Tomasza Judym, syna biednego szewca warszawskiego z ulicy Ciepłej, absolwenta warszawskiej medycyny, poznajemy, gdy pracuje w Paryżu. Poznaje tam kilka kobiet z wyższych sfer, z których najlepsze wrażenie roni na nim młoda guwernantka, Joanna Podborska. Wkrótce jednak muszą się rozstać i Judym wraca do rodzinnej Warszawy, gdzie spotyka się swą, wciąż żyjącą w skrajnej biedzie, rodziną i wraz z bratem pracującym w hucie żelaza wspomina swoje dzieciństwo: został on przygarnięty przez ciotkę, która, choć wspierała go finansowo, obracała się w złym towarzystwie i często upokarzała chłopca.

W kilka miesięcy później Tomasz występuje z odczytem na tradycyjnym spotkaniu towarzyskim warszawskich lekarzy w salonie doktora Czernisza w Warszawie, gdzie odczytuje swą pracę nawołującą lekarzy do podjęcia zorganizowanej działalności zapobiegającej złym warunkom życia biedoty. Jego pomysły zostają wyśmiane, zaś lekarze czują się obrażeni stwierdzeniem, że pracują głównie dla bogatych. Judym pracuje w szpitalu jako asystent chirurga i zakłada własny gabinet, który jednak nie jest polecany przez innych lekarzy i dlatego nie przychodzą tam pacjenci. W końcu dostaje propozycję pracy w uzdrowisku w Cisach, którą z braku innych perspektyw przyjmuje. W podróży dokucza mu złośliwe dziecko - Dyzio, zaś wybór furmanki jako środka transportu kończy się wypadkiem spowodowanym przez pijanego chłopa.

Na miejscu Judym odkrywa, że przebywają tam poznane w Paryżu kobiety. Oświadcza się Joasi, która planuje dla nich wspólny, szczęśliwy dom. Zamierza zabrać się do pożytecznej pracy, jednak odkrywa, że wszelkie jego wysiłki są niweczone przez sztuczne stawy mające upiększać okolicę. Stojąca woda wywołuje malarię u okolicznych mieszkańców, a nawet pacjentów uzdrowiska. Judym nie jest w stanie zmusić właścicieli do zmiany stanu rzeczy, aż w końcu wdaje się w bójkę, co zmusza go do zmiany miejsca pracy. W drodze do Warszawy spotyka inżyniera Korzeckiego, z którym kiedyś podróżował po Szwajcarii. Ten proponuje mu wyjazd do Zagłębia Dąbrowskiego i jadą obaj do Sosnowca, gdzie Judym przyjmuje posadę lekarza przy kopalni węgla „Sykstus" i zamieszkuje w jej pobliżu. Wkrótce Korzecki popełnia samobójstwo. Judyma odwiedza Joasia i razem zwiedzają kopalnię i miejsca przebywania biedoty. Judym wyznaje Joasi, że musi żyć sam, by w pełni poświęcić się pracy, co burzy wszystkie jej plany i doprowadza do rozpaczy. Judym spaceruje po lesie, gdzie zauważa rozdartą sosnę - symbol jego wewnętrznego rozdarcia.

Tomasz Judym ma na pewno cechy społecznika i idealisty, co udowadnia całym swym życiem i pracą dla dobra innych. W jego buncie przeciwko niesprawiedliwemu porządkowi świata jest także widoczna postawa romantyczna, zaś w praktycznym myśleniu widać idee pozytywistyczne. Klęska jego misji i porażka w życiu osobistym mogą wynikać po części z braku zrozumienia ze strony innych, po części jednak także przez brak konkretnego i możliwego do wykonania planu pracy dla potrzebujących. Judym zauważa biedę, buntuje się przeciw niesprawiedliwości, ale niestety nie jest w stanie wymyślić żadnego skutecznego sposobu zaangażowania innych ludzi w realizację jego idei. Jego tragiczna sytuacja rozstania z ukochaną jest po części jego własną winą, gdyż po oświadczynach nagle wyjaśnia jej, że tak naprawdę nie może z nią żyć. Argumentacja o nieuchronnym destrukcyjnym wpływie rodziny na pracę społeczną także nie wydaje się być zbyt uzasadniony, chyba, że Judym sam jest tak słaby psychicznie, że udane życie rodzinne odzwyczaiłoby go od pracy.

„Ludzie bezdomni”- style, Joasia i budowa utworu.

Naturalizm jest najbardziej widoczny w opisach ubogich miejsc i ludzi, jak np., fabryki cygar i pracujących tam robotników: „Okna tej izby zastawione były siatkami z drutu, których gęste oka, przysypane rudym prochem miejscowym, puszczały mało światła, ale natomiast powstrzymywały od emigracji miazmaty wewnętrzne. […] Z każdego stołu wybiegała zakrzywiona rurka, a z niej strzelał poziomo z sykiem długi język płonącego gazu. […] Z drugiej strony stał, a raczej kołysał się na nogach, wysoki człowiek o twarzy i cerze trupa.

Impresjonizm, czyli uchwycenie chwilowego wrażenia, można zaobserwować przy opisie podziwiania dzieł sztuki w Paryżu: „…całą fabułę utworu, przywaliły inne rzeczy i zostało tylko czujące wiedzenie o czymś nad wszelki wyraz bolesnym. Wspomnienie owo było jak mętne echo czyjejś krzywdy […] Zaczął przypominać sobie nawet barwy, nawet pejzaż.”

Symbolizm jest najbardziej widoczny w końcowej scenie przyrównującej rozdarte drzewo- sosnę- do rozdarcia wewnętrznego samego bohatera: „Widział z głębi swojego dołu jej pień rozszarpany, który ociekał krwawymi kroplami żywicy. Patrzał w to rozdarcie długo, bez przerwy.”

Rodzice Joasi umarli, gdy była dzieckiem, zaś jej bracia przebywali za granicą - jeden został zesłany na Syberię, drugi udawał, że studiuje, lecz jedynie wdawał się w awantury. Joasia pracowała jako guwernantka i chcąc żyć na zadowalającym poziomie musiała poświęcić pracy prawie cały swój czas. Jej hasłem było niemieckie powiedzenie: „Hart sein!”, czyli być twardym. Na jej życie duży wpływ miało przypadkowe poznanie Judyma, który od razu bardzo się jej spodobał i z którym później wiązała osobiste plany. Jego oświadczenie, że nie może mieć nikogo bliskiego bardzo ją zraniło, lecz zniosła to z honorem.

Kompozycja utworu jest otwarta, pozbawiona wyraźnego ciągu przyczynowo-skutkowego. Wszystkie wydarzenia łączą osoby bohaterów, a w całość wplecione są jakby osobne epizody i fragmenty, które nie mają wyraźnego wpływu na przebieg akcji. Są nimi np. opowieść o swawolnym Dyziu, rozdział „Przyjdź” oraz „Zwierzenia”. Autor stosuje synkretyzm stylu, czyli łączenie kilku stylów, a także opisuje to, co zajmuje psychikę bohaterów bez ich jednoznacznej oceny moralnej.

Tomasz Judym, syn biednego szewca warszawskiego z ulicy Ciepłej, absolwent warszawskiej medycyny, przebywając od piętnastu miesięcy na praktyce lekarskiej (chirurgicznej) w Paryżu, spaceruje ulicami miasta i następnie zachodzi do galerii sztuki w Luwrze. Tu nawiązuje znajomość z panią Niewadzką, wdową, bogatą ziemianką i jej uroczymi wnuczkami - siedemnastoletnią Natalią Orszeńską i piętnastoletnią Wandą oraz ich piękną opiekunką i guwernantką, dwudziestokilkuletnią Joanną Podborską, którą jest zachwycony. Następnego dnia odbywa wspólnie z nimi wycieczkę do Wersalu i zwiedza komnaty królewskie oraz salę lustrzaną.

Po upływie roku Judym powraca do Warszawy. Z hotelu przy ul. Widok pierwsze swoje kroki kieruje do rodzinnego domu, chcąc spotkać się z bratem. Przechodzi ul. Krochmalną i Ciepłą i widzi, że wyglądają one bardzo nędznie, jak dawniej. W mieszkaniu brata Judym nie zastaje nikogo. Rozmawia na schodach z dziewczyną pilnującą umysłowo chorej babki i zagląda do wnętrza izby, z której rozchodzi się straszny krzyk osoby przywiązanej do haka wystającego z ziemi. Od ciotki Pelagii, bawiącej na podwórzu dzieci Wiktora (Franka i Karolinę), dowiaduje się, że bratowa pracuje w fabryce cygar, a brat w stalowni.

Następnie Judym udaje się do fabryki cygar, gdzie widzi bardzo ciężkie warunki pracy. Podczas przerwy obiadowej Judym i bratowa przychodzą do mieszkania Wiktora. „Było to niskie poddasze. Sufitu dosięgało się głową". Judym spogląda na sprzęty i przypomina sobie, że niektóre z nich stały kiedyś w suterenie jego rodziców. Następnego dnia wczesnym rankiem Judym odwiedza Wiktora i odprowadza go do stalowni. W drodze wspomina swoje ciężkie dzieciństwo u ciotki, która wzięła go na wychowanie. Mówi:„całe moje dzieciństwo, cała pierwsza młodość upłynęły w nieopisanym, wiecznym przestrachu, w głuchej nędzy, którą teraz dopiero pojmuję". Judymowie dochodzą do huty. Tomasz ma możliwość obejrzenia tego obiektu, szczególnie stalowni i widzi jak ciężko tu ludzie pracują. W kilka miesięcy później Tomasz występuje z odczytem na tradycyjnym spotkaniu towarzyskim warszawskich lekarzy w salonie doktora Czernisza w Warszawie. Opisuje w nim nędzę biedoty miejskiej i wiejskiej w Polsce oraz życie paryskich bezdomnych (w czasie pobytu w Paryżu odwiedzał jako lekarz przytułki, domy noclegowe i środowiska prostytutek) oraz wysuwa swoje propozycje odnośnie działania lekarzy, stwierdzając, iż obowiązkiem ich jest walczyć z tym stanem rzeczy przez odpowiednio zorganizowane działanie, że lekarz powinien być lekarzem ludzi biednych i zwalczać przyczyny chorób. Przerywa odczyt, gdyż na wygłoszenie trzeciej części „nie czuł się na siłach, formalnie tchu nie miał". Odczyt spotyka się z ostrą krytyką lekarzy, którzy wyśmiewają się z poglądów Judyma, uważając go za marzyciela i idealistę. Judym, pracując w szpitalu w charakterze asystenta na oddziale chirurgicznym, otwiera również prywatny gabinet lekarski, w którym przebywa codziennie po południu, ale na próżno oczekuje na pacjentów. W okresie pięciu miesięcy nikt się u niego nie pojawia. Uważa, że to z powodu jego pamiętnego odczytu. Zjawia się jedynie kwestarka z prośbą o dar dla pewnego stowarzyszenia.

Doktor Chmielnicki proponuje mu wyjazd do Cis na stanowisko asystenta doktora Węglichowskiego, dyrektora zakładu leczniczego. Następnego dnia odwiedza go doktor Węglichowski i przedstawia warunki pracy, proponując sześćset rubli pensji rocznie, mieszkanie, utrzymanie i korzystanie z gabinetu i narzędzi do praktyki osobistej. Judym wyraża zgodę i dowiaduje się, że zakład leczniczy leży w majątku p. Niewadzkiej. Wkrótce Tomasz wyjeżdża do Cis. W pociągu do jego przedziału wchodzi matka z synkiem Dyziem, który bardzo dokucza pasażerom. Judym przenosi się do innego przedziału, za nim podąża Dyzio, a kiedy następnie wsiada na stacji do powozu, tu również towarzyszy mu Dyzio. W końcu Judym traci cierpliwość, wysiada z powozu, obsypuje Dyzia klapsami i wyrusza pieszo z ciężką walizką. Następnie podróżuje furmanką, która wywraca się, ulegając zniszczeniu i w końcu znów pieszo dociera wreszcie do celu. Uzdrowisko w Cisach - to znany, powszechnie uczęszczany, renomowany zakład leczniczy, którego założycielem jest nieżyjący już pan Niewadzki. Jest to instytucja akcyjna, wspomagana przez jednego z jej wspólników, bogatego Leszczykowskiego, zamieszkałego w Konstantynopolu. Funkcję administratora obiektu pełni obecnie Krzywosąd. Judym spotyka w kościele znajome z Paryża. Natalia jest zakochana w Korbowskim, który jest utracjuszem. Joanna pisze pełen liryzmu pamiętnik, z którego poznajemy jej dzieje z okresu poprzedzającego spotkanie z Judymem.

Sześć lat temu Joasia opuściła swoje rodzinne strony. Miała siedemnaście lat, gdy pożegnała zamieszkującą w Kielcach biedną ciotkę, która zastępowała jej matkę w okresie nauki w gimnazjum. Joasia wyjechała do Warszawy, gdzie pracowała jako guwernantka i pomagała finansowo swoim braciom. Spotkała wówczas kilka razy w tramwaju młodzieńca w cylindrze (Judyma), który jej się bardzo podobał. Później na krótko odwiedziła Kielce. Przebywała w Mękarzycach w dworku wujostwa, gdzie raził ją ich stosunek do chłopów, służby i ludzi zatrudnionych na folwarku. Odwiedziła też rodzinny dworek w Głogach i cmentarz w Krawczyskach, gdzie znajdował się grób jej rodziców. w ludym pracuje w zakładzie uzdrowiskowym i organizuje miejscowy szpital stojący wśród budynków folwarcznych, mieszczących się za dużym parkiem zakładowym na podmokłych łąkach

W pośrodku parku cisowskiego są upiększające stawy, a na jego skraju znajduje się kilka wykopanych w torfiastym gruncie sadzawek (urządzonych przez plenipotenta Krzywosąda, hoduje w nich ryby), których woda łączy się podłużnym basenem ze stawami. Nadmiar wód powoduje wilgotność w Cisach. Liście z olbrzymich drzew spadają w stojące wody, gniją i wydzielają nieprzyjemny zapach. Na powierzchni stawów plenią się wodorosty wydzielające cuchnącą woń. Judym odkrywa, że te stojące wody, utrzymywane dla upiększenia krajobrazu, są rozsadnikami wilgoci i zarazków i stanowią stałe ogniska malarii, która panuje w czworakach znajdujących się w pobliżu sadzawek

Szczególnie trudno znoszą ją dzieci, mają „ataki gorączki, ciągłe bóle głowy”. Nawet wśród kuracjuszy pojawiają się dwa wypadki malarii. Judym zauważył, że w zakładzie blisko stawów jest powietrze, jeśli nie takie samo, jak obok czworaków, to bardzo „siostrzane”. Wystarczyłoby ukazanie się „w prasie jednego artykułu lekarza udowadniającego, że Cisy nie są zdrowe i kuracjusze przestaliby do zakładu przyjeżdżać”. Judym proponuje plenipotentowi przenieść czworaki na suche miejsce, ale ten nie chce o tym słyszeć. Pani Niewadzka, chcąc zrobić Joasi przyjemność, przeznacza część swojego pałacu na izbę dla chorych na malarię dzieci z czworaków. Judym opracowuje projekt podniesienia zdrowotności Cisów i przedstawia go na radzie komisji rewizyjnej złożonej z trzech udziałowców spółki, ale ci go odrzucają, a zarządcy Cisów pałają odtąd nienawiścią do Tomasza. Szczególnie „uwziął się” na niego dyrektor, który nawet nie uznaje go za równego sobie lekarza. Judym dowiaduje się od Joasi, że Natalia uciekła z domu, wzięła potajemnie w kościele w sąsiedniej wsi ślub z Karbowskim i wyjechała za granicę. Wiktor Judym, brat Tomasza, wyjeżdża za jego pieniądze do Szwajcarii i ściąga żonę z dziećmi do siebie. W podróży pomagają jej napotkani przypadkowo jadący do Włoch Karbowscy, wysyłając ją do miejsca przeznaczenia Wintersturu w Szwajcarii, gdyż Judymowa przespała stację przesiadkową. W Szwajcarii Wiktor nie czuje się dobrze, planuje wyjazd do Ameryki mówiąc: „Gdzie mi lepiej płacą, tam idę.”

Wkrótce Tomasz Judym oświadcza się Joasi. „Łzy płynęły z jego oczu, łzy szczęścia bez granic, które zamknięte jest w sobie i którego już się nie doświadcza po wtóre”. Pewnego razu Tomasz zauważył, że grupa robotników z polecenia administratora wybiera szlam ze stawu, dowozi go taczkami do specjalnie ustawionej, pochyłej rynny drewnianej i zrzuca do rzeki, z której piją wodę ludzie i zwierzęta. Między Judymem a Krzywosądem dochodzi do kłótni. Tomasza ogarnia „szewska pasja”, chwyta Krzywosąda za bary, potrząsa nim z dziesięć razy i rzuca go do stawu ze szlamem. Tego samego wieczoru zostaje z miejsca zwolniony z pracy. Największy ból sprawia mu konieczność nagłego rozstania się z Joasią. Następnego dnia opuszcza Cisy. W drodze do Warszawy spotyka inżyniera Korzeckiego, z którym kiedyś podróżował po Szwajcarii. Ten proponuje mu wyjazd do Zagłębia Dąbrowskiego i jadą obaj do Sosnowca, gdzie Judym przyjmuje posadę lekarza przy kopalni węgla „Sykstus” i zamieszkuje w jej pobliżu. Korzecki czuje się bardzo samotny, potrzebuje czyjegoś towarzystwa, ma chore nerwy. Judym styka się tu w Zagłębiu z nędzą i brzydotą warunków życia robotników, poznaje ich byt, wydaje mu się, że jest znowu w Paryżu. Zwiedza kopalnię i zapoznaje się z ciężką pracą górników. Wkrótce otrzymuje dziwny list od Korzeckiego. Tknięty złym przeczuciem, jedzie do niego i okazuje się, że ten popełnił już samobójstwo (zastrzelił się). Minęło lato. W jesieni do Judyma przyjeżdża Joasia na jeden dzień i zwiedzają wspólnie hutę. Judym pokazuje jej wielkie piece, odlewnie, walcownię żelaza i straszną nędzę ludzi. Prowadzi ją do domów i mieszkań robotników. Razem zaglądają do cuchnących nor, gdzie przebywają starzy i dzieci. Joasia kocha Judyma i marzy o wspólnym z nim domu. Mówi: „Ułożyłam już wszystko, od A do Z, jak to będzie w naszym domu”. „Założymy szpital, jak w Cisach”. „Będziemy wszystko albo prawie wszystko, co inni obracają na zbytek, oddawali dla dobra tych ludzi. Ty nie wiesz, ile szczęścia... Z tej resztki, którą dasz swej żonie, z tej najostatniejszej, zobaczysz, co ona zrobi”. Judym, patrząc w jej twarz pełną szczęścia, stawia nagle pytanie: „A cóż się stanie z tymi chałupami, cośmy je widzieli przed chwilą?” „A cóż to ma do nas?” - pyta Joasia. Judym odpowiada: „Ja muszę rozwalić te śmierdzące nory. Nie będę patrzył, jak żyją i umierają ci od cynku.” „Ja jestem z motłochu, z ostatniej hołoty [...] Jesteś z innej kasty... [...] tu ludzie w trzydziestym roku życia umierają, bo już są starcami. Dzieci ich - to idioci. [...] Przecie to ja jestem za to wszystko odpowiedzialny”. „Otrzymałem wszystko, co potrzeba. Muszę to oddać, com wziął. Ten dług przeklęty. Nie mogę mieć ani ojca, ani matki, ani żony, ani jednej rzeczy, którą tym przycisnął do serca z miłością, dopóki z oblicza ziemi nie znikną te podłe zmory. Muszę wyrzec się szczęścia. Muszę być sam jeden, żeby obok mnie nikt nie był, nikt mnie nie trzymał!” A kiedy Joasia wyszeptała cicho: „Ja cię nie wstrzymam...” Judym odrzekł: „Ty mnie nie wstrzymasz, ale ja sam nie będę mógł odejść. Zakiełkuje we mnie przyschłe nasienie dorobkiewicza. Ja siebie znam”. „W pewnej chwili Judym usłyszał jej płacz samotny, jedyny, płacz przed obliczem Boga.” Zrozpaczona Joasia odchodzi w stronę dworca kolejowego. Judym zostaje sam ze swoim cierpieniem, idzie brzegiem lasu, gdzieś błądzi, wreszcie rzuca się na wznak na ziemię i widzi, że nad jego głową stoi rozdarta sosna.

Tomasz Judym- był bezdomny głównie w sensie duchowym, nie mógł bowiem nigdzie znaleźć życzliwości wśród ludzi. Jego idealizm był wprawdzie przez niektórych podziwiany, lecz ta cecha czyniła go dość kłopotliwym współpracownikiem, chętnie podrzucanym w inne miejsce, co poniekąd czyniło młodego lekarza także bezdomnym w sensie fizycznym.

Joanna Podborska- wywodziła się ze zubożałej szlachty i pracowała jako guwernantka arystokratycznych dzieci. Była dość zadowolona ze swoich dochodów, lecz konieczność ciągłej zmiany miejsca pracy także czyniła ją bezdomną. Nie brakowało jej wprawdzie dachu nad głową, ale też nie mogła zakorzenić się w jakimś miejscu.

Bracia Joanny- także nie mieli prawdziwego domu. Jeden z nich- Wacław został zesłany na Sybierię, drugi twierdził, że studiuje w Zurychu filozofię, lecz zajmował się głównie wdawaniem w awantury i miał konflikty z prawem. W listach okłamywał siostrę, by miała o nim dobrą opinię, lecz prawda w końcu wyszła na jaw.

Wiktor Judym- był robotnikiem, który wyspecjalizował się głównie w obsłudze tzw. gruszki Bessemera do wytopu żelaza. W każdej pracy popadał jednak konflikty z pracodawcami przez swoją socjalistyczną ideologię i odważne buntowanie się przeciwko złemu traktowaniu robotników. W końcu musiał opuścić kraj i rozpocząć pracę w Szwajcarii, skąd, z powodów finansowych, postanowił wyjechać do Ameryki. Otwarcie twierdził, że musi podążać za pieniądzem. Jego żona czuła się zagubiona takim stylem życia i nie potrafiła odnaleźć się w nowych krajach.

Natalia Orszańska- uciekła za granicę, by uwolnić się spod kontroli rodziny i wziąć ślub z utracjuszem Karbowskim, co zresztą było mezaliansem. Był to jednak wybór motywowany jedynie chęcią wolności, a nie jakimiś powodami finansowymi.

Inżynier Korzecki- był wiecznie sfrustrowany tym, że nie może wykorzystać swej wiedzy do ulepszania świata. Niegdyś razem z Tomaszem Judymem podróżował po świecie, jednak później zaczął popadać w obłęd, co w końcu doprowadziło go do samobójstwa.

Pani Daszkowska- nie jest dosłownie bezdomna, lecz jest śmiertelnie chora i w związku z tym wkrótce będzie musiała opuścić cały ziemski świat i swoich bliskich. Nie ma żadnego sposobu odsunięcia od siebie tej najtragiczniejszej z możliwych rozstań.

Społeczeństwo-jego biedna część jest bezdomna jak najbardziej dosłownie- ludzie mieszkają na ulicach, w holach tanich hoteli lub slumsach przypominających wysypiska śmieci. Ciągły trud o przeżycie, nie zawsze zresztą udany, nie pozwala im także prowadzić normalnego życia emocjonalnego- wszyscy są wyobcowani i czasami zachowują się prawie jak dzikie zwierzęta. Ale także niektórzy bogacze czują się wyobcowani i nie potrafią stworzyć prawdziwego domu i rodzinnej atmosfery. W ich oczach widać tylko, jak pisze w pamiętniku Joasia, gniew albo chytrość.

---