Charakterystyka rozwoju psychofizycznego dziecka w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym

 okres średniego dzieciństwa, wiek przedszkolny (4-6 r.ż.)

1) rozwój fizyczny: wzrost ok. 22 cm., waga: 6 kg, szybciej rosną kończyny, wydłuża się sylwetka, zanika

sterczący brzuszek, zmiany w układzie nerwowym (mielinizacja włókien nerwowych; wzrasta liczba
synaps; większa rola fali theta; synchronizacja aktywności i koordynacja między płatami – kontrola
zachowania, przewidywanie i tworzenie planu, rozwiązywanie problemów logiczno-matematycznych)

początek



powoli rośnie i przybiera na wadze



ma wszystkie zęby mleczne



w funkcjonowaniu mózgu większą rolę odgrywają fale theta (charakterystyczne dla snu)

koniec



ma proporcje ciała zbliżone do dorosłego, ciało wydłuża się, zwiększa się część twarzowa

głowy



stopniowo traci zęby mleczne, pojawiają się pierwsze zęby stałe



w funkcjonowaniu mózgu wyrównuje się udział fal theta i alpha (charakterystyczne dla

zaangażowanej uwagi)

2) rozwój motoryczny: swobodne poruszanie się, samodzielność w zakresie samoobsługi, doskonalenie

opanowanych umiejętności, łączenie prostych ruchów w złożone kombinacje, opanowywanie kilku
czynności jednocześnie, ruchy są płynne, rytmiczne, harmonijne, wzmożona potrzeba ruchu, stopniowo
zwraca uwagę na efekt wł. działań. Dziewczynki: czynności wymagające równowagi i rytmiczności oraz
precyzji, chłopcy: czynności wymagające energii i siły

początek



biega, skacze, rzuca i chwyta piłkę w sposób skoordynowany



galopuje, skacze na 1 nodze



jeździ na 3-kołowym rowerku



jego ruchy narzędziowe (posługiwanie się np. ołówkiem) wskazują na usprawnienie

koordynacji w-r

koniec



jego ruchy są szybsze, bardziej wytrzymałe, płynne i harmonijne



wykonuje wymagające precyzji ruchy narzędziowe (wiąże tasiemki, nawleka igłę, szyje,

używa kredek)

3) rozwój poznawczy: okres przejściowy między poznaniem mimowolnym i zewn. ukierunkowanym a

dowolnym i świadomie kierowanym, lepsza integracja sensoryczna, rozpoznawanie kształtów, pisma od
nie pisma, 3 – koło, krzyżyk; 5-6 – kwadrat, szyny; 6-7 – trójkąt, spirala, wrażliwość słuchowa (słuch
muzyczny i fonemowy), rozwój funkcji zarządzających (wyższe funkcje poznawcze, umożliwiających
planowanie, inicjowanie i kierowanie nastawionym na cel działaniem w sposób zorganizowany i
przemyślany, ujawniają się w sytuacjach uczenia się nowych sprawności), zakres pamięci bezpośredniej
zwiększa się wraz z wiekiem (o ilu rzeczach jesteśmy w stanie myśleć na raz, ile zmiennych możemy
uwzględnić, ile strategii pamięciowych), tempo zapamiętywania wzrasta z wiekiem, u 4-latków pojawiają
się już szczegółowe wspomnienia (czynności, ludzie, miejsca, zdarzenia; rzadziej czas i uczucia); do
końca tego okresu pamięć ma charakter mimowolny – deficyt strategii pamięciowych (powtarzanie,
grupowanie, elaboracja), porządkowanie zapamiętywanych informacji poprzez tworzenie kategorii
pamięciowych, materiałem umysłowym są obrazy umysłowe (Piaget: forma kopii rzeczywistości, która
wywodzi się z naśladowania odróżnicowanego, tzn. pod nieobecność wzoru; charakter zarysowy i
symboliczny), które można podzielić na reprodukcyjne i antycypacyjne, statyczne, kinestetyczne i
transformacyjne; porównywanie, szeregowanie (empiryczne i semantyczne) i klasyfikowanie, dziecięcy
egocentryzm, zmiany w rozumowaniu przyczynowo-skutkowym w wieku 3-4 r.ż.; źródłem reprezentacji
wewnętrznych są relacje między jednostką a otoczeniem (Piaget: symbole i znaki); zasób wiedzy polega
na redeskrypcji (wielokrotne zapisywanie tej samej informacji w różnych formatach, ciągłe dokonywanie
re-reprezentacji); * teoria umysłu – zdolność do wnioskowania o stanach wew. innych osób na podst.
obserwowalnych zachowań i traktowania ich jako przejaw stanów nieobserwowalnych (3-latki posiadają
kopiującą teorię reprezentacji – przewidują odpowiednie reakcje dorosłych na dane zachowanie; nie
rozróżniają świata realnego od świata w umyśle, między swoimi przekonaniami a przekonaniami innych,
uważają, że można wiedzieć wszystko albo nic; 4 r.ż. przełomowy okres, gdy dziecko uświadamia sobie
różnicę między przekonaniami na temat rzeczywistości a samą rzeczywistością, dostrzega też, że

przekonania mogą być prawdziwe bądź fałszywe, rozumie kłamstwa, metafory, żarty, wew. świat
bohaterów fikcyjnych); reprezentacja: pierwotna (reprezentacja rzeczywistości) i wtórna (powstaje
poprzez połączenie jakiegoś obiektu z reprezentacją innego obiektu nie naruszając reprezentacji
pierwotnej, np. miotła udaje konia)

początek



różnicuje podstawowe barwy, rozpoznaje melodie, kopiuje koło



dominują wyobrażenia odtwórcze stanów, ruchów i transformacji obiektów



rozumie przyczynowość w sytuacjach znanych



klasyfikuje znane obiekty, tworząc kolekcje ????



zapamiętuje doświadczenia związane z podobnymi sytuacjami, tworząc skrypty (model

wewnętrzny typowej sekwencji działań i zdarzeń w jakimś znanym kontekście)



odróżnia przekonania na temat rzeczywistości od niej samej

koniec



precyzyjnie różnicuje drobne formy (litery, odcienie barw, imituje melodie zachowując

intonację i rytm, kopiuje trójkąt i litery – pismo lustrzane)



potrafi ocenić stosunki przestrzenne z perspektywy własnej i innych osób



jest wytrwałe i systematyczne w rozwiązywaniu zadań, potrafi hamować reakcje i

planować działania



w zapamiętywaniu stosuje strategię powtarzania



liczy wprost i wspak, rozumie powiązanie liter i dźwięków



szereguje systematycznie i klasyfikuje hierarchicznie, stosuje zasady semantyczne w

grupowaniu



w zabawach tematycznych wykorzystuje wyobrażenia reproduktywne i antycypacyjne



odróżnia przekonania własne od cudzych i rozumie, że przekonania mogą być prawdziwe

lub fałszywe



odróżnia rzeczywistość od fikcji w sytuacjach znanych, bliskich własnemu

doświadczeniu

4) sprawność językowa: doskonalenie

percepcji mowy, opanowywanie reguł gramatycznych,

doskonalenie językowej produkcji, rozumienia wypowiedzi oraz pragmatyki (posługiwanie się językiem
w różnym celu), doskonali się słuch fonematyczny (identyfikowanie i rozróżnianie dźwięków mowy i
słów), trudności z wymawianiem wyrazów ze zlepkami spółgłoskowymi; w wieku przedszkolnym
opanowuje 8-10 słów dziennie, zwiększa się liczba rzeczowników i jednocześnie zmniejsza się częstość
ich używania, nazwy odnoszą się do przedmiotów i zjawisk z najbliższego otoczenia, przyrost
czasowników i zwiększenie częstości ich użycia, najpierw opanowują określenia o znaczeniach ogólnych,
a następnie określające cechy coraz bardziej precyzyjnie, najwcześniej pojawiają się przymiotniki ogólnie
wartościujące (zły, grzeczny) a następnie wyrażające cechy funkcjonalne (potrzebny) i oceny
psychologiczne (kochany, głupi), między 4 a 5 r.ż. rośnie zasób przymiotników określających cechy
pośrednie (własność, przynależność, struktura), w 3 r.ż. dziecko opanowuje przyimki i przysłówki –
słowa oznaczające stosunki, dziecko tworzy wiele neologizmów korzystając z reguł gramatyki. Do 5 r.ż.
dzieci przechowują słowa w pamięci na zasadzie tematycznej i fonologicznej, po tym okresie na zasadzie
semantycznej, dzieci w wieku 3 lat opanowują większość reguł gramatycznych i stosują je także do
wyjątków (hiperregularyzacja), tworzą bardziej złożone formy gramatyczne i popełniają wiele błędów,
między 4 a 5 r.ż. tworzą zdania złożone, w tym okresie pojawia się też świadomość językowa (zwracają
uwagę na formę gramatyczną słowa i jej związek ze znaczeniem, dostrzegają błędy w wypowiedziach
innych, rozumieją lepiej czym jest słowo), pod koniec 3 r.ż. można zaobserwować początki dziecięcych
narracji w formie komentowania działań w czasie zabawy oraz monologów przed zaśnięciem –
przetwarzanie dziecięcych doświadczeń zanim zostaną one zapisane w pamięci, powstają struktury
poznawcze zwane skryptami (zachowują aspekty struktury doświadczanych zdarzeń tj. czas, przestrzeń,
ruch, przyczynowość), doskonali się i bogaci struktura opowiadania – rośnie liczba epizodów wiązanych
w sposób przyczynowo-skutowy, obejmują wszystkie elementy strukturalne (wprowadzenie, streszczenie,
charakterystyki przestrzenne, czasowe, społeczne, psychologiczne, zakończenia i morał) oraz posiadają
wyraźną kompozycję, kompetencja narracyjna jest sposobem na zrozumienie własnego doświadczenia,
odkrycie jego sensu oraz stanowi środek porozumiewania się z innymi, tworzenie właściwych narracji
staje się możliwe dopiero u progu rozwoju pojęciowego, doskonali się umiejętność prowadzenia
konwersacji wraz z uwzględnianiem punktu widzenia odbiorcy (wypowiedzi egocentryczne są
zastępowane przez społeczne formy wypowiedzi), poznaje zwroty językowe służące nawiązaniu i
podtrzymaniu interakcji, dzieci młodsze rozmawiają o aktualnych działaniach, starsze rozmawiają na

temat wspólnego działania oraz temat pozasytuacyjny (obejrzany film, wycieczka), 4-5 r.ż. wiek pytań
(pytania o obserwowane przedmioty, zjawiska, zdarzenia), pytania o wyjaśnienie i uporządkowanie
wiedzy o otaczającym świecie pojawiają się coraz częściej do 5 r.ż.

początek



przy rozwiązywaniu trudnych zadań używa mowy skierowanej do siebie



uświadamia sobie pewne istotne cechy j. pisanego



wykazuje skłonność do nadmiernego przestrzegania reguł gramatycznych (zjawisko
hiperregularyzacji)



coraz lepiej rozumie znaczenia słów



grupuje słowa wg zasady tematycznej



rozumie wiele kulturowo akceptowanych sposobów dostosowywania mowy do wieku,
płci, statusu społecznego rozmówcy



wkracza preczytalnicze stadium w rozwoju czytania (udaje, że czyta, odtwarzając historie

znanej książeczki, nazywa litery alfabetu)

koniec



rozumie ok 10 tys. słów (słownik bierny), a używa do 5 tys. (słownik czynny)



tworzy złożone formy gramatyczne



grupuje słowa przynależne do tej samej kategorii semantycznej



buduje definicje funkcjonalne i opisowe



rozumie niektóre słowa wieloznaczne i metafory



używa z sensem form gramatycznych przy tworzeniu nowych słów (neologizmy)



odróżnia opowiadanie od innych form wypowiedzi



jego opowiadania składają się z wielu epizodów, zawierają wszystkie elementy
strukturalne opowiadania



wkracza w stadium wstępnego czytania



jest zdolne do przewidywania i rozumienia zachowań innych osób zarówno realnych jak i
fikcyjnych

5) rozwój emocjonalny: zmiany dotyczą ekspresji emocji, kontroli oznak wł. stanów emocjonalnych,

orientacji w zakresie przyczyn emocji własnych i cudzych, opanowywanie nazw emocji, co pozwala na
różnicowanie wł. emocji i komunikowanie o nich innym, radzą sobie z nazywaniem i rozpoznawaniem
emocji, coraz lepsze rozumienie werbalnych i niewerbalnych wyrazów emocji, lepsza orientacja w
przyczynach emocji (radość, smutek, złość), w tym okresie pojawiają się trudności z regulowaniem
emocji i rozumieniem emocji mieszanych, dzieci 3-letnie są w stanie przewidzieć, jaka będzie
emocjonalna reakcja człowieka na zdarzenie przykre i przyjemne, opanowują reguły ekspresji emocji i
nabywają umiejętności zaradcze – mogą manipulować uczuciami innych osób, coraz częściej zwracają
uwagę na przyczyny mentalne emocji, rozumieją rolę emocji i kontrolują własne emocje w kontaktach z
innymi

początek



identyfikuje wyrazy mimiczne podst. emocji



doświadcza emocji związanych z samoświadomością wstydu, zakłopotania, poczucia
winy, zazdrości, dumy



zna nazwy podst. emocji



orientuje się w zewn. przyczynach emocji

koniec



używa czasownikowych określeń emocji



orientuje się w mentalnych przyczynach emocji



potrafi opanować strach i złość



boi się wytworów wł. wyobraźni



manipuluje emocjami innych osób, kontroluje wł. emocje w kontaktach z innymi

6) rozwój społeczny: zdobywa umiejętność nawiązywania kontaktu i oddziaływania na innych, tworzą się

pierwsze dziecięce przyjaźnie (wspólne działanie, zabawy, dzielenie emocji, współprzeżywanie,
porozumiewanie się), rozwijają się zachowania prospołeczne (empatyczne, dzielenie się, współpraca,
pomoc) i jednocześnie zmniejszają się zachowania agresywne, włączanie w grupę rówieśniczą,
zdobywanie akceptacji społecznej, 4-latki są bardziej skłonne reagować prospołecznie wobec osób, z
którymi weszły w kontakt, dzieci starsze są zdolne do empatyzowania z osobami nieznanymi czy
fikcyjnymi postaciami, bójki o przedmiot zanikają między 3 a 6 r.ż. pojawia się natomiast agresja

werbalna, chłopcy wykazują agresję bezpośrednią (wyrządzanie krzywdy przez działanie) a dziewczynki
agresję pośrednią (wykluczenie, plotki, niszczy relacje społeczne), zachowania agresywne są częściej
kierowane wobec tej samej płci

początek



jest zdolne do samoobsługi (je poprawnie i estetycznie, ubiera się z nieznaczną pomocą,
samodzielnie wykonuje czynności toaletowe, choć wymaga dopilnowania)



wykazuje tendencję do wspólnej zabawy, coraz rzadziej zachowuje się niespołecznie



nawiązuje pierwsze niestałe przyjaźnie



rzadko przejawia agresję instrumentalną (zachowanie siłowe mające na celu uzyskanie
czegoś pożądanego), częściej skłonne do podejmowania działań wyrażających agresję
wrogą (zachowanie mające na celu zadanie bólu lub wyrządzenie krzywdy)

koniec



jest zdolne do samoobsługi (samodzielnie się ubiera, wykonuje czynności toaletowe)



współdziała z innymi dziećmi w grupie, lubi dominować



opanowuje wiele reguł zachowania



empatyzuje z osobami nieznanymi i fikcyjnymi



przejawia agresję skierowaną na osobę

7) rozwój moralny: moralność dziecięca jest oparta na posłuszeństwie wobec dorosłych i kierowania się

zasadami realizmu moralnego, budzi się sumienie (odróżnianie dobra od zła) – związane z poczuciem
normy (już u dzieci 2-letnich), początkowo dziecko poznaje reguły obowiązujące w grupie społ., dziecko
stara się być posłuszne osobom mającym nad nim władzę, które obdarza szacunkiem, dziecko uważa, że
każde zachowanie naruszające regułę powinno być ukarane a wielkość kary powinna być dostosowana do
wielkości wyrządzonej szkody materialnej, kara powinna mieć formę sankcji ekspiacyjnej (prowadzącej
do odpokutowania za niezgodne z regułą zachowanie), istotną rolę w rozwoju moralnym odgrywa
rozumienie przeżyć innych osób oraz takich uczuć jak poczucie wstydu i winy

początek



odróżnia reguły moralne od konwencji społecznych



kieruje się normami narzuconymi przez dorosłych, by uniknąć kary

koniec



kieruje się zasadą realizmu moralnego (sposób wyjaśniania i oceniania zachowań zw. z
przestrzeganiem zasad moralnych, nieuwzględnianie intencji sprawcy i kontekstu czynu),
przestrzega norm, by uzyskać nagrodę



opanowuje wiele istotnych reguł moralnych



w ocenach moralnych zmierza do ukarania zachowania niezgodnego z regułą, proponuje
karę ekspiacyjną

8) rozwój osobowości: zmiany dotyczą ustalania się tożsamości płciowej, między 3 a 6 r.ż. rozwój

zdolności do samokontroli (kontrola poznawcza, motoryczna, odraczanie gratyfikacji, utrzymywanie
uwagi), wzbogaca się obraz własnej osoby poprzez przekonania, emocje oraz względnie stabilne cechy
osobowości, ujawniają się takie cechy osobowościowe jak: skąpstwo, uległość, chęć podobania się
innym, identyfikacja płci pozwala spojrzeć na siebie w kategoriach społecznych w kontekście rodziny,
sąsiada, członka grupy religijnej, narodowej, grupy płci, procesy identyfikacji płci: różnicowanie i
integracja, naśladowanie i poznanie, wyróżniamy identyfikację: pierwotną i wtórną (po 3 r.ż. jako
upodobnienie się do modela), 4 rodzaje powstrzymywania się: od natychmiastowego działania,
ujawniania emocji, szybkiego wprowadzania wniosków, dokonywania wyborów bez rozważania sytuacji,
w 4 r.ż. zaczynają świadomie kontrolować intensywność swoich emocji, od 5 r.ż. przejawy wrażliwości
na krytykę i niepowodzenia, posiadają świadomość wł. odrębności (mój, twój), kształtuje się samoocena

początek



identyfikuje się z wł. płcią

koniec



ujmuje podst. różnic płciowych



ma wyraźną potrzebę osiągnięć



jest wrażliwe na krytykę



ma kłopoty z odraczaniem gratyfikacji



w obrazie wł. osoby zaznacza posiadanie

9) formy aktywności: intensywny rozwój zabawy (wspólna i ze współdziałaniem; ruchowe, konstrukcyjne,

tematyczne czyli w role, dydaktyczne), głównie symbolicznej (wytwarzanie nowych postaci, obiektów,
zdarzeń – ćwiczenie wyobraźni), przedstawianie rzeczywistości w formie symbolicznej za pomocą
rysunku, wzrasta zdolność do uczenia się (przechodzenie od uczenia spontanicznego do reaktywnego –
proponowanie tego programu, który wydałby mu się interesujący), wzrasta zdolność do zachowania się
wg planu, w sposób strategiczny i zorganizowany, polepsza się sprawność i plastyczność w zgraniu
myślenia i działania, możliwe staje się teoretyczne planowanie i podejmowanie decyzji, trend rozwojowy
od bazgrot do symboli graficznych, głowonogi, ćwiczenie sprawności manualnej poprzez pozostawianie
śladów ołówka na papierze oraz rozwijanie umiejętności symbolicznego przedstawiania obiektów i
zjawisk

początek



tworzy złożone budowle z klocków, piasku



rysuje pierwsze przedstawienia osób



podejmuje zabawy receptywne (ogląda obrazki, tv)

koniec



buduje złożone konstrukcje



układa puzzle



rysuje bogate w szczegóły obrazki



pisze swoje imię i niektóre krótkie wyrazy



wiele czasu poświęca zabawom receptywnym (ogląda obrazki, książeczki, tv)



organizuje bogate w treść zabawy w role



uczestniczy w uczeniu o charakterze spontaniczno-reaktywnym (Wygotsky: uczy się

tego, czego chce, ale chce tego, czego chce jego nauczyciel; daje się włączyć w
interesujące działanie nauczyciela)

 okres późnego dzieciństwa, młodszy wiek szkolny (6-7 do 10-12 lat), Freud: okres latencji (okres

spokoju i ustabilizowania dynamiki zmian), dziecko przyjmuje stałe obowiązki, zaczyna podlegać ocenie,
zwiększa się jego samodzielność życiowa, pełni różne role

1) rozwój fizyczny: okres stabilnego tempa wzrastania, okres fizjologicznego pełnienia (przewaga tempa

przyrostu masy ciała nad tempem wzrastania), rozwój struktur mózgowych, które odpowiadają za rozwój
wyższych procesów i czynności poznawczych (uwaga selektywna, mowa, czytanie, kreatywność),
różnice somatyczne zależne od płci

początek



szybciej przyrasta masa ciała niż wzrost, wchodzi w okres fizjologicznego pełnienia



kości nadgarstka ulegają osyfikacji, rozwija się uzębienie stałe

koniec



następuje wyraźny przyrost długości stopy oraz długości kończyn



u części cieci następuje nagły przyrost długości ciała, „skok pokwitaniowy” (ok 11 r.ż. –
dziewczynki zaczynają górować nad chłopcami, sprawiają wrażenie starszych)



dziecko ma pełne uzębienie stałe (oprócz ósemek)

2) rozwój motoryczny: szybkie wzbogacenie się ruchów manualnych (doskonalenie sprawności

rysunkowej i ubierania się, pisania i wykonywania prac ręcznych, czynności ruchowe z każdym
miesiącem stają się bardziej precyzyjne i jest ich coraz więcej) i bardzo duża ruchliwość, pod koniec
okresu stopniowy spadek ruchliwości, działania motoryczne stają się celowe, ekonomiczne i
uporządkowane, możliwość przyswojenia sobie skomplikowanych układów ruchów zw. z
opanowywaniem czynności sportowych, właściwe proporcje i koordynacja ruchowa – uczenie się
nowych ruchów bardzo łatwo, podejmowanie czynności towarzyszy zainteresowanie jej efektem, już nie
działanie tylko dla radości samego działania, okres dziecka doskonałego (wszechstronność wszystkich
aspektów motoryczności)

początek



doskonalenie sprawności ubierania (wiązanie sznurówek), rysowania



ruchy stają się bardziej precyzyjne



uczy się pisać, wykonuje prace ręczne



ruchliwość osiąga szczytową formę

koniec



zmniejsza się nadmierna ruchliwość



działania ruchowe stają się celowe, ekonomiczne i uporządkowane



wysoka koordynacja ruchowa, łatwość w opanowywaniu nowych ruchów



doskonalenie sprawności: sportowych, gry na instrumencie, indywidualizacja w rozwoju
ruchowym

3) rozwój poznawczy: zdolność do posługiwania się operacjami logicznymi zmienia się – dziecko jest

zdolne do formułowania pierwszych praw, odkrywa dwie formy odwracalności (inwersję i wzajemność),
myślenie ulega decentracji, opanowuje zasady zachowania stałości, zdolność do rozwiązywania zadań
umysłowych opartych już nie tylko na konkretach, wzrasta sprawność systemu przetwarzania informacji,
dzięki zwiększeniu zasobów poznawczych (adekwatne stosowanie strategii) oraz poprawie sprawności
mechanizmów kontroli poznawczej, wiedza ulega stopniowemu uporządkowaniu i integracji, rozwija się
wiedza społeczna, myślenie staje się logiczne, elastyczne i zorganizowane, rozwijają się operacje
logiczne (zinterioryzowane i odwracalne czynności myślowe), materiałem tych czynności są obrazy
umysłowe wyrażane na zewn. przez symboliczne zastępniki, dziecko potrafi rozpatrywać kolejne kroki w
rozumowaniu, a następnie odwrócić kierunek i powrócić do stanu wyjściowego, potrafi formułować
(na podst. obserwacji) pierwsze ogólne prawa i zdolne jest do myślenia indukcyjnego, 2 formy
odwracalności: inwersja i wzajemność, opanowuje zasadę zachowania stałości (najpierw liczby w wieku
5-6 lat, dwa lata później w odniesieniu do masy, powierzchni, ilości i cieczy), decentracja (umiejętność
wykorzystania wszystkich widocznych cech bodźca, różnych aspektów obserwowanego stanu), zdolność
do logicznego rozwiązywania problemów: wg różnic (szeregowania, najpierw wg długości, wagi i na
końcu objętości) i grupowanie wg podobieństw (klasyfikacja), rozumienie przechodniości i inkluzji klas,
dostrzeganie nie tylko stanów ale też i przekształceń, doskonalenie rozumienia pojęć: przyczynowości,
przestrzeni, czasu i prędkości, większe zasoby pamięci operacyjnej i możliwością wykonywania
jednocześnie większej liczby zadań, zwiększenie sprawności mechanizmów kontroli, rozwoju funkcji
zarządzających (zdolność do powstrzymania się od narzucającego się rozwiązania pozwala na bardziej
wnikliwą ocenę zadania i przygotowanie optymalnej odpowiedzi), uwaga staje się dowolna, kierowana
przez wew. reguły poznawcze a nie cechy sytuacji, selektywna i planowa, zwiększają się możliwości
adaptacji uwagi, wzrasta zdolność do skupienia się na tym aspekcie sytuacji, który jest zgodny z celem
aktywności dziecka i ignorowanie tych, które w danym momencie są nieistotne, umiejętność
wykonywania wielostopniowego zadania (wstrzymywanie się od podejmowania działań na czas
rozważania różnych alternatyw, zaplanowanie działania, zapamiętanie wybranego sposobu działania,
monitorowanie działania i ew. dokonywanie korekt), zwiększenie pojemności pamięci przy
jednoczesnym wzroście objętości jednostek do zapamiętania, stosują strategie pamięciowe (intensywny
rozwój powtarzania i elaboracji – poszukiwanie związków podobieństwa, sprzeczności, skojarzeń i
wyobrażeń), tworzenie się uogólnionych przekonań na temat różnych zjawisk rzeczywistości (łączą się w
spójny system, ulegają integracji – kształtuje się wiedza społ., na którą składają się informacje o
człowieku w ogóle), odkrywają relatywną wartość rzeczy (wiek przedszkolny – cena utożsamiana jest z
atrybutem produktu, od 8 r.ż. – z funkcją rzeczy i jej użytecznością, powyżej 11 r.ż. – z kosztami
produkcji i profitami sprzedawcy)

początek



wykonuje zadanie logiczne dotyczących konkretnych danych



na podstawie szczegółowych obserwacji formułuje pierwsze ogólne wnioski



opanowuje zasady zachowania stałości w zakresie masy, powierzchni i ilości cieczy



szeregując elementy różniące się długością, uwzględnia zasadę przechodniości



klasyfikując uwzględnia zasadę inkluzji klas



stosuje strategie powtarzania i organizowania, ale rzadko spontanicznie i efektywnie z

powodu deficytów produkcji i kontroli



rozumie, że postępowanie osoby zależy od jej stanów umysłowych oraz myśli innej
osoby

koniec



uwzględnia zasadę zachowania stałości w zakresie ciężaru i objętości



szereguje elementy różniące się wagą i objętością



wykazuje wyższą selektywność i adaptacyjność uwagi w zadaniach wymagających
dostosowania się do zmieniających się warunków uczenia się



stosuje strategie powtarzania kumulatywnego i elaboracji, co nie zawsze przekłada się na
wyższy efekt pamięciowy z powodu deficytu wykorzystania



wzrost metawiedzy pozwala na planowanie i kontrolę własnych czynności poznawczych

4) sprawność językowa: wkroczenie w świat języka pisanego (pisanie i czytanie), pod koniec okresu

dziecko zdolne jest do zapisywania tego, co myśli, potrafi korzystać z książki jako źródła wiedzy,
podstawową formą wypowiedzi jest mowa sytuacyjna (potrafi wypowiadać się też na inne tematy
niezależnie od aktualnej sytuacji), poszerzanie słownika, struktury wypowiedzi i układu treści, potrafi
analizować słowa złożone i odczytywać ich znaczenie, różnicowanie formy i treści w zależności od
sytuacji i kontekstu, bardziej precyzyjne używanie słów (odróżnienie znaczenia potocznego od
naukowego, różnicowanie znaczeń i ich odcieni, metafor, używanie synonimów, rozumienie ironii),
dostrzeżenie umowności języka (próby tworzenia wł. kodu, zmiana definiowania słów – od
charakterystycznych definicji funkcjonalnych w kierunku definicji właściwych, w których występuje
rodzaj nadrzędny i cechy specyficzne), odkrywanie wieloznaczności słów (rozumiane w sensie fizycznym
bądź psychicznym, np. „coś chodzi mi po głowie”), rozumienie dostosowania prezentowanych informacji
do słuchacza oraz kontekstu sytuacyjnego, język traktuje się jako środek nawiązania i podtrzymania
interakcji, rozwój kompetencji narracyjnej (7-10 r.ż.) – tworzenie opowiadań, charakterystyk
psychologicznych, konstruowanie wątków, zaznaczanie zw. czasowych i przyczynowych, umiejętność
rozumienia słuchanego tekstu znacznie wyprzedza umiejętność rozumienia tekstu czytanego

początek



zaczyna rozumieć słowa wieloznaczne i metafory



zaczyna zwracać uwagę na treść tego, co pisze



uczy się czytać, wzrasta płynność czytania



lepiej rozumie tekst słyszany niż czytany samodzielnie

koniec



świadomie używa języka



tworzy wł. kod służący porozumiewaniu się w wąskiej grupie koleżeńskiej



różnicuje formy językowe wypowiedzi, zależnie od adresata



rozumie metafory, niektóre aspekty ironicznej krytyki i humoru słownego oparte na grze
słów



doskonali pisanie ze słuchu oraz pisanie słów pomyślanych



zwraca uwagę na strukturę gramatyczną i ortograficzną poprawność



dzięki automatyzacji procesu czytania może skupić się na znaczeniu czytanych treści

5) rozwój emocjonalny: lepsze rozumienie innych osób i sytuacji społecznych, rozwija się umiejętność

przyjmowania perspektywy drugiej osoby, stopniowe przechodzenie od postrzegania emocji w
kategoriach ekspresji zewn. i sytuacyjnych okoliczności je wywołujących, w kierunku dostrzegania
możliwości ukrywania rzeczywiście przeżywanych uczuć, regulowania wł. ekspresji i możliwości
jednoczesnego przeżywania różnych emocji, dostrzeganie nie tylko sytuacyjnych przyczyn działań, ale
także cechy dyspozycyjne, 8 a 9 r.ż. – zdolność do decentracji interpersonalnej (dostrzeganie wew.
przyczyn zachowania ludzi), wzrost znaczenia miejsca w grupie i jakości relacji tworzonych z
rówieśnikami (najważniejsze źródło wsparcia społ.), bezpieczne przywiązanie ma związek na rozwój
kompetencji społ., 3 typy statusu społ. dziecka (popularne, nieakceptowane i ignorowane), przyjaźnie są
tworzone na bazie wspólnych zainteresowań, poglądów i gustów – związek oparty na wzajemności,
później nabiera znaczenia lojalność, bliskość psychiczna, głównie przyjaźnie tej samej płci (ze wzgl. na
podobieństwa), dziewczynkom zależy na bliskości emocjonalnej i dzieleniu się uczuciami, chłopcom:
oparte na wspólnej aktywności, w większej grupie, ok 9 r.ż. – odkrycie możliwości przeżywania różnych
stanów emocjonalnych, możliwości regulacji emocjonalnej, wpływu rozumowania moralnego na emocje,
* walencja – jednoczesne przeżywanie emocji o tym samym znaku (zadowolenie i duma) lub
przeciwnym (radość i smutek), odczuwanie emocji złożonych, ambiwalentnych, nowe wzorce agresji
fizycznej, werbalnej i społecznej (tyranizowanie, dokuczanie, dręczenie), chłopcy tyranizują przy użyciu
siły fizycznej lub słów, dziewczynki: słowne, plotki, coraz bardziej świadoma refleksja nad własnymi
przeżyciami, okolicznościami ich występowania oraz sposobami radzenia sobie z nimi, wzrost odporności
psychicznej (umiejętność znoszenia napięcia emocjonalnego bez obniżania poziomu funkcjonowania)

początek



rośnie wiedza o emocjach: rozumie związki emocji i innych stanów umysłowych,
dostrzega rozbieżność między emocjami przeżywanymi a okazywanymi



ma większą świadomość możliwości jednoczesnego przeżywania różnych emocji o tym
samym znaku



uczy się właściwego zachowania, ale stosuje też nowe formy zachowań agresywnych
(pierwsze przejawy tyranizowania), częściej staje się ofiarą

koniec



rośnie wiedza o emocjach, rozwija się świadomość możliwości regulowania wł. stanów
emocjonalnych i rozumienie wpływu rozumowania moralnego na emocje



zaznacza się świadomość możliwości jednoczesnego przeżywania emocji o różnych
znakach, kierowanych do 2, później jednego obiektu (ambiwalencja uczuć)



przejawiając zachowania agresywne liczy się z opinią grupy, jest zdolne do agresji

proaktywnej



przeżywa nowe lęki związane z rozumieniem sytuacji społ.



rozwija umiejętność dystansowania się do swoich przeżyć, ma większą odporność
psychiczną

6) rozwój społeczny: przywiązywanie większego znaczenia do relacji z rówieśnikami, zdolne do zawierania

i podtrzymywania trwałych relacji przyjacielskich, początkowo opartych na wspólnych
zainteresowaniach, później na bliskości psychicznej, nawiązując kontakt zachowują zasadę segregacji
rodzajowej (płeć), nowa sytuacja szkolna może wywołać różne formy agresji (tyranizowanie, agresja
proaktywna), lęki, rozwój umiejętności regulowania wł. emocji – wzrost odporności psychicznej

początek



potrafi dostrzec wew. przyczyny zachowania innych ludzi, dzięki przyjęciu odmiennego

niż własny p. widzenia, rozumie subiektywność perspektywy drugiej osoby



spędza więcej czasu z rówieśnikami niż z rodzicami



nadal istotne znacznie ma dla niego jakość więzi z rodzicami



zawiera przyjaźnie oparte na wspólnych zainteresowaniach

koniec



rozumie, że ludzie mogą inaczej spostrzegać sytuację, nawet jeśli mają dostęp do tej
samej wiedzy



rośnie rola rówieśników jako źródła wsparcia społ.



zawiera przyjaźnie oparte na bliskości psychicznej i lojalności

7) rozwój moralny: odchodzenie od podporządkowania autorytetowi i myślenia o powinnościach w

kategoriach wł. potrzeb, odkrywa zasady równości, relatywizmu moralnego i konieczności rozpatrywania
powinności w kategoriach prawa i porządku społ., dziecko przechodzi od moralności heteronomicznej
(jednostronny szacunek wobec osoby dorosłej) do autonomii moralnej (wzajemny szacunek, oparty na
równości i sprawiedliwości) poprzez okres przejściowy zwany relatywizmem moralnym (oceniając czyny
innych, zaczynają uwzględniać także ich intencje, uważają że wszyscy są równi wobec prawa i że takie
samo przewinienie powinno pociągać za sobą taką samą karę), przechodzi od stadium
przedkonwencjonalnego (rozpatrywanie moralnego postępowania w kontekście zaspokajania wł. potrzeb)
do konwencjonalnego, zmiany w zakresie przejawiania zachowań prospołecznych w zakresie
rozumowania moralnego, zdolności do przyjmowania perspektywy drugiej osoby i rozwoju empatii,
przejście od orientacji hedonistycznej do zorientowanej na potrzeby innych osób, która następnie ustępuje
orientacji interpersonalnej (odwoływanie się do tego, co inni akceptują), wyjaśnianiu zachowania przez
odwoływanie się do stereotypu (powszechne wyobrażenie o byciu dobrym) czy motywów empatycznych
(współczucie), ok. 6-7 r.ż. zaczyna pojawiać się autorefleksja i świadomość wł. cierpienia empatycznego
(rozumienie, że zachowanie zewn. człowieka wynika ze stanów jego Ja, które ciałem kieruje, ale nie jest
z nim tożsame oraz ze zdolnością do przyjmowania ról innych osób skupionych na Ja, może dotyczyć
realnych i fikcyjnych postaci)

początek



stopniowo odchodzi od obiektywnych, pochodzących tylko od autorytetu kryteriów
oceny moralnej



zaczyna dostrzegać zróżnicowanie oczekiwań moralnych w różnych grupach i
kontekstach społ.



łączy moralność z troską o wł. dobro, postrzega innych jako realizujących wł. potrzeby



uważa, że kłamstwo to mówienie nieprawdy



odchodzi od pojęcia sprawiedliwości jako podporządkowania autorytetowi w kierunku
idei równości



podejmując zachowania pomocowe, kieruje się potrzebami drugiej osoby

koniec



uważa, że reguły moralne są możliwymi do zmiany konwencjami społ.



w postępowaniu kieruje się zasadą harmonii interpersonalnej i podkreśla znaczenie
oczekiwań społ. oraz braku aprobaty dla zachowań niepożądanych



zaczyna odkrywać znaczenie intencji dla oceny czynu



uważa, że kara sprawiedliwa powinna być powiązana treściowo z wykroczeniem i
prowadzić do przestrzegania zasad



podejmuje zachowania pomocowe, kieruje się oczekiwaniami społ., powszechnymi
wyobrażeniami o dobrym postępowaniu czy też empatycznym współczuciem i
przewidywanym poczuciem winy w sytuacji rezygnacji z pomocy

8) rozwój osobowości: stopniowe wzbogacenie obrazu wł. osoby w zakresie samooceny, która pod koniec

ulega integracji i stanowi spójny system ewaluacyjny, obraz ten budowany jest też na podst. wizerunków
medialnych i uformowanych w tym okresie wyobrażeń na temat roli płciowej i związanych z nią różnic w
zakresie aktywności i cech dyspozycyjnych, Erikson: pracowistość-poczucie niższości (efekt: poczucie
wł. kompetencji), samowiedza podlega stopniowej integracji (dziecko zaczyna dostrzegać u siebie coraz
więcej różnorodnych cech zewn. ale także cech dyspozycyjnych; dostrzeganie cech charakterologicznych
istotnych dla funkcjonowania w środowisku szkolnym związanych z prawdomównością, uczciwością
odwagą czy wytrwałością, na bazie pierwszych zasłyszanych opinii na swój temat, zaczynają formułować
opinie własne, dotyczące różnych sfer działalności, pojawiają się sądy o charakterze normatywnym – Ja
idealne), wiedza o sobie samym zaczyna uczestniczyć w regulacji zachowania, 5 obszarów mających
wpływ na samoocenę: kompetencje szkolne, sportowe, społeczne, dotyczące wyglądu zewn., dotyczące
wł. postępowania, obraz wł. osoby organizuje się w hierarchiczny system, znaczenie nabiera rola
mediów w formułowaniu oczekiwań odnośnie Ja idealnego, istotne znaczenie dla obrazu wł. osoby ma
poczucie przynależności płciowej (ok. 6-7 r.ż. dziecko rozumie pojęcie stałości płci)

początek



odkrywa prywatny charakter życia psychicznego



wiedza o sobie podlega wzbogaceniu i stopniowej integracji



zaczyna spostrzegać u siebie pierwsze cechy dyspozycyjne, a także formułuje pierwsze
sądy normatywne (jaki chciałbym być)



samoocena jak i poczucie wartości formułuje się niezależnie w odniesieniu do różnych
sfer doświadczenia (wygląd, kompetencje szkolne, społ.)

koniec



wzrasta integracja obrazu wł. osoby, pojawia się coraz więcej różnego rodzaju sądów na
temat posiadanych cech



wiedza o sobie pełni funkcję poznawczą oraz instrumentalną (pozwala na ocenę, które
działania warto podjąć, gdyż rokują sukces)



samoocena zaczyna stopniowo tworzyć spójny, hierarchiczny system

9) formy aktywności: główną aktywnością jest planowe uczenie się, zabawa zmienia formę i coraz częściej

przybiera formę zaawansowanych zabaw konstrukcyjnych oraz gier i zabaw z regułami, majsterkowanie,
rysowanie (bogatszy w szczegóły rysunek, dbanie o poprawność prezentacji postaci i jej relacji do innych
obiektów, realizm wizualny – przedstawianie ludzi takimi, jacy są, zaznaczanie konturu sylwetki,
rysowanie szczegółów tj. brwi, palce, zachowanie proporcji ciała, próba oddania ruchu, ukazywanie
emocji), wzrost rozumienia reguł i ich znaczenia dla właściwego przebiegu gry, podejmowanie zabaw w
grupach jednorodnych, przepychanki (pełnią ważną rolę w rozwoju kompetencji społ. i służą ustaleniu
pozycji i hierarchii społ.), wzrasta znaczenie zabaw receptywnych, funkcję poznawczą (wcześniej media)
przejmuje szkoła, - utrata zainteresowania programami edukacyjnymi, tv jest formą rozrywki (chłopcy –
filmy przygodowe, dziewczynki – seriale o problemach relacji międzyludzkich)

początek



pojawia się nowa dominująca forma aktywności – planowe uczenie się



dziecko buduje skomplikowane konstrukcje wg opracowanego planu, podejmuje gry

zespołowe i zabawy z regułami, w czasie wolnym dominują rozrywki (tv, gry
komputerowe)



charakter aktywności zależy od płci



w rysunku stara się przedstawić postaci ludzi w sposób dokładny i realistyczny

koniec



uczenie się i zdobywanie wiedzy możliwe są na podst. samodzielnego czytania



w aktywności dominują rozrywki (Internet, tv) oraz aktywności sportowe i zajęcia
manualne



korzysta z mediów samodzielnie, chętnie wybiera programy z oferty przeznaczonej dla
młodzieży i dorosłych, zależnie od zainteresowań



zainteresowane rysowaniem, umiejętności graficzne indywidualizują się, w rysunku stara

się oddać ruch, emocje, relacje pomiędzy prezentowanymi postaciami