony (jak sędziowie). Członkowie rządu mogą jednak kandydować.
· Członków parlamentów innych państw Wspólnoty
· Skazanym za zdradę, którym nie udzielono prawa łaski
· Skazanym za naruszenie praw wyborczych w ciągu dekady poprzedzającej dane wybory.
· Osobom odsiadującym długoletnie wyroki (powyżej roku)
· Bankrutom,
· Istnieje również precedens dyskwalifikujący głuchoniemych, lecz taki przypadek nie zdarzył się już od stuleci. Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Izba_Gmin
47. Doskonale opracowana sylwetka spikera: Factsheet M2. Members Series, The Speaker, House of Commons Information Office, 2003 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/m02.pdf
48. Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Izba_Gmin
49. Godyń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P., op. cit., s. 109
50. Micuń A., Tematy egzaminacyjne. Świat współczesny. Polska współczesna. Wiedza o społeczeństwie., Warszawa 2000, s. 70 i Wojtaszczyk K.A., op. cit.
51. Tamże, s. 70
52. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., op. cit., s. 46
53. Wojtaszczyk K.A., op. cit., s. 56
54. Godyń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P.,op. cit., s. 109
55. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Ustr%C3%B3j_polityczny_Wielkiej_Brytanii
56. Tamże.
57. Obie te nazwy są historyczne.
58. Również historyczne stanowiska.
59. Godyń T., Cygnarowski M., Dudek S., op. cit., s. 110
60. Wojtaszczyk K.A., op. cit., s. 59
61. Ustawa z 1975 r.
62. Godyń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P., op. cit., s. 111
63. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Partie_polityczne_Wielkiej_Brytanii
64. Partia Pracy (ang. Labour Party, LP), potocznie laburzyści (labourists), brytyjska socjaldemokratyczna partia polityczna powstała w lutym 1900 r. ze zjednoczenia Niezależnej Partii Pracy, Towarzystwa Fabiańskiego i Federacji Socjaldemokratycznej; do 1906 r. pod nazwą Komitet Przedstawicielstwa Robotniczego (Labour Representation Comitee).Partia Pracy jest członkiem Partii Europejskich Socjalistów oraz Międzynarodówki Socjalistycznej. Wywodzi się z niej T. Blair. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Partie_polityczne_Wielkiej_Brytanii
65. Partia Konserwatywna (ang. Conservative Party, CP, oficjalna nazwa: Partia Konserwatywno-Unionistyczna, Conservative and Unionist Party), brytyjska partia polityczna powstała w 1832 roku w wyniku przekształcenia ugrupowania torysów, popularnie nazywana w dalszym ciągu torysami. Macierzysta partia
M. Thatcher. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Partie_polityczne_Wielkiej_Brytanii
66. Liberalni Demokraci (ang. Liberal Democrats, LD, pot. libdems; oficj. Social and Liberal Democrats), brytyjska liberalna partia polityczna powstała w 1988 r. w wyniku połączenia Partii Liberalnej i Partii Socjaldemokratycznej. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Partie_polityczne_Wielkiej_Brytanii
67. Partia Liberalna (ang. Liberal Party) była jedną z dwóch głównych brytyjskich partii politycznych w okresie od połowy XIX wieku do lat dwudziestych XX wieku, obok Partii Konserwatywnej. Następnie straciła swoją pozycję na rzecz Partii Pracy i funkcjonowała jako mniejsza trzecia partia o wahającej się sile i znaczeniu aż do roku 1988, kiedy połączyła się z Partią Socjalno Demokratyczną tworząc nową partię Liberalnych Demokratów. http://pl.wikipedia.org/wiki/Partie_polityczne_Wielkiej_Brytanii
68. Partia Niepodległości Zjednoczonego Królestwa (United Kingdom Independence Party, UKIP) to założona w 1993 r. partia polityczna, której podstawowym celem jest wyprowadzenie Wielkiej Brytanii z Unii Europejskiej. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Partie_polityczne_Wielkiej_Brytanii
69. Sprawa sławnego e-maila budżetowego.
----------------------------------------------------------------------
Bibliografia
A. Pozycje zwarte:
1.Antoszewski A., Herbut, Demokracje zachodnioeuropejskie. Analiza porównawcza, Wrocław 1997
2. Chmaj M., Sokół W., Wrona J., Historia dla kandydatów na studia prawnicze, administracyjne, politologiczne, historyczne i socjologiczne, Bydgoszcz-Warszawa 2001
3. Dulewicz E., Kręcisz W., Orłowski W., Skrzydło W., Zakrzewski W., Ustroje Państw Współczesnych. Tom 1, Lublin 2005 r.
4. Godyń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P., Mały Leksykon Polityczny, Warszawa 1999 r.
5. Godyń T., Cygnarowski M., Dudek S., Iwaniszczuk P., Mały Leksykon Polityczny, Warszawa 2001 r.
6. Micuń A., Tematy egzaminacyjne. Świat współczesny. Polska współczesna. Wiedza
o społeczeństwie., Wydanie III uzupełnione, Warszawa 2000
7. Seidler G.L., Przedmarksistowska myśl polityczna, Warszawa 1974
8. Wojtaszczyk K.A., Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1996 r.
9. Zięba A., Parlament Wielkiej Brytanii, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1994 r.
10. Zins H., Ekspansja i zmierzch imperium brytyjskiego, Lublin 2001
11. Zins H., Polityka zagraniczna Wielkiej Brytanii, Lublin 2001
B. Dokumenty:
Wszystkie publikacje pochodzą z oficjalnej strony Parlamentu WB: http://www.parliament.uk
1. Britain Votes 6, General Election Results 1 may 1997, No 68 http://www.parliament.uk/documents/upload/m15.pdf
2. House of Commons,The House of Commons a brief guide , House of Commons Information Office, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/HofCBgEnglish.pdf
3. Factsheet G2. General Series, A Selective Booklist on the House of Commons, House of Commons Information Office, 2002 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/g02.pdf
4. Factsheet G3. General Series, A brief Chronology of the House of Commons, House of Commons Information Office, 2004 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/g03.pdf
5. Factsheet M2. Members Series, The Speaker, House of Commons Information Office, 2003 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/m02.pdf
6. Factsheet M3. Members Series, The Father of the House, House of Commons Information Office, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/m03.pdf
7. Factsheet M4. Members Series, Women in the House of Commons, House of Commons Information Office, 2004 r. http://www.parliament.uk/ parliamentary_publications_and_archives/ factsheets/m04.cfm
8. House of Lords Briefing, History of House of Lords, House of Lords, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/HofLBpHistory.pdf
9. House of Lords Briefing, Reform and Proposals for Reform since 1900, House of Lords, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/HofLBpReform.pdf
10. House of Lords Briefing, The Membership of the House of Lords, House of Lords, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/HofLBpmembership.pdf
11. House of Lords Briefing, The work of the House of Lords, House of Lords information Office, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/HoLwork.pdf
12. House of Lords Briefing, The House of Lords a brief guide, of Lords information Office, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/HofLBgEnglish.pdf
13. House of Lords Briefing, The work of the House of Lords - its role, functions and powers, House of Lords, 2005 r. http://www.parliament.uk/documents/ upload/HofLBpRole.pdf
C. Internet:
Stan stron na dzień 31.12.2005 r.
Parlament:
1. History of the parliament: http://www.history.ac.uk/hop/
2. http://www.niassembly.gov.uk/
3. http://www.odpm.gov.uk
4. http://www.parliament.uk
a. http://www.parliament.uk/about_commons/ about_commons.cfm
b. http://www.parliament.uk/about_commons/ membership.cfm
c. http://www.parliament.uk/about_commons/ what_the_commons_do.cfm
d. http://www.parliament.uk/about_lords/ about_lords.cfm
e. http://www.parliament.uk/directories/ hciolists
f. http://www.parliament.uk/devolved/ devolved.cfm
http://www.parliament.uk/ parliamentary_publications_and_archives/ factshee
ts.cfm#proc
5. http://www.scottish.parliament.uk
6. http://www.wales.gov.uk
Partie:
1. http://www.conservatives.com/
2. http://www.dup.org.uk/
3. http://www.greenparty.org.uk
4. http://www.labour.org.uk
5. http://www.libdems.org.uk/
6. http://www.liberal.org.uk/
7. http://www.plaidcymru.org/
8. http://www.respectcoalition.org/
9. http://www.sdlp.ie/
10. http://sinnfein.ie/
11. http://www.socialistparty.org.uk/
12. http://www.snp.org/
13. http://www.uup.org/
14. http://www.veritasparty.co.uk/
Wikipedia:
1. http://pl.wikipedia.org/wiki/Izba_Lord%C3%B3w
2. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Konstytucja
3. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Historia_Wielkiej_Brytanii
4. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Partie_polityczne_Wielkiej_Brytanii
5. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Premierzy_Wielkiej_Brytanii
6.http://pl.wikipedia.org/wiki/ Tony_Blair
7. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Ustr%C3%B3j_polityczny_Wielkiej_Brytanii
8. http://pl.wikipedia.org/wiki/ W%C5%82adcy_brytyjscy
9. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Wybory_parlamentarne_w_Polsce_2005
10. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Wybory_parlamentarne_w_Niemczech%2C_2005#Oficjalne_wyniki
11. http://pl.wikipedia.org/wiki/ Wybory_parlamentarne_w_Wielkiej_Brytanii%2C_2005
Wybory:
2. http://www.channel4.com/news/ microsites/E/election2005/
3. http://www.channel4.com/news/ special-reports/special-reports-storypage.jsp?id=126
4. http://news.bbc.co.uk/nol/ukfs_news/ hi/uk_politics/vote_2005/
5. http://politics.guardian.co.uk/election2005/
a. http://politics.guardian.co.uk/ election2005/parties/