Jedynie w wieku dziecięcym wdrażanie pewnych nawyków, niezbędnych dla rozwoju i utrzymania sprawności fizycznej: tężyzny, zdrowia, zdolności do pracy - daje trwałe efekty, co w rezultacie pozwala osiągnąć odpowiedni poziom kultury fizycznej
Wanda Czarnocka-Karpińska
CHARAKTERYSTYKA ROZWOJU DZIECKA W WIEKU
PRZEDSZKOLNYM
Rozwój biologiczny
Według N. Wolańskiego, „biologiczny rozwój człowieka jest podłożem rozwoju psychicznego i kształtowania się osobowości. Charakteryzuje się dużą dynamiką, określoną sekwencją oraz ciągłością zmian, których istotą jest doskonalenie budowy i funkcji poszczególnych komórek organizmu, układów oraz ustroju jako - całości”.
„Rozwój somatyczny dziecka rozpoczyna się zapłodnieniem, czyli przekazaniem informacji kodu genetycznego zapłodnionej komórce jajowej, stanowiącej niepowtarzalny materiał pochodzący w połowie od matki w połowie od ojca. Stanowi on klucz do pełnego rozwoju nowo powstałego życia. Z dużym uproszczeniem rozwój fizyczny dziecka określamy jako ciąg przeobrażeń, mający charakter nieodwracalnych tendencji w zakresie doskonalenia morfologii i funkcji komórek, tkanek i narządów oraz ustroju jako całości, zmierzających do osiągnięcia pełnej dojrzałości i zdolności do reprodukcji. Przebieg rozwoju fizycznego dziecka charakteryzuje duża zmienność osobnicza. Każde dziecko rozwija się inaczej, każde zdąża z właściwą dla siebie szybkością do osiągnięcia dojrzałości”.
Rozwój biologiczny człowieka jest procesem ciągłym i złożonym. Wiek od 5 do 6 lat charakteryzuje się znacznym postępem w rozwoju i wzmocnieniem organizmu. Między 4 a 5 rokiem życia występuje wyraźnie nasilenie się tych zmian. Kościec wykazuje szybsze tempo mineralizacji. Nadaje organizmowi odpowiedni kształt, utrzymuje postawę pionową, zapewnia ochronę narządów wewnętrznych. Proces kostnienia i wzrastania kości niezbędny dla prawidłowego rozwoju istoty ludzkiej trwa od 8 tygodnia życia płodowego do 24 roku życia. Rozwój kośćca przechodzi długą ewolucję, jego ciężar do momentu osiągnięcia pełnej dojrzałości zwiększa się 27-krotnie. Kostnienie polega na przemianie tkanki chrzestnej w tkankę kostną. Liczba punktów kostnienia u chłopców od 4,5 do 5 lat wynosi 59,9 - 61,5 natomiast u dziewcząt znacznie więcej. Wskazuje to na szybsze tempo dojrzałości szkieletowej u dziewcząt niż u chłopców. Prawidłowy rozwój układu kostnego jest związany z aktywnością fizyczną dziecka. Kość do prawidłowego ukształtowania struktury potrzebuje zarówno sił, które ją zgniatają, jak i sił rozciągających. Warunkiem prawidłowego rozwoju kośćca jest odpowiadająca możliwością dziecka aktywność ruchowa. Bezczynność, ale także przeciążenie dziecka pracą, może być przyczyną nieprawidłowego rozwoju i deformacji kości. Łączące kości stawy odznaczają się u przedszkolaków dużą ruchliwością. Otaczające je więzadła są słabsze niż u dorosłych, cieńsze i słabiej przyrośnięte do kości. Mimo to są wystarczająco prężne i wytrzymałe, aby zapewnić ograniczenie niepożądanych ruchów i wystarczającą stabilizację stawów. Dziecko przedszkolne charakteryzuje duża obszerność ruchów w stawach (gibkość).
Około siódmego roku życia sylwetka dziecka zaczyna nabierać cech typowych dla danej płci. Kształtuje się postawa, następuje utrwalenie krzywizn kręgosłupa. Cofanie się tzw. fizjologicznego płaskostopia i koślawości kolan następuje wcześnie - do czwartego roku życia. Zawiązki zębów mlecznych i stałych pojawiają się już w życiu płodnym. Proces wyżynania się zębów mlecznych trwa od 6 miesiąca do około 2 roku życia. Wymiana zębów mlecznych na stałe następuje od 6 - 7 roku życia do 12 roku życia. W wieku 5-6 lat budowa ciała staje się bardziej smukła. Przyczynia się do tego wydłużenie kończyn dolnych i tułowia. Wielkość głowy pozostaje niemal taka sama.
Roczne przyrosty długości ustalają się na mniej więcej 5-7 cm, a masy ciała na 2 - 2,5 kg . Między trzecim a siódmym rokiem życia wysokość ciała dziecka powiększa się średnio o 27 cm, a masa ciała o 10 kg . Największe przyrosty roczne, tzw. przedszkolny skok wzrastania wysokości ciała, przypadają na lata między piątym a siódmym rokiem życia i wynoszą około 7 cm oraz około 3 kg przyrostu masy ciała.
Według N. Wolańskiego wzrost i masa ciała dzieci w wieku 5 - 6 lat
przedstawia się następująco:
Tabela 1
Wzrost i masa ciała dzieci w wieku 5-6 lat
Wiek (w latach)
|
Chłopcy |
Dziewczęta |
||
|
Wzrost (w cm) |
Masa ciała (w kg) |
Wzrost (w cm) |
Masa ciała (w kg) |
5
|
106,71 |
18,01 |
107,21 |
17,91 |
6
|
113,35 |
20,35 |
112,71 |
20,04 |
Źródło: N. Wolański (red.): Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Warszawa 1983.
Daje się zauważyć dymorfizm płciowy cech somatycznych. Tempo wzrastania szerokości barkowej jest większe niż szerokości biodrowej u chłopców, u dziewczynek oba wspomniane wymiary wzrastają jednakowo, dlatego chłopcy w wieku przedszkolnym są nieco szersi w barkach w porównaniu do dziewcząt. Różnice w obwodzie klatki piersiowej u chłopców i u dziewczynek w wieku trzech lat wynoszą około 0,5 cm, w siódmym roku życia zaś zwiększają się do mniej więcej 2 cm . Zwiększa się sprawność ruchowa i siła mięśniowa, następuje doskonalenie się ruchów precyzyjnych dłoni i palców, lepsza koordynacja ruchów głowy, tułowia i kończyn.
Mięśnie są podstawowym - obok kośćca składnikiem warunkującym ciężar ciała. Ciężar mięśni u noworodka wynosi 23 % ciężaru ciała, a w wieku 17 - 18 lat 44 %. W miarę rozwoju zmniejsza się zawartość wody w mięśniach a wzrasta ilość ciał białkowych i tłuszczowych. U dzieci 5-6 letnich mięśnie szkieletowe wydatnie wzmacniają się. Układ mięśniowy traci podściółkę tłuszczową na rzecz powiększania się masy mięśni, na skutek czego dziecko zdolne jest do wykonywania coraz większych wysiłków siłowych i wytrzymałościowych.
W wieku przedszkolnym następuje rozwój i usprawnianie narządów wewnętrznych: serca, płuc, układu pokarmowego, których czynności coraz bardziej są zbliżone do funkcji organizmu dojrzałego. Jak twierdzi A. Jaczewski serce dziecka jest małe i jako mięsień niezbyt silne, ale w stosunku do rozmiarów ciała jest ono proporcjonalnie większe niż u dorosłego. Poza tym serce dziecka pracuje w specjalnie korzystnych warunkach. Dzięki szerokiemu przekrojowi naczyń krwionośnych, częstszych skurczów i przyśpieszonego rytmu oddechowego, zaopatrzenie organizmu w niezbędne składniki odżywcze następuje sprawnie nawet pomimo niższego niż u dorosłych ciśnienia krwi. Przyczynia się do tego także większa proporcjonalnie powierzchnia oddechowa płuc, żywszy i krótszy czas obiegu krwi, a zatem i lepsze utlenienie pracujących tkanek. Sprzyja to przyśpieszeniu procesów przemiany materii i uznane jest za jeden z ważniejszych bodźców ogólnego rozwoju. Tłumaczy również zjawisko szybko następującego u dziecka zmęczenia i równie szybkiego wypoczywania. Według autora czynniki regulujące związane z działalnością układu nerwowego odgrywają ważną rolę w normowaniu pracy serca i jego przystosowaniu się do wysiłków. Ich oddziaływanie jest skomplikowane, polega między innymi na rozszerzaniu i zwężaniu naczyń krwionośnych, a główne znaczenie polega na przesyłaniu sygnałów ostrzegawczych, wywołujących u dziecka poczucie zmęczenia, za nim jeszcze nastąpi wyczerpanie sił fizycznych. Poziom hemoglobiny, liczba krwinek czerwonych i białych bliskie są normy człowieka dorosłego.
Według Z. Bartkowiaka „oddychanie obok krążenia uważa się za drugą ważną funkcję życiową organizmu, niezbędną dla podtrzymania przemiany materii przez dostarczenie komórkom tlenu a wydaleniem dwutlenku węgla”.
„Układ oddechowy należy zatem do systemów łączących organizm ze środowiskiem zewnętrznym. Dodatkową jego funkcją jest wydalenie wody, w postaci pary wodnej. Rozwój płuc dziecka idzie w parze z rozwojem klatki piersiowej, która z wiekiem zmienia swój kształt. Początkowo klatka piersiowa jest beczkowata, następnie przybiera kształt ściętego stożka, spłaszczając się i wydłużając. Wraz z wiekiem wzrasta ilość pęcherzyków płuc, a także ich pojemność. Pojemność płuc dziecka, jest jednak mała, przy zwykłym oddechu wynosi około 90 - 100 cm3 u trzylatka i wzrasta w wieku 6 - 7 lat do120 - 200 cm3. Małą pojemność oddechową wyrównuje dziecko zwiększoną częstością oddechu. Dziecko trzyletnie oddycha z częstotliwością około 30 oddechów na minutę, sześciolatek - 27 oddechów na minutę, a dorosły wykonuje średnio 16 oddechów na minutę. Jeżeli dziecko potrzebuje więcej tlenu (np. przy wysiłku fizycznym), zwiększa raczej częstość oddechów niż ich głębokość”.
Zdaniem S.Owczarka, starsze dziecko zwiększone zapotrzebowanie na tlen przy wysiłkach fizycznych zaspokaja głównie przez zwiększenie głębokości oddechów, a nie tylko przez zwiększenie ich częstości. U dziecka przedszkolnego przeważa tzw. oddychanie torem brzusznym -wdech i wydech związane są głównie z ruchami przepony. Zmiana na oddech piersiowo-brzuszny następuje dopiero w wieku 6-7 lat.
Układ limfatyczny ulega w wieku 3 - 7 lat znacznemu przerostowi. Tłumaczyć to można samoobroną organizmu przed częstymi w tym wieku zakażeniami. Nadmierna praca układu limfatycznego objawia się powiększeniem migdałów podniebiennych, węzłów chłonnych szyjnych, karkowych, pachowych, pachwinowych i innych, a często też przerostem tzw. trzeciego migdałka, co w efekcie utrudnia dziecku oddychanie przez nos. W następnym okresie rozwojowym układ limfatyczny ulega regresji.
Jak twierdzi S.Owczarek, rozwój układu nerwowego polega głównie na jego czynnościowym dojrzewaniu. Ilość komórek nerwowych nie ulega bowiem zwiększeniu już od około 5 miesiąca życia płodowego. Doskonaleniu i dojrzewaniu ulega zarówno układ ośrodkowy (mózg, móżdżek i rdzeń przedłużony), jak i układ obwodowy. W ośrodkowym układzie nerwowym następuje kolejne dojrzewanie struktur coraz precyzyjniej kierujących ruchami, rejestrujących doznania i sterujących reakcjami. Ośrodki te to zbiory komórek, w obrębie których zachodzą skomplikowane procesy koordynacji funkcji organicznych i czynności ruchowych. Zdaniem tego autora „u małych dzieci zwoje mózgowe są słabo rozwinięte, a komórki nerwowe mają małą ilość rozgałęzień. Stopniowo dojrzewają coraz wyższe ośrodki, pozwalając precyzyjniej sterować ruchami i skojarzeniami. Dzięki temu dziecko doskonali swoje zachowania ruchowe, bogaci je i celowo dostosowuje do aktualnych potrzeb. W obrębie układu obwodowego rozwój i doskonalenie związane są z procesem mielinizacji włókien nerwowych reinerwacji mięśni. Mielinizacja to obrastanie włókien nerwowych otoczkami tłuszczowymi, które spełniają rolę podobną do izolacji na przewodach elektrycznych. Dzięki temu impulsy płynące nerwami ośrodkowego układu nerwowego do mięśni trafiają do odpowiednich jednostek motorycznych, a nie pobudzają obszarów zbędnych dla danej czynności. W konsekwencji tworzenie otoczek mielinowych ogranicza niepotrzebne przyruchy występujące często w działaniach dzieci. Inerwacja polega na stopniowym wydłużaniu się wypustek komórek nerwowych i tworzeniu połączeń z włóknami mięśniowymi. Stanowi to podłoże dla koordynacji nerwowo-mięśniowej. Zaawansowanie inerwacji odgrywa decydującą rolę w opanowaniu przez dziecko czynności ruchowych. Inerwacje drobnych mięśni, np. dłoni, ma miejsce później niż wielkich mięśni. Jest to drugi obok rozwoju siły mięśniowej, powód łatwiejszego opanowywania przez dziecko np. biegu czy skoku niż ruchów manipulacyjnych. Im dziecko jest młodsze, tym bardziej widoczna jest u niego przewaga układu pobudzania nad układem hamowania. Towarzyszące temu szybkie występowanie znużenia ośrodkowego układu nerwowego powoduje, że dziecko ma trudność z dłuższym skupieniem uwagi i jest przyczyną utraty zainteresowania nawet dla bardzo atrakcyjnych, ale długotrwałych czynności”.
Ruch może zastąpić wiele leków, żaden lek nie zastąpi ruchu
Wacław Dega
Rozwój motoryczny
„Rozwój ruchowy dziecka jest ściśle związany z jego rozwojem somatycznym (rośnięciem, zmianami proporcji, przyrostem masy mięśni, procesem kostnienia szkieletu), z rozwojem fizjologicznym (usprawnianiem mechanizmów krążenia i oddychania, przebiegiem biochemicznych procesów w mięśniach, dojrzewaniem układu nerwowego) i rozwojem psychicznym (od którego zależą motywy podejmowanych czynności ruchowych oraz stany emocjonalne w znacznym stopniu regulujące czynności ruchowe i poziom sprawności), a także z rozwojem umysłowym (który warunkuje racjonalność postępowania) i rozwojem społecznym (który każe dziecku honorować racje innych i dostosowywać swoje zachowanie - w tym motorykę do obowiązujących norm i obyczajów)”.
W wieku przedszkolnym rozwija się samoobsługa i samodzielność. Dziecko samo je, myje się, rozbiera i ubiera, utrzymuje porządek we własnych rzeczach, pomaga w łatwych pracach domowych. Umie wykonać proste, ale już dość precyzyjne czynności manualne, które są przygotowaniem do nauki pisania.
Dziecko w wieku przedszkolnym opanowuję jazdę na rowerze, wrotkach, a zimą na sankach, łyżwach, a nawet nartach. Lubi także korzystać z huśtawek i bujawek ogrodowych. Dziewczynki chętnie bawią się skakanką, a chłopcy z zapałem kopią piłkę, przygotowując się do gry w piłkę nożną. Przedszkolaki chętnie bawią się w wodzie i bez większych trudności uczą się pływać. Podczas biegania, skoków, wspinania się na drabinki, jazdy na rowerze, wrotkach, sankach, łyżwach czy nartach oraz podczas pływania dziecko ćwiczy prawie wszystkie duże ruchy kończyn i tułowia. Doskonali także koordynacje ruchową, precyzję, szybkość ruchów docelowych oraz zwinność.
Zabawy ruchowe podnoszą także ogólną tężyznę dziecka i z tego względu sprzyjają jego zdrowiu. W miarę dorastania dziecko stopniowo udoskonala i usprawnia się ruchowo.
Jak twierdzi J. Strelau, dzieci przedszkolne cechuje silna potrzeba ruchu (głód ruchu), stanowiąca podstawę ich ogromnej ruchliwości. Szczególnie dynamiczny rozwój zaznacza się około 5 roku życia, zwanego złotym okresem w rozwoju ruchowym dziecka. Dziecko w wieku przedszkolnym opanowuje swobodny chód i bieg, co zbliża jego sposób poruszania się do człowieka dorosłego. W wykonywanych czynnościach widoczny już jest rytm, płynność i harmonia ruchu zaznacza się ich fazowa struktura. Nadal jednak czynnościom dziecka brak elastyczności, dokładności i przewidywania. Dzieci w tym wieku przyswajają kilka umiejętności ruchowych jednocześnie. Kształtują się kombinacje różnych form ruchu: biegu i skoku, biegu i kopnięcia piłki, chwytu i rzutu.
Bieg dziecka 3 - letniego charakteryzuje się brakiem współpracy w działaniu kończyn dolnych, górnych i tułowia. Krok jest na ogół krótki z wybiciem i lądowaniem na całych stopach, tułów wyprostowany, wyprostowane są również kończyny górne, którymi dziecko wykonuje ruchy wymachowe o niewielkim zakresie.
Dziecko 6 - letnie pracą całego ciała umiejętnie wspomaga pracę nóg: tułów jest wychylony ku przodowi, skoordynowane wymachy ugiętych w stawach łokciowych ramion dodają biegowi płynności, a krok znacznie wydłuża się. Bieg jako naturalna i spontaniczna forma ruchu stosowany jest najczęściej przez wszystkie dzieci.
Zdaniem W. Gniewkowskiego i K. Wlaźnik zarówno skok w dal jak i wzwyż są czynnościami technicznie skomplikowanymi, wymagającymi dużej koncentracji. Skok wzwyż jest dla dzieci przedszkolnych tak trudny do opanowania, że został on zniesiony. Skoncentrowano się jedynie na skoku w dal z miejsca i z rozbiegu. Aby wyegzekwować maksymalną długość skoku, należy nadać mu formę zadania ruchowego np. skok przez narysowaną rzeczkę. Dziecko może odbić się z dowolnego miejsca. Dla dzieci w wieku 6-7 lat, które są już zainteresowane wynikiem i mają ambicje sportowe, tego rodzaju „fabuła” (skok przez rzeczkę) nie jest potrzebna, gdyż i tak będą się starały skoczyć jak najdalej.
W ciągu kilku lat pobytu w przedszkolu technika skoku w dal z rozbiegu znacznie się poprawia: stopniowo kolana w czasie rozbiegu unoszone są coraz wyżej, coraz lepiej zaznacza się koordynacja ruchów ramion i nóg oraz daje się zauważyć coraz wyraźniej moment silniejszego odbicia. Lądowanie następuje na nogi ugięte.
Średnie roczne przyrosty wyników w skoku w dal są najwyższe u dzieci w wieku od 4 do 5 lat (od 42,4 do 49,6 cm), co świadczy o dużej dynamice rozwoju szybkości i mocy w tym właśnie wieku.
Spośród naturalnych form ruchowych najpóźniej kształtuje się umiejętność wykonywania rzutu. Dla dzieci w wieku przedszkolnym charakterystyczny jest sposób oddawania rzutu jednorącz, przedstawiony jako stadium początkowe i podstawowe. Trudno jednoznacznie określić granicę wieku, powyżej której dziecko przechodzi z pierwszego stadium w drugie. Obserwacje praktyczne wskazują jednak, że dzieje się to najczęściej około 5-6 roku życia. Rzut na odległość to konkurencja, która wymaga nie tylko rozmachu ramienia we współpracy z tułowiem i nogami ale także umiejętności otworzenia dłoni i wypuszczenia rzuconego przedmiotu we właściwym momencie. Decydują 3 cechy: siła, szybkość i koordynacja.
Rzut do celu wymaga znacznie większej koordynacji niż rzut na odległość. Dla dziecka w wieku przedszkolnym jeszcze trudniejszym zadaniem ruchowym jest wykonanie rzutu z rozbiegu. Na ogół umiejętność tę zdobywają dopiero dzieci z najstarszej grupy. Według W. Gniewkowskiego i K. Wlaźnik równowaga jest złożoną funkcją, na którą składają się: czucie mięśniowe, ogólna kondycja, stopień dojrzałości systemu nerwowego, zdolności adaptacyjne ustroju oraz sprawność narządu równowagi i analizatora wzroku. Autorzy uważają, że dzieci 4-5 letnie wykazują całkiem dobre opanowanie przejścia równoważnego na belce ułożonej na podłożu, natomiast na wysokości 15 cm odczuwają już wyraźny lęk. Natomiast dzieci najstarsze, a więc 6-latki dobrze sobie radzą na wysokości średniej, ale na wysokości 25 cm, znaczna ich część ma duże trudności i robi błędy.
Zdaniem W.Gniewkowskiego i K.Wlaźnik największa dynamika przyrostu badanych cech przypada na wiek od 5 - 6 lat. A zatem można stwierdzić, że dziecko w tym wieku przeżywa okres dużych możliwości motorycznych. Dziecko w wieku 5 - 6 lat jest najbardziej zrównoważone, opanowane i zainteresowane wynikami swojej sprawności.
Rozwój psychospołeczny
„Wiek 3-6 lat to okres szybkiego rozwoju procesów psychicznych dziecka. Sprzyja temu rozwój mózgu i tkanki nerwowej. Mózg trzylatka ma około 70% wagi mózgu dorosłego, a mózg sześciolatka już 90%. Przyrost masy mózgu odbywa się nie przez powstanie nowych komórek nerwowych, ale przez rozrost ich objętości. Przyrostowi masy towarzyszy doskonalenie jego struktury i tworzenie nowych, coraz liczniejszych połączeń między komórkami mózgowymi. Dzięki wyższym czynnościom, kory mózgowej rozwija się u dziecka działanie orientacyjno-badawcze, procesy poznawcze, pojawiają się uczucia bardziej złożone”.
Każde dziecko ma od urodzenia pęd witalny, który pcha je do zdobywania świata. Szacunek dla tego pędu jest warunkiem tworzenia
O. Decrolo
Rozwój procesów poznawczych
Zdaniem M.Żebrowskiej, podstawą rozszerzenia się orientacji dziecka w świecie zewnętrznym jest rozwój procesów poznawczych, rozwój spostrzeżeń, pamięci, myślenia. W zakresie bezpośredniego, sensorycznego oraz pośredniego, umysłowego poznania świata zachodzą w wieku przedszkolnym duże zmiany, które prowadzą do tego, że dziecko coraz lepiej dostosowuje się do swego środowiska i zyskuje szersze możliwości działania. Autorka sądzi, że dzięki stopniowemu doskonaleniu się funkcji poznawczych i czynności umysłowych dziecko osiąga pod koniec wieku przedszkolnego wyższy jakościowo poziom rozwoju psychicznego.
Bardzo dynamiczny jest rozwój funkcji psychicznych, takich ja mowa, wyobraźnia, spostrzegania, myślenie.
Doskonalenie mowy polega na usprawnieniu artykulacji, dzięki czemu dziecko 5-, 6- letnie wymawia już wszystkie zgłoski prawidłowo. Wzbogaca się również jego słownik, zdania są rozbudowane.
S. Owczarek uważa, że dziecko 3-letnie zdolne jest powtórzyć zdanie złożone z 6-7 wyrazów, czterolatek powtarza zdanie z 12-13 wyrazowe, a sześciolatek zdanie składające się z 16-18 wyrazów. Wiek 3-6 lat to także okres szybkiego rozwoju słownictwa. Bogaci się ono, wzrasta ilość przymiotników, przysłówków, zaimków i liczebników. Nie znając zasad gramatyki dzieci uczą się z powodzeniem używać przypadków, czasów, rodzajów. Według A.Jaczewskiego dziecko potrafi używać słów bliskoznacznych, porównań. Wraz z rozwojem słownictwa przyswaja sobie różne pojęcia. W związku z kształceniem się wyobraźni, myślenia logicznego i zdolności spostrzegania poszerza się znacznie krąg zainteresowań dziecka. Skłania je do ciągłego zadawania pytań, a proste, zwięzłe odpowiedzi, które wystarczyły dwu-, trzylatkowi już go nie zadawalają, żąda dokładnego, szczegółowego wyjaśnienia swoich wątpliwości.
Zdaniem M.Przetacznik-Gierowskiej i M.Tyszkowej, dzieci w wieku przedszkolnym zaczynają rozpoznawać litery jako zbiory punktów. Już w 3-4 roku życia potrafią odróżnić pismo od tego, co nie jest pismem, choć jeszcze nie potrafią identyfikować poszczególnych liter alfabetu. Ujmują więc pismo, podobnie jak inne obiekty - całościowo. W następnym etapie rozróżniają litery, a największą trudność sprawiają im te, które mają podobne kształty. Autorki sądzą, że szczególnie trudne są do odróżnienia dla małych dzieci litery będące zwierciadlanymi odbiciami innych, np. p i g; b i d. Do 7-8 roku życia dzieci piszą wiele liter tak jak w lustrzanym odbiciu. Dopiero aktywne uczenie się czytania pomaga dzieciom zaobserwować różnicujące cechy każdej litery.
W tym okresie rozwojowym kształtuje się pamięć i uwaga. Pamięć dzieci w wieku 3-7 lat ma charakter mimowolny, podobnie jak wyobraźnia czy uwaga. Oznacza to, że dzieci nie zapamiętują materiału w tym celu, żeby go później odtworzyć. Dziecko zauważa, jak twierdzi S.Owczarek, głównie to, co je interesuje i pociąga, a zapamiętuje te zdarzenia i sytuacje, które bez większego wysiłku same utrwalą mu się w umyśle. Z wiekiem spostrzeżenia dziecka stają się bogatsze i bardziej zróżnicowane. Sądzi on, że uczy się ono wyodrębniać zmysłowo dostrzegane cechy przedmiotów i zjawisk, zestawiać je ze sobą i porównywać. Stopniowo rozwija się trwałość uwagi. Powoduje to, że dziecko rozwija swoją zdolność do wykonywania określonej czynności przez dłuższy czas.
Coraz widoczniejsze stają się przejawy woli - dzieci zaczynają stawiać sobie z góry określone cele i potrafią realizować niejednokrotnie z dużą wytrwałością. Sprzyja temu rozwój zdolności kierowania własnym działaniem. Zdaniem S.Owczarka u dzieci przedszkolnych występuje charakterystyczny rys motywacji i łatwo daje się namówić do wykonywania ćwiczeń czy zadań, gdy coś one wyobrażają, gdy rozumie ich cel, a także, szczególnie u chłopców, gdy wchodzi w grę czynnik rywalizacji. W wieku przedszkolnym już kształtują się postawy charakteru, można wyrabiać u dzieci samodzielność, niezależność, zdolność do radzenia sobie w różnych sytuacjach, odwagę, prawdomówność, życzliwość dla innych i chęć pomagania innym.
Dzieci potrzebują ciepła wielkiej miłości, żeby być ludźmi
Phil Bosmans
Rozwój emocjonalny
Osiągnięcia dziecka w dziedzinie rozwoju poznawczego, językowego oraz obrazu własnej osoby stanowią podstawę dla rozwoju emocjonalnego. J.Strelau uważa, że między drugim a szóstym rokiem życia dziecko coraz lepiej rozumie emocje własne i innych osób, nabiera zdolności regulowania ekspresji emocji, nabywa umiejętności zaradczych, które pozwalają mu kształtować pozytywne kontakty z dorosłymi i rówieśnikami. Zdaniem M.Żebrowskiej dziecko w wieku przedszkolnym nie umie maskować i tłumić swych przeżyć uczuciowych takich jak: gniew, strach, radość, wstyd, niechęć, czy też zazdrość. Odzwierciedlają się one natychmiast w jego zachowaniu się, uzewnętrzniają w ruchach i gestach, w okrzykach i w słowach. Autorka sądzi, że wiele czynności małego dziecka ma charakter ekspresyjny - służą one do wyrażania emocji, których podłożem są z kolei określone potrzeby. Dziecko przedszkolne cechuje duża pobudliwość nerwowa, impulsywność, tym większa, im dziecko jest młodsze. Powoduje to, że dziecko łatwo traci równowagę uczuciową, przejawia zmienność zachowania, bywa krzykliwe, nadruchliwe, trudno mu panować nad sobą, łatwo się męczy i nuży.
W młodszym wieku przedszkolnym dziecko charakteryzuje jeszcze labilność uczuciowa. Z płaczu łatwo przechodzi w śmiech, ze złości w radość. Dziecko śmieje się lub płacze, cieszy lub smuci z błahych powodów. Łatwo zmienia nastrój. Krańcowo różne reakcje mogą występować bezpośrednio po sobie. Dopiero pod koniec wieku przedszkolnego dziecko uczy się stopniowo panować nad przejawami swoich uczuć, pojawia się u dziecka narastająca równowaga psychiczna.
U dzieci trzy, cztero-letnich wyraźnie widoczna jest postawa egocentryczna, uwzględniająca głównie własny punkt widzenia i własną korzyść. Dzieci starsze zaczyna cechować postawa bardziej obiektywna i uspołeczniona. Potrafią uznać słuszność i ważność zasad, reguł i zwyczajów. Według M.Przetacznikowej i G.Makiełło-Jarza u dzieci przedszkolnych obserwuje się wydatny rozwój uczuć wyższych - intelektualnych, społecznych, moralnych i estetycznych. Uczucia właściwe, wyższe są skierowane na określone obiekty w sposób bardziej trwały niż przy doznawaniu chwilowych emocji. Sześciolatek potrafi więc otaczać w różnych sytuacjach czułą opieką młodszą siostrzyczkę czy też słabszego rówieśnika w grupie przedszkolnej, okazując im wiele troski i serdeczności.
Małe dzieci są również zdolne do dzielenia wspólnych przeżyć oraz pomagania, gdy dostrzegą innych w kłopocie. Zdaniem J.Strelau zdolność do empatii zależy od poziomu rozwoju poznawczego i językowego dziecka oraz od jego doświadczeń. Badania wykazują, że dzieci rodziców empatycznych reagują troską na zmartwienie innych dzieci, karane zaś wykazują mniej zachowań empatycznych, natomiast często reagują gniewem, lękiem, atakiem fizycznym. Od drugiego roku życia zaznacza się wyraźny wzrost zdolności i skłonności do mówienia o emocjach oraz do refleksji nad nimi. Jak twierdzi autor, dzięki temu dzieci mogą dzielić się swymi doświadczeniami i pozostawać w intymnych kontaktach z innymi osobami.
Dziecko nie tylko rejestruje świat, ale także kreuje i kontroluje. Nie tylko opisuje, ale i wartościuje, integruje, nie tylko wyraża siebie, ale również komunikuje, mając na uwadze porozumienie się z innymi. Dziecko potrzebuje innych ludzi, aby mogło kształtować siebie.
T. Marciniak
Rozwój społeczny
Uspołecznienie dziecka, tzn. przystosowanie form jego zachowania do wymagań środowiska społecznego, stanowi ważne osiągnięcie rozwojowe okresu przedszkolnego. Głównym środowiskiem społecznym dziecka w tym stadium rozwoju jest rodzina, jej dopełnieniem zaś w zakresie wychowania społecznego - przedszkole. J.Baniak uważa, że na rodzinie spoczywa obowiązek rozwoju osobowości i wychowania dziecka. Sądzi, że we własnej rodzinie dziecko przyswaja sobie umiejętność reagowania na zakazy i nakazy rodziców, rozwija pierwsze odruchy powściągliwości i zdobywa umiejętność kierowania swoimi działaniami. Ucząc się postępować zgodnie z normami społecznymi i moralnymi, dziecko już w wieku przedszkolnym zaczyna je przyswajać w procesie socjalizacji rodzinnej. W tym okresie zaczyna ono „budować” własny świat wartości i dążeń życiowych. W tym wszechstronnym rozwoju liczy na najbliższą rodzinę, zwłaszcza rodziców.
Zdaniem J.Baniaka dzięki więzi uczuciowej z dzieckiem rodzice mogą nie tylko kształtować jego zainteresowania, wpływ na dobór przyjaciół lub szkoły, mogą również wpływać na jego poglądy dotyczące seksualności, życia społecznego, religii, świata. Uważa, że przyjęty od rodziców system wartości i znaczeń, dziecko uznaje za własny. Potem jednakże próbuje konfrontować go z wartościami uznawanymi za znaczące we własnym środowisku rówieśniczym. Na tym tle dziecko tworzy sobie obraz własnego „ja”, czyli wyobrażenie o własnej osobie i o jej związku z otaczającym je zewsząd światem ludzi oraz rzeczy. To właśnie „ja” rozwija się pod wpływem aprobaty ludzi znaczących w społecznym środowisku dziecka. Wpływ rodziny na rozwój psychiki dziecka jest więc szczególny i nie może zastąpić go oddziaływanie wychowawcze żadnej innej instytucji. Wzorce zaczerpnięte w rodzinie zapadają głęboko w świadomości dziecka, pozostawiają trwałe i skuteczne piętno w jego osobowości na całe życie. Rodzice są najlepszymi wzorami osobowymi dla dziecka i dlatego oddziałują wychowawczo oraz są przykładem swego życia na jego postawy, poglądy i postępowanie.
W przedszkolu dziecko rozwija się społecznie. Dotychczasowy świat dziecka ograniczający się do rodziny, rozszerza się i wzbogaca o doświadczenia zdobyte w grupie rówieśników. W nowym środowisku dziecko uczy się swobody poruszania się i nawiązywania kontaktów. Zdaniem J.Strelau, już w wieku przedszkolnym nawiązują się pierwsze przyjaźnie, które nie są jeszcze trwałe i nie opierają się na wspólnym działaniu. Dzieci spostrzegają przyjaźń jako relację opartą na przyjemnej zabawie i dzieleniu się zabawkami. Badania wykazują, że dzieci które się przyjaźnią są wobec siebie bardziej ekspresywne, patrzą na siebie, rozmawiają ze sobą. Dobrą szkołą społecznego uczenia się, jak twierdzą M.Przetacznik-Gierowska i M.Tyszkowa, są zabawy, swoistość tej formy działania dziecka polega na urzeczywistnianiu potrzeb, realizowaniu motywów działania i afektywnych dążeń dziecka. Poprzez zabawy grupowe dziecko uczy się współdziałania z grupą, przystosowania się do otoczenia. Właściwie kierowana zabawa ułatwia później szybkie zaadoptowanie się do warunków szkolnych. A.Jaczewski uważa, że dziecko przedszkolne często szuka aprobaty i uznania u dorosłych, jest jednak bardziej niż w poprzednim okresie samodzielnie i trudniejsze do prowadzenia. Sądzi, że od rodziców i wychowawców zależy w dużym stopniu jaka postawa społeczna rozwinie się u dziecka. Czy to będzie postawa pozytywna, prowadząca do przyjaznej współpracy z innymi, czy też postawa nietolerancji i uprzedzeń w stosunku do otoczenia. Dlatego uważam, że rodzice i wychowawcy powinni zawsze kierować się słowami J.A. Kameńskiego: „Dziecko wartość większa od złota, a także bardziej kruche niż złoto, można je łatwo urazić, a strata później ogromna”.
Rozwój człowieka trwa całe życie. Każdy człowiek, a także dziecko, stopniowo poznaje siebie, swoje właściwości, zdolności, upodobania i dąży do ich realizowania, jak też wykorzystania. E. Laska sądzi, że najważniejszą potrzebą człowieka jest potrzeba samorealizacji, występuje dopiero wówczas, gdy zostaną zaspokojone potrzeby fizjologiczne (np. pokarmu), bezpieczeństwa przynależności i miłości oraz szacunku. Według niej pierwszym zadaniem człowieka dorosłego jest pomoc dziecku w zaspokojeniu tych potrzeb. W procesie wychowania najważniejszą dla rozwoju staje się potrzeba bezpieczeństwa. Dziecko, mając zaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa, z ochotą podejmuje wysiłek poznania czegoś nowego, zdobycia nowych wiadomości, sprawności i umiejętności.
Opracowała: mgr Beata Czerniak
Zespół Przedszkolno - Szkolno - Gimnazjalny w Podlipiu
N. Wolański: Rozwój biologiczny człowieka. Warszawa 1986, s. 11.
Cyt. za J. Kopczyńska-Sikorska: Charakterystyka okresów rozwojowych. „Wychowanie w Przedszkolu” 2000, nr 5, s. 12.
Z. Bartkowiak: Biomedyczne... op. cit., s. 81.
S. Owczarek: Gimnastyka Przedszkolaka. Warszawa 2001, s. 16.
J.Kopczyńska-Sikorska: Charakterystyka okresów rozwojowych. „Wychowanie w Przedszkolu´2000, nr 5, s. 12..
Tamże, s. 13.
Tamże, s. 13.
N. Wolański (red.): Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania. Warszawa 1983, s. 477.
J. Kopczyńska-Sikorska: Charakterystyka okresów rozwojowych. „Wychowanie w Przedszkolu” 2000, nr 5, s. 75.
Z. Bartkowiak: Biomedyczne... op. cit., s. 91.
W. Gniewkowski, K. Wlaźnik: Wychowanie fizyczne. Warszawa 1990, s. 106.
A. Jaczewski: Biologiczne i medyczne podstawy rozwoju i wychowania. Warszawa 1993, s. 64.
Z. Bartkowiak: Biomedyczne... op. cit., s. 101.
Cyt za S. Owczarek: Gimnastyka... op. cit., s. 17.
Tamże, s. 17.
A. Jaczewski: Biologiczne... op. cit., s. 64.
S. Owczarek: Gimnastyka Przedszkolaka. Warszawa 2001, s. 18.
Cyt. za S. Owczarek: Gimnastyka... op. cit., s. 18.
Cyt. za S. Owczarek: Gimnastyka... op. cit., s. 21.
Tamże, s. 22.
G. Sochaczewska: Rozwój sprawności motorycznych manipulacji i samoobsługi. „Wychowanie w Przedszkolu” 1986, nr 4, s. 233.
Tamże, s. 234.
J. Strelau: Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom I Podstawy psychologii. Gdańsk 2000, s. 299.
R. Przewęda: Rozwój somatyczny i motoryczny. Warszawa 1973, s. 161.
W. Wolański, J. Paŕizkova: Sprawność fizyczna a rozwój człowieka. Warszawa 1976, s. 259.
Tamże.
W. Gniewkowski, K. Wlaźnik: Wychowanie... op. cit., s. 114.
Tamże, s. 114.
Tamże, s. 114.
Tamże, s. 114-115.
W. Gniewkowski, K. Wlaźnik: Wychowanie... op. cit., s. 115.
D. Trzcińska: O prawidłowościach rozwoju motoryczności. „Wychowanie w Przedszkolu” 2001, nr 1, s. 23-24.
Tamże, s. 24.
W. Gniewkowski, K. Wlaźnik: Wychowanie... op. cit., s. 118.
Tamże, s. 118.
Tamże.
Cyt. za S. Owczarek: Gimnastyka przedszkolaka. Warszawa 2—1, s. 19.
M. Żebrowska: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1979, s. 439.
A. Jaczewski: Biologiczne... op. cit., s. 65.
A. Jaczewski, Biologiczne i medyczne... op. cit., s. 65.
S. Owczarek: Gimnastyka... op. cit., s. 20.
A. Jaczewski: Biologiczne... op. cit., s. 66.
M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa: Psychologia rozwoju człowieka. Warszawa 2000, s. 85.
M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jerza: Psychologia rozwojowa. Warszawa 1974, s. 108.
S. Owczarek: Gimnastyka... op. cit., s. 20.
S. Owczarek: Gimnastyka... op. cit., s. 20.
M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa: Psychologia... op. cit., s. 112.
J. Strelau: Psychologia. Podręcznik akademicki. Tom. 1 Podstawy psychologii. Gdańsk 2000, s. 305.
M. Żebrowska: Psychologia... op. cit., s. 488.
S. Owczarek: Gimnastyka... op. cit., s. 19.
Tamże.
Tamże, s. 19.
M. Przetacznikowa, G, Makiełło-Jarza: Psychologia... op. cit., s. 115.
J. Strelau: Psychologia... op. cit., s. 306.
Tamże, s. 305.
M. Żebrowska (red.): Psychologia... op. cit., s. 493.
M. Przetacznikowa, G. Makiełło-Jarza: Psychologia... op. cit., s. 116.
J. Baniak: Rola rodziny w rozwoju osobowości dziecka. „Bliżej Przedszkola” 2001, nr 1, s. 26.
Tamże.
J. Baniak: Rola... op. cit., s. 27
A. Jaczewski: Biologiczne... op. cit., s. 66.
J. Strelau: Psychologia... op. cit., s. 306.
M. Przetacznik-Gierowska, M. Tyszkowa: Psychologia... op. cit., s. 113.
A. Jaczewski: Biologiczne... op. cit., s. 66.
Tamże, s. 66.
Cyt. za J. Spišiakova: O emocjonalnym rozwoju dzieci. „Wychowanie w Przedszkolu” 1990, nr 10, s. 561.
E.Laska: Wychowywać oznacza udzielać pomocy w rozwoju. „Wychowanie w Przedszkolu” 1993, nr 4, s. 210-211.
Tamże.
2