CHARAKTERYSTYKA EMOCJI
Nie można podać jednoznacznej definicji pojęcia „emocja”. Jedni traktuj± j± jako pewien stan, inni definiuj± j± jako proces i okre¶lenia te można by mnożyć. ¬ródłem emocji jest obiektywnie istniej±ca rzeczywisto¶ć. Człowiek odzwierciedlaj±c j± ustosunkowuje się do niej: cieszy się, kocha, smuci, gniewa, cierpi. I wła¶nie to przeżywanie stosunku do siebie samego i do otoczenia, to wła¶nie emocje i uczucia. Wynika więc z tego wszystkiego, że procesy emocjonalne reguluj± stosunki pomiędzy człowiekiem a otoczeniem.
W emocjach można wyróżnić trzy ich podstawowe cechy: znak, tre¶ć i intensywno¶ć. Je¶li chodzi o znak emocji to może to być „+” lub „-”. To, co przyczynia się do zaspokojenia potrzeb człowieka, wywołuje emocje i uczucia dodatnie, pozytywne i człowiek do tego d±ży (tendencja propulsywna). Emocje te występuj± po osi±gnięciu zamierzonego celu i w sytu- acjach równowagi pomiędzy organizmem a ¶rodowiskiem. Emocje ujemne, negatywne s± wtedy, gdy procesy regulacyjne ulegaj± zakłóceniom. Emocje i uczucia negatywne wzbudza to, co utrudnia lub uniemożliwia zaspokajanie potrzeb, także sytuacje zagrożenia. I tu pojawia się tendencja do przerywania kontaktu ze Ľródłem (tendencja repulsywna).
Intensywno¶ć wynika z aktywacji, czyli pobudzenia o¶rodkowego układu nerwowego. Może objawiać się od skrajnego podniecenia emocjonalnego, do którego przyczyn należ± np. w¶ciekło¶ć, panika, ekstaza, aż do zupełnego braku podniecenia, którego przejawem może być ¶pi±czka czy głęboki sen.
Tre¶ć emocji to czynnik najbardziej specyficzny. Jednostka uczy się ¶wiadomego odzwierciedlania przeżyć, kojarzenia okre¶lonych sygnałów z uruchomieniem okre¶lonych mechanizmów regulacyjnych. Tym samym uczy się różnicować emocje w aspekcie tre¶ci.
Jest wiele podziałów procesów emocjonalnych. Możemy wyróżnić emocje dodatnie i ujemne, o czym już wspomniałam. Można także mówić o emocjach stenicznych, które s± czynne, jak np. gniew pobudzaj±cy do działania i astenicznych, czyli biernych, jak np. zadowolenie z wykonanej pracy, które nie powoduje aktywno¶ci. Rozróżniamy także nastroje, afekty i namiętno¶ci – to podział, który wskazuje na siłę emocji. Nastroje to stany emocjonalne, które nie s± skierowane na jaki¶ okre¶lony przedmiot wywołuj± je rożne wydarzenia o znaczeniu dodatnim lub ujemnym. Ich Ľródłem może być samopoczucie fizyczne. Nastrój nie jest przeżyciem silnym i długotrwałym. Afekty s± to procesy emocjonalne silne i krótkotrwałe. Człowiek w stanie afektu może stracić panowanie nad sob±. Afektem pozytywnym będzie np. silne wzruszenie, a afektem negatywnym silny gniew. Namiętno¶ci za¶ emocjami długotrwałymi i bardzo silnymi. Wywieraj± istotny wpływ na całe zachowanie się człowieka. Prowadz± do podporz±dkowania im całej aktywno¶ci.
Jest również inny rodzaj emocji. S± to uczucia wyższe, czyli emocje zwi±zane z zaspokajaniem wyższych potrzeb. Powstaj± one w toku rozwoju osobniczego. Z genez± ich powstania wi±ż± się procesy poznawcze i wcze¶niejsze do¶wiadczenia. Uczucia s± produktem społecznego rozwoju jednostki, s± ustosunkowaniem się do ¶wiata w aspekcie warto¶ci społecznych. Można je podzielić według ich tre¶ci na społeczno-moralne, poznawcze, praksyczne i estetyczne. Uczucia społeczno-moralne to wyraz przeżywania stosunków do innych ludzi i norm moralnych obowi±zuj±cych w danym społeczeństwie. ¬ródłem ich s± więc kontakty międzyludzkie. Podstaw± pozytywn± tych uczuć jest poczucie braterstwa, które
umożliwia nawi±zywanie takich kontaktów jak przyjaĽń czy miło¶ć. Podstawow± kategori± oceniania drugiej osoby jest dobro moralne. Uczucia poznawcze powstaj± w toku poznawczych czynno¶ci człowieka i s± zwi±zane z zaspokajaniem ciekawo¶ci, ż±dzy wiedzy. Naczeln± warto¶ci± jest prawda. Uczucia praksyczne ł±cz± się z różnymi czynno¶ciami człowieka, z wykonywan± przez niego prac± zawodow±. I to wła¶nie praca jest warto¶ci± główn±. Uczucia estetyczne odzwierciedlaj± stosunek do przedmiotów, sytuacji, procesów,
których podstawow± warto¶ci± jest piękno.
Emocje i uczucia mog± być krótkotrwałe. Dotycz± wtedy okre¶lonej sytuacji. Gdy sytuacja się zmienia, wtedy słabn± i znikaj±. Przeżywanie uczuć silnych i długotrwałych ł±czy się z trwałym stosunkiem do przedmiotów, zjawisk i ludzi. Stosunek ten jest uwarunkowany nabytym do¶wiadczeniem. Im człowiek jest dojrzalszy, tym trwalsze jego uczucie. Uczucia mog± się różnić między sob± głębi±. S± tym głębsze, im lepiej s± zaspokajane ludzkie potrzeby. Za tym idzie trwało¶ć uczuć – im uczucia głębsze, tym bardziej trwałe.
Emocje i uczucia mog± mieć też różne Ľródła. Czynnikami je wywołuj±cymi s± czynniki bezwarunkowe, czyli pierwotne, uniwersalne bodĽce emocjonalne. Mog± one być pożyteczne lub szkodliwe dla człowieka. Wpływaj± bezpo¶rednio na okre¶lony stan organizmu. Posiadaj± wła¶ciwo¶ci wywoływania emocji niezależnie od do¶wiadczenia jednostki. BodĽce te dziel± się na zmysłowe, które pochodz± z zewn±trz (np. barwy, smaki, zapachy, ból) i na te, które pochodz± z wewn±trz organizmu i powstaj± w wyniku wahań w równowadze biologicznej organizmu. Niektóre bodĽce maj± tylko zabarwienie emocjonalne i nie wywołuj± emocji, gdyż s± po prostu zbyt słabe. Emocje wywoływane s± również przez czynniki warunkowe, czyli wtórne bodĽce, które pocz±tkowo były neutralne i same nie przyczyniały się do powstawania emocji. Takich zdolno¶ci mog± nabywać dzięki powi±zaniom z bodĽcami bezwarunkowymi. Powi±zania te za¶ dokonuj± się dzięki procesom warunkowania(zbliżanie się w czasie, gdy bodziec obojętny jest tuż przed albo równocze¶nie z bodĽcem bezwarunkowym, to nabywa on zdolno¶ci do wywoływania tej samej emocji) i generalizacji(bodĽce podobne do wtórnego też wywołuj± takie emocje jak on). ¬ródłem emocji s± również czynniki zmienne, zestawieniowe, które wyrażaj± rozbieżno¶ć pomiędzy rzeczywisto¶ci± a oczekiwaniami. Natężenie i znak emocji zależ± wła¶nie od tej rozbieżno¶ci. Jej brak – emocje obojętne, niewielka rozbieżno¶ć – emocje pozytywne, za¶ je¶li rozbieżno¶ć trwa dłużej – powstaj± emocje ujemne.
Wyróżnia się kilka form reakcji emocjonalnych. Jedn± z nich s± wzory ekspresyjne, czyli mimika, pantomimika, wokalizacja. W tych wzorach zaznacza się duży wpływ kultury, która ogranicza wrodzone formy ekspresji (np. ustala, kiedy wypada płakać) i ustala wzory reagowania mimicznego (np.. potakiwanie). Inn± form± s± zachowania wyładowuj±ce, czyli specyficzne akty zachowania się pod wpływem emocji, których celem jest rozładowanie napięcia. W toku życia człowieka ulegaj± przekształceniom, regulacji. Kolejn± form± s± zmiany w stanie ¶wiadomo¶ci, które mog± być bezpo¶rednie lub po¶rednie. Zmiany bezpo¶rednie to przechodzenie do ¶wiadomych informacji o stanie emocjonalnym, u¶wiadomienie sobie tych emocji, nazywanie ich, rozpoznawanie, rozróżnianie. Zmiany po¶rednie to zmiany kategorii, za pomoc± których człowiek odbiera ¶wiat. Może również być niepełne u¶wiadomienie sobie emocji, gdy nie umiemy ich nazwać lub gdy s± zbyt silne albo zbyt słabe. I ostatni± form± jest emocjonalne ustosunkowanie. Emocje pobudzaj± jednostkę do okre¶lonych reakcji wobec ich Ľródła. U dzieci reakcje s± spontaniczne, wybuchowe, dorosły je ogranicza.
Charakteryzuj±c emocje można także mówić o zdolno¶ciach do ich interpretowania. Emocje najłatwiej można zinterpretować w kontek¶cie sytuacyjnym, gdyż bez niego można się pomylić. W badaniach wykazano, że interpretowanie, dekodowanie sze¶ciu głównych emocji (gniew, szczę¶cie, zaskoczenie, strach, niesmak i smutek) jest zdolno¶ci± międzykulturow±. Przedstawiciele wszystkich kultur interpretuj± je z jednakow± dokładno¶ci±. Ale jest jednocze¶nie co¶ takiego, jak reguły ujawniania – kulturowo zdeterminowane reguły, które okre¶laj±, jakie zachowania niewerbalne nadaj± się do ujawniania, a jakie nie. S± one specyficzne dla danej kultury ( np. w Japonii niepohamowany ¶miech jest niedozwolony kobietom. Często ujawniamy mieszaninę emocji. Podczas, gdy jedna czę¶ć twarzy rejestruje jedn± emocję, druga odzwierciedla inna. Mieszanina emocji jest trudniejsza do odkodowania ,niż podstawowe wyrazy twarzy.
Twarz, jako koronny klejnot komunikacji niewerbalnej, jest otwarta księg±, je¶li chodzi o emocje. Faktem jest jednak, że niektórzy ludzie potrafi± doskonale maskować swoje uczucia. Można wówczas mówić o „pokerowej twarzy”.
Uczucia s± integraln± czę¶ci± ludzkiej natury. Czasem wydaje się jednak, że w naszym
współczesnym, stechnicyzowanym ¶wiecie, który ci±gle pędzi do przodu, powoduj±c coraz więcej stresów, często brakuje czasu na emocje. Ludzie stale d±ż± zarówno do zewnętrznej,
jak i do wewnętrznej perfekcji, do idealnego rozwi±zywania problemów i podejmowania jak najbardziej prawidłowych decyzji i uczucia wydaj± się w życiu raczej przeszkadzać niż pomagać czy przydawać. Antonio Damasio, neurolog amerykański, wymienia pięć elementarnych emocji, które zapewniały przeżycie naszym przodkom. Były to: lęk, zło¶ć, odraza, smutek i szczę¶cie. Lęk był np. sygnałem do ucieczki lub walki na ¶mierć i życie; odraza chroniła przed truj±cym pożywieniem. Każde uczucie miało swój biologiczny sens. I chociaż te uczucia trochę straciły swój pierwotny charakter, w ekstremalnych okoliczno¶ciach uaktywniaj± się również dzisiaj i pozwalaj± nam intuicyjnie reagować na sytuację. Powszechnie wiadomo, że sam intelekt i rozs±dek nie tworz± pełnego człowieka. Potrzebne jest jeszcze zrozumienie i uczucia. To dopiero sprawia, że nabiera on ludzkich cech. To wła¶nie dzięki emocjom, dzięki ¶wiadomemu lub nie¶wiadomemu udziałowi uczuć, stosunki pomiędzy sob± a drugim człowiekiem możemy okre¶lić jako ludzkie.
Koniecznie należy też wspomnieć o sposobie powstawania uczuć. Obszarami mózgu, dzięki którym potrafimy wyrażać uczucia, jest pień mózgu i układ limbiczny. Układ ten otacza w formie pier¶cienia górn± czę¶ć pnia mózgu. To wła¶nie w nim powstaj± uczucia i wpływaj± na zachowanie oraz na fizyczne zjawiska towarzysz±ce ich występowaniu. Zło¶ć więc może powodować skurcz żoł±dka, gniew wywołać rumieńce na twarzy, a gniew sparaliżować.
Pamięć emocjonalna człowieka znajduje się w innej czę¶ci mózgu – w ciele migdałowatym. Ta czę¶ć ma istotny wpływ na nasza inteligencję emocjonaln±. A czym jest ta inteligencja? Składa się ona z wielu dziedzin. Należy do niej: znajomo¶ć własnych emocji, umiejętno¶ć kierowania nimi, zdolno¶ć motywowania się, rozpoznawanie emocji, nawi±zywanie i podtrzymywanie zwi±zków z innymi. Intensywno¶ć przeżywania jest u różnych ludzi bardzo odmienna. Kobiety przeżywaj± pozytywne uczucia znacznie silniej i szybciej niż mężczyĽni. Zreszt± to wła¶nie kobiety w procesie wychowania s± zachęcane do wyrażania uczuć, co prowadzi do wykształcenia „inteligentniejszego” emocjonalnie zachowania, niż to maj± to w zwyczaju lub potrafi± mężczyĽni. Poza tym, jak dowiedziono w badaniach, u kobiet lewa i prawa półkula mózgowa s± lepiej poł±czone niż u mężczyzn. Podczas gdy lewa półkula jest odpowiedzialna za racjonalne, logiczne my¶lenie, prawa zajmuje się kontrola emocji. Ponieważ męska kontrola emocji funkcjonuje gorzej, ze względu na słabsze poł±czenie między półkulami, mężczyĽni s± bardziej skłonni do wybuchów emocji.
Jak więc wynika z powyższych twierdzeń, emocje nadaj± życiu człowieka sens. Bez nich nie mogliby¶my normalnie funkcjonować. S± potrzebne, niezbędne. Warto więc poznać siebie, nauczyć się poznawać własne emocje i kierować nimi. To nam w znacznej mierze pozwoli poprawić stosunki z otoczeniem.
BIBLIOGRAFIA
Maria Przetacznik-Gierowska, Grażyna Makiełło-Jarża „Podstawy psychologii ogólnej”
Tadeusz Tomaszewski „Psychologia ogólna”
Philip Zimbardo,Floyd Ruch „Psychologia i życie”
Daniel Goleman „Inteligencja emocjonalna”