Studia Podyplomowe z Pedagogiki Specjalnej
współfinansowane ze środków budżetu państwa i Europejskiego Funduszu Społecznego
w ramach projektu „Studia podyplomowe dla nauczycieli w zakresie ICT, języków obcych oraz drugiego przedmiotu”
Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej
dr hab., prof. APS Jarosław Rola
Charakter przywiązania a psychopatologia rozwoju dziecka w okresie późniejszym
Rodzaje przywiązania
Psychologowie zajmujący się badaniem przywiązania są zgodni co do słuszności stosowania metody opracowanej przez Ainsworth. Procedura Obcej Sytuacji została po raz pierwszy opisana przez Ainsworth już w 1969 roku w toku badań podłużnych nad przywiązaniem (Ainsworth, Witting, 1969), stając się powszechnie akceptowaną metodą badania jakości przywiązania.
W pionierskich badaniach Ainsworth i współpracowników (1978), w toku obserwacji klinicznych z wykorzystaniem Procedury Obcej Sytuacji, wyodrębniono trzy podstawowe typy przywiązania (B, A, C), będące zróżnicowaną odpowiedzią niemowląt na tak stworzoną sytuację eksperymentalną. Istotnym jest to, iż jak wskazuje Ainsworth, w każdym obserwowanym przypadku, niezależnie od zachowania matek wobec własnych dzieci kształtuje się pewna relacja przywiązaniowa. Przy czym, zdaniem autorki, nie jest istotny stopień, czy intensywność tego przywiązania, ale jakość tej relacji, o której decyduje dostępność i wrażliwość matek na potrzeby sygnalizowane przez ich dzieci. Na tej podstawie Ainsworth wyodrębniła trzy podstawowe typy przywiązania różniące się między sobą stopniem dostępności matki dla dziecka, jak i stopniem wrażliwości na sygnalizowane przez dziecko potrzeby.
Pierwszy z wyodrębnionych typów to bezpieczny typ przywiązania dziecka do matki. Dzieci wykazując ten wzorzec zachowania opisane zostały jako ufnie przywiązane do opiekuna. Stanowią one około 65 procent badanych. Dzieci te czują się na tyle bezpiecznie, iż w momentach poprzedzających epizod rozstania swobodnie dokonują eksploracji otoczenia, reagują niepokojem w sytuacji, gdy matka opuszcza pokój, zaś na jej powrót reagują entuzjastycznie. Dzieci te cechuje zaufanie do matki. Matki są dostępne dla dziecka, wrażliwe - co wyraża się ich gotowością do niesienia wsparcia i opieki, wtedy, kiedy taka pomoc jest konieczna.
Drugi z wyodrębnionych typów lękowo-ambiwalentny dotyczy około 25 procent badanych dzieci. Wiąże się on z niskim poczuciem bezpieczeństwa, co jest związane bezpośrednio z ograniczoną pewnością dziecka co do dostępności matki i gotowości reagowania w każdej chwili na manifestowane przez nie potrzeby. Dzieci o tym typie przywiązania reagują bardzo silnym niepokojem. Zmusza to je do ciągłego sprawdzania fizycznej obecność matki. Na sytuacje rozstania reagują silnym protestem. Powrót matki powoduje często ulgę ale i złość skierowaną na obiekt przywiązania (matkę).
Wreszcie ostatni styl unikający związany jest często z brakiem zaufania do matki, co wiąże się z jej długą nieobecnością i lub niedostępnością emocjonalną dla dziecka. Tak przedłużająca się sytuacja utrzymuje system przywiązania w stanie aktywnym, jednak dochodzi tutaj do uruchomienia mechanizmu obronnego wyłączającego informacje wyzwalające lęk z najwyższego poziomu świadomości. Konsekwencją tego jest unikanie bliskiego kontaktu z matka jako formy obrony przed zranieniem. Jedynie 10 procent dzieci reaguje w ten sposób. Dzieci te nie przejawiają negatywnych emocji, kiedy są rozłączone z matką, ani też nie ujawniają emocji pozytywnych, gdy matka powraca.
Późniejsze badania, jak i obserwacje kliniczne pozwoliły na wyodrębnienie kolejnej grupy dzieci.
Main i Solomon donoszą (1986) iż można spotkać grupę dzieci, które manifestują chwilową dezorganizację w relacji przywiązaniowej Jedne z nich manifestują niewłaściwe reakcje, zachowania przystosowawcze związane z reakcją na powrót rodziców/opiekunów. Inne z kolei manifestują przejawy utraty orientacji związanej zarówno z najbliższym środowiskiem rodzinnym, jak i społecznym (odnoszenie się do innych nie znanych osób). W zachowaniu innych z kolei zaobserwowano wyraźnie zaznaczone reakcje lękowe skierowane na własnych rodziców. Na podstawie tych obserwacji , Main i Salomon zaproponowały stworzenie kolejnej kategorii w ramach stworzonej przez Ainsworth i współpracowników (1978) klasyfikacji typów przywiązania. Określiły ją mianem Zdezorganizowane/ Zdezorientowane Przywiązanie (D). Ten typ przywiązania współistnieje obok trzech wyodrębnionych przez Ainsworth i współpracowników (1978). (za: Solomon, George, 1999).
Main i Solomon (za: Solomon i George, 1999) opisały siedem kryteriów diagnostycznych dla typu przywiązania D. Są to:
Sekwencyjne przejawianie przeciwstawnych wzorców zachowania, jak np. kiedy dziecko wyraźnie wita matkę, a potem odwraca się od niej, zastyga lub przyjmuje oszołomiony wyraz twarzy.
Równocześnie przejawianie przeciwstawnych zachowań, takich jak np. silne unikanie z równoczesnym silnym poszukiwaniem wzrokowym, dystres, złość.
Nie ukierunkowane, źle ukierunkowane, niekompletne i przerwane ruchy i inne sposoby wyrazu - np. silne przejawianie dystresu połączone bardziej z oddalaniem się niż zbliżaniem do matki.
Stereotypie, asymetryczne, niezorganizowane czasowo ruchy, nieprawidłowe (odbiegające od normy) postawy, jak np. potykanie się bez wyraźnej przyczyny i tylko wtedy, gdy obecna jest matka.
Zastyganie, znieruchomienie, spowolnienie ruchów i ogólnego wyrazu, włączając zachowania oszołomienia z przejawami afektu depresyjnego, takie jak nie skupione, „martwe” spojrzenie, otwarta buzia, nieruchome ciało.
Bezpośrednie przejawy obawy dotyczące matki, takie jak skulone ramiona lub lękowy wyraz twarzy.
Bezpośrednie przejawy dezorganizacji lub dezorientacji, takie jak wędrowanie bez celu, zdziwiony wyraz twarzy, różnorakie, gwałtowne zmiany afektu.
Krótką charakterystykę podstawowych, wyróżnionych przez Ainsworth i współpracowników wzorców przywiązania oraz typologię zaproponowaną przez Main i Solomon przedstawiono w Tabeli 1
Tabela 1 Wzorce przywiązania oraz ich krótka charakterystyka
Wzorzec |
Krótka charakterystyka |
B - przywiązanie ufne |
Matka jest „bezpieczną bazą” do eksploracji. Separacja: Oznaki „tęsknoty” za rodzicem, zwłaszcza podczas drugiej separacji. Powrót matki: Aktywnie wita rodzica uśmiechem, wokalizacją lub gestem. W sytuacji dyskomfortu sygnalizuje lub szuka kontaktu z rodzicem. Uspokojone wraca do eksploracji. |
A - przywiązanie lękowo - unikające |
Chętnie eksploruje, mało przejawów afektu czy zachowań ze zjawiska „bezpiecznej bazy”. Separacja: minimalna reakcja, mało widoczny dystres, gdy pozostawione samo. Powrót matki: odwraca wzrok, aktywnie unika rodzica, często koncentruje się na zabawkach. Wzięte na ręce może sztywnieć, odchylać się. Utrzymuje dystans w stosunku do rodzica, często przede wszystkim zainteresowane zabawkami. |
C - przywiązanie lękowo - ambiwalentne |
Widoczny dystres w sytuacji wejścia do pokoju, często niespokojny, rozdrażniony lub bierny; nie angażuje się w eksplorację. Separacja: niespokojny, oznaki silnego dystresu. Powrót matki: zmiennie dąży do kontaktu z oznakami gniewu, odrzucenia i napadami złości; lub może wydawać się bierne lub zbyt zasmucone, żeby sygnalizować, czy nawiązać kontakt. Nie znajduje pocieszenia u matki. |
D - przywiązanie zdezorganizowane/ zdezorientowane |
W zachowaniu brakuje jasnego celu, intencji czy wyjaśnienia - np. przeciwstawne sekwencje lub równoczesne zachowania, niekompletne, przerywane ruchy, stereotypie, zastyganie, bezpośredni wyraz lęku/ obawy przed rodzicem, zmieszanie, dezorientacja. Najbardziej charakterystyczny jest brak spójnej strategii przywiązaniowej, pomimo faktu, że dziecko może przejawiać leżące u podstaw dezorganizacji, zorganizowane wzorce zachowania (A, B, C). |
W literaturze spotkać można autorów odmiennie interpretujących zachowanie dzieci opisanych przez Main i Solomon. Na przykład Crittenden (1992, cyt. za: Solomon i George, 1999) zgadza się, że dzieci te przejawiają mieszaninę strategii unikającej i ambiwalentnej, jednak twierdzi, on, że nie oznacza to braku strategii. Wręcz przeciwnie, sądzi, że jest to zorganizowany wzorzec zachowania, który jest dostosowany do behawioralnego systemu opiekowania się, jaki obecny jest w relacji z matką. Objawy obserwowane u dziecka stanowią więc przykład zachowań adaptacyjnych. Jako takie pełnią one zarówno funkcję komunikacyjną - dotyczą charakteru opieki matki sprawowanej nad dzieckiem, jak również terapeutyczną - pozwalając dziecku na utrzymanie równowagi psychicznej na takim poziomie, na jakim jest to w danej sytuacji możliwe. Crittenden proponuje nazwać tę kategorię zachowań jako „obronno-przymuszającą” (defended- coercive) (za: Senator, 2002).
W rzadkich przypadkach niemowlęta klasyfikowane są do kategorii CC, kiedy zachowań niemowląt nie można sklasyfikować w obrębie trzech zasadniczych kategorii wyodrębnionych przez Ainsworth i współpracowników oraz kategorii Dezorganizacja/Dezorientacja przywiązania, wyodrębnionej przez Main i Solomon (1986) (za: Solomon, George, 1999).
Zaburzenia przywiązania
W klasyfikacji Światowej Organizacji Zdrowia - ICD-10 (WHO, 1992) zaburzenia przywiązania zalicza się do większej kategorii zaburzeń emocjonalnych wczesnego dzieciństwa. Zaburzenia te pojawiają się po raz pierwszy zwykle w dzieciństwie, często utrzymują się jeszcze w okresie młodzieńczym. Jeżeli utrzymują się po 18 roku życia, diagnoza ukierunkowana jest na rozpoznanie określonego rodzaju zaburzeń osobowości.
Pierwsze z zamieszczonych w klasyfikacji zaburzeń przywiązania - to reaktywne zaburzenie przywiązania (F94.1), które charakteryzuje się lękliwością i nadmierną czujnością, dziecka oraz znacznym ograniczeniem interakcji społecznych z rówieśnikami oraz częstą współwystępującą agresją, będącą najczęściej reakcją na pojawiające się trudności.
Interakcje społeczne dziecka mają charakter zahamowany, ambiwalentny lub cechuje je nadwrażliwość. Dzieci o tym typie zaburzeń przywiązania mogą reagować na opiekunów bardzo zmiennie: raz poszukują kontaktu, następnie unikają go, stawiając opór przy próbach przytulenia go, wzięcia na ręce. W klasyfikacji DSM-IV (1994) odpowiadają im reaktywne zaburzenia więzi, typ zahamowany.
Druga z wyodrębnionych w klasyfikacji WHO kategorii (ICD, 1992) to zaburzenia selektywności przywiązania (F94.2). Charakteryzują się one niezróżnicowanym zachowaniem przyjacielskim. W późniejszym okresie dzieciństwa związane są z zachowaniami mającymi na celu ściąganie na siebie uwagi innych osób. Często pojawiają się u dzieci z tym zaburzeniem trudności w interakcjach z rówieśnikami. Dzieci, które wykazują objawy tego zaburzenia, w sytuacjach trudnych poszukują pocieszenia i wsparcia, jednak osoba, która ma być jego ewentualnym źródłem zdaje się nie sprawiać dziecku większej różnicy. Interakcje z osobami obcymi są słabo modulowane, z dominacją zachowań przylepnych w dzieciństwie. W okresie późniejszym zachowania dziecka związane są z aktywnym poszukiwaniem uwagi i zainteresowania ze strony wszystkich osób z otoczenia, bez wyraźnych preferencji w tym zakresie. W klasyfikacji DSM-IV zaburzenia te określane są jako „ reaktywne zaburzenia więzi, typ odhamowany (DSM-IV, 1994).
W podręczniku diagnostycznym 0 - 3 ( DSM-III-R 0-3 Supplement, APA, 1990) wyróżniono następujące rodzaje zaburzeń przywiązania, jak: (a) nadmiernie zaangażowany, (b) niezaangażowany, (c) nadużywający, (d) zły/ wrogi, (e) lękowy/ spięty, (f) mieszany (za: Senator, 2002).
Szczegółową klasyfikację zaburzeń przywiązania zaproponowali Zeanah, Mammen i Liebermann (1993). Wyróżnili i opisali oni pięć różnych typów zaburzeń przywiązania:
Typ I: Nie przywiązany (nonattached attachment disorder)
Dziecko nie przejawia preferencji w stosunku do wybranego opiekuna, nawet w sytuacjach zagrożenia.
Nie przejawia wyraźnej reakcji na separację.
Jest nie różnicująco towarzyskie (na poziomie interakcji wszystkich traktuje podobnie).
Typ II: Nie różnicujący (indiscriminate attachment disorder)
Dziecko oddala się od opiekuna, bez powracania do niego (zaburzone zjawisko „bezpiecznej bazy”).
Często stawia się w sytuacjach stanowiących niebezpieczeństwo (fizyczne).
Przejawia nadmiernie przyjacielskie zachowania w stosunku do nieznanych osób, np. poszukuje u nich pocieszenia.
Obecne są dwa podtypy:
nadmiernie towarzyski (socially promiscuous)
nieostrożny/ narażony na niebezpieczeństwo (reckless/ accident- prone/ risk- taking)
Typ III: Zahamowany (inhibited attachment disorder)
Dziecko przejawia niechęć do zbliżania się, dotyku w nieznanych sytuacjach, szczególnie w obecności nieznanej osoby.
Aktywnie unika i wycofuje się z interakcji społecznych innych niż z opiekunem.
Zakres okazywanych emocji jest ograniczony. Przyjmuje postawę od badawczej do nadmiernie czujnej.
Obecne są dwa podtypy:
nadmiernie przywierający (excessive clinging)
kompulsywnie ugodowy (compulsive compliance)
Typ IV: Agresywny (aggressive attachment disorder)
Dziecko wyraźnie preferuje opiekuna, do którego jest przywiązane, ale poszukiwanie bliskości jest często przerywane przez wybuchy złości i agresji.
Przejawy złości wychodzą poza ramy normy rozwojowej dla danego wieku.
Mogą być widoczne przejawy lęku.
Typ V: Odwrócone role (role- reversed attachment disorder)
Role rodzic- dziecko są odwrócone i jest to stała cecha relacji.
Dziecko utrzymuje bliskość z opiekunem w nieznanym otoczeniu, bez przejawiania lęku.
Dziecko jest nadmiernie wymagające, rządzące się, nadmiernie troskliwe lub kontrolujące w interakcji z opiekunem.
Dziecko przejawia nadmierne zainteresowanie psychicznym samopoczuciem rodzica (Zeanah, Mammen i Liebermann, 1993 za: Senator, 2002).
Przebieg zaburzeń więzi wymaga dalszych, ustrukturyzowanych badań. W badaniach tych uwzględnione być powinny istotne wskaźniki mające na celu właściwe rozpoznanie ewentualnie manifestowanych trudności. Wskaźniki te dotyczą stopnia nasilenia objawów, powszechności ich utrzymywania się, czasu pojawienia się, sytuacji bytowej dziecka, stopnia zaspokajania jego podstawowych potrzeb emocjonalnych, wreszcie charakteru opieki nad dzieckiem, stopnia jej trwałości i niezmienności (ograniczona liczba osób sprawujących opiekę nad dzieckiem).
Przywiązanie a psychopatologia rozwoju dziecka
Postawmy pytanie, czy istnieje związek pomiędzy jakością więzi przywiązaniowej pomiędzy dzieckiem i opiekunem a występowaniem określonych symptomów klinicznych w jego zachowaniu. Jakość tej więzi określana jest nie poprzez jej intensywność, lecz dostępność matki i jej wrażliwość na potrzeby sygnalizowane przez dziecko. Wreszcie, jaki jest charakter tego związku? Jakie są mechanizmy psychiczne leżące u podłoża stwierdzanych trudności w funkcjonowaniu dziecka?
Weinfield, Sroufe, Egeland i Carlson (1999) opisują cztery mechanizmy wyjaśniające związek pomiędzy przywiązaniem a dalszym rozwojem dzieci. Zaznaczają przy tym, że wyjaśnienia te nie wykluczają się wzajemnie, ale najprawdopodobniej wszystkie mają swój udział w ciągłym wpływie przywiązania na dalszy rozwój. Rozpatrzmy te mechanizmy odnosząc niektóre z nich do relacji matka - dziecko z niepełnosprawnością intelektualną.
Pierwszy mechanizm opiera się na odkryciach z dziedziny neurologii i neuropsychologii. Zakłada się, że doświadczania wczesnodziecięce, także te dotyczące przywiązania, wpływają na rozwijający się mózg, co daje długotrwałe efekty, gdyż prowadzi do zmian na poziomie neuronalnym. Wczesne doświadczenia traumatyczne w ramach relacji z matką modyfikują wrażliwość systemu nerwowego dziecka. Wrażliwość ta z kolei wpływa na sposób, przeżywania aktualnych sytuacji stresowych, sposoby radzenia sobie z nimi , wreszcie obecność nieznośnych, bolesnych stanów emocjonalnych.
Po drugie wczesna relacja przywiązaniowa może stanowić podstawę nauki afektywnej regulacji. Reakcje opiekuna na dystres dziecka stanowią zewnętrzne źródło regulacji emocji zanim dziecko nauczy się samoregulacji. Wczesna relacja przywiązaniowa może więc wpływać na dziecko poprzez działania rodziców oraz poprzez internalizowane wzorce regulacji pochodzące z relacji z nimi. Różnice indywidualne w zakresie jakości przywiązania mogą odzwierciedlać się w toku dalszego rozwoju dziecka w postaci różnic w regulacji afektywnej.
Trzecie możliwe wyjaśnienie wpływu przywiązania na dalszy rozwój dotyczy regulacji i synchronii behawioralnej. Poprzez obserwowanie i wchodzenie w interakcje z opiekunem dziecko uczy się, jak można zachowywać się w relacji. Dzieci z ufnym wzorcem przywiązania rozwijają takie zdolności, jak: samokontrola i naprzemienność zachowania, co wyposaża je w lepsze umiejętności wchodzenia w interakcje, niż ma to miejsce w przypadku dzieci przywiązanych lękowo. Te umiejętności interakcyjne mogą być dalej stosowane w nowych sytuacjach i nowych relacjach, co przyczynia się do zagwarantowania sobie wystarczającego poziomu wzmocnień pozytywnych, a w razie ich braku podjęcie czynności zapewniających ciągłość takich doświadczeń.
Czwarty mechanizm opiera się na reprezentacji. Wg Bowlby'ego dziecko poczynając od wczesnych relacji zaczyna tworzyć reprezentacje odnośnie zarówno tego, czego oczekuje od innych, jak i tego, jak spodziewa się być przez innych traktowane. Te przekonania i oczekiwania, czy też innymi słowy „wewnętrzne robocze modele”, zaczynają się kształtować w relacji z opiekunem, gdy niemowlę zaczyna antycypować zachowanie opiekuna jako odpowiedź na własne sygnały. Dziecko, które jest traktowane stale w sposób wrażliwy uczy się postrzegać świat jako dobry i reagujący na nie, a siebie jako osobę zasługującą na uwagę. Dziecko, które jest traktowane szorstko lub dziwacznie, uczy się widzieć świat jako nieprzewidywalny i niewrażliwy, a siebie jako osobę nie zasługującą na lepsze traktowanie. Te wewnętrzne robocze modele są dalej wnoszone do nowych relacji i nowych doświadczeń, wyznaczając oczekiwania i zachowania dziecka (Weinfield, Sroufe, Egeland i Carlson, 1999 za: Senator, 2002). Zdaniem Bowlb'ego relacja matki z dzieckiem jest prototypem kontaktu emocjonalnego dziecka z innymi osobami w okresie późniejszym. W zakres tego wzorca wchodzą:
gotowość do obsadzania emocjami innych ludzi, a więc to, czy i w jakim stopniu dziecko jest gotowe reagować na otoczenie społeczne
oczekiwania poznawcze i emocjonalne co do zachowań i możliwości gratyfikacji potrzeb emocjonalnych dziecka
zdolność do integracji emocji i funkcji orientacyjno-poznawczych, wyrażających się w poziomie adekwatności reakcji emocjonalnej.
Zgodnie z teorią przywiązania interakcja matki z dzieckiem, jej charakter wpływa na proces kształtowania się zróżnicowanych form zachowania się niemowlęcia w kontakcie z matką, wyznaczając jednocześnie poziom zdolności adaptacyjnych dziecka zarówno na przestrzeni okresu rozwojowego, jak i znacznie później.
Zarówno przekonanie Bowlby'ego o istotnej roli modelu umysłowego jednostki w kształtowaniu się jej późniejszych relacji z innymi ludźmi, jak i wyniki badań Ainsworth dotyczące niemowląt oraz dzieci w młodszym wieku szkolnym, potwierdzają przypuszczenia odnośnie wpływu stylu przywiązania na dalszy rozwój dzieci.
Najczęściej podawane przykłady związków wzorców przywiązania z psychopatologią odnoszą się do wzorca D, czyli przywiązania zdezorientowanego/ zdezorganizowanego.
Dzieci o tym wzorcu przywiązania częściej przejawiają w dalszym rozwoju problemy adaptacyjne i zaburzenia zachowania (Lyon- Ruth i Jacobovitz, 1999; Greenberg, 1999). Są bardziej agresywne i wrogie w relacjach z innymi. Wzorzec zdezorganizowany współwystępuje także z zaburzeniami dysocjacyjnymi (Lyon- Ruth i Jacobovitz, 1999). Odkryto ponadto związek pomiędzy tym wzorcem a zaburzeniami osobowości typu borderline (Fonagy, Target i Gergely, 2000).
Dzieci przywiązane lękowo do swoich opiekunów przejawiają znacznie częściej zaburzenia zachowania (Speltz, DeKlyen i Greenberg, 1999), mają gorsze relacje z rówieśnikami i częściej są depresyjne (Greenberg, 1999). Często obserwacja takich zależności sprzyja spostrzeganiu tego wzorca przywiązania jako patologicznego a przynajmniej mniej korzystnego w stosunku do bardziej pożądanego jakim jest bezpieczne (ufne) przywiązanie dziecka do opiekuna. Jak słusznie zauważa Greenberg (1999) lękowe przywiązanie stanowi jeden z czynników ryzyka dla rozwoju dalszej psychopatologii, jednak jej w pełni nie determinuje. W wielu przypadkach manifestowanie przez dziecko wzorców lękowych w środowisku, w którym ono przebywa (rodzina) jest adaptacyjne, nie spełnia więc kryteriów, tego, co jesteśmy skłonni uznać za zaburzenie.
Greenberg (1999 za: Senator, 2002) przedstawia cztery możliwe drogi wpływu przywiązania na rozwój psychopatologii:
Wewnętrzne robocze modele zawierają reprezentację siebie, obiektu oraz znaczenia relacji. Jeśli dziecko jest przywiązane do opiekuna w sposób lękowy, wówczas wewnętrzne modele charakteryzują się złością, brakiem zaufania oraz lękiem. Reprezentacja siebie, która nieodłącznie jest związana z wewnętrznymi modelami nabiera takich właśnie jakości, co istotnie wpływa zarówno na sposób postrzegania siebie jak i na samoocenę. Jeśli zaś dziecko „obsadza” obraz siebie lękiem i agresją, może to prowadzić do rozwoju zaburzeń zachowania oraz innych zaburzeń psychicznych. Stanowi to odległą konsekwencję więzi przywiązaniowej.
Przywiązanie wpływa także zdaniem autora na regulację emocjonalną. We wczesnym rozwoju może to znaleźć swoje odzwierciedlenie na poziomie organizacji neuronalnej (takie założenie przyjmuje się na podstawie odkryć LeDoux (1995, cyt. za: Greenberg, 1999) dotyczących bezpośrednich połączeń ciała migdałowatego (struktury limbicznej) z korą czołową. Zmiany w strukturach nerwowych mają zaś wpływ na rozwój różnych zaburzeń psychicznych, np. na rozwój depresji.
Zaburzenia zachowania mogą powstawać z utrwalonych zachowań przywiązaniowych, jeśli dziecko posługuje się negatywnymi formami poszukiwania uwagi oraz bliskości (np. przez nieposłuszeństwo), a inne strategie okazują się nieskuteczne.
Przywiązanie może wpływać na ogólną postawę do interakcji społecznych. Ufne przywiązanie motywuje do nawiązywania pozytywnych relacji z innymi, podczas gdy przywiązanie lękowe może prowadzić do unikania i oporu w sytuacjach interakcyjnych.
Greenberg (1999), rozpatruje przywiązanie jako czynnik ryzyka albo czynnik chroniący, a nie bezpośrednie źródło możliwej patologii. Takie stanowisko wspiera licznymi przykładami badań. Zauważa, że przywiązanie lękowe często koreluje z danym zaburzeniem tylko w połączeniu z innymi czynnikami. Na przykład w rodzinach o wysokim społecznym stopniu ryzyka stwierdzono, że dzieci przywiązane lękowo były bardziej agresywne, lecz w rodzinach o niskim poziomie ryzyka ta zależność nie wystąpiła. Niektóre korelacje z kolei (np. między depresją matki, przywiązaniem i dalszym rozwojem dziecka) wykryto tylko u chłopców. Na tej podstawie można powiedzieć, że przywiązanie ufne stanowi czynnik ochronny, a przywiązanie lękowe czynnik ryzyka dla rozwoju dalszej patologii rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka. Nie można jednak czynić bezpośrednich powiązań między danym wzorcem a zaburzeniem. Wynika to także z podejścia ekologicznego i interakcyjnego, gdzie uwzględnia się mnogość wpływów środowiskowych na funkcjonowanie i rozwój człowieka. Przywiązanie lękowe nie jest ani czynnikiem koniecznym ani wystarczającym dla rozwoju patologii.
Greenberg (1999) proponuje czteroczynnikowy model ilustrujący etiologię dezadaptacji i psychopatologii w dzieciństwie. Cztery wyróżnione przez niego czynniki, mają charakter obszarów, które mogą być źródłem niekorzystnych oddziaływań prowadzących do rozwoju patologii. Są to:
Obszar a
cechy dziecka, takie jak: temperament, funkcjonowanie neurologiczne, podatność biologiczna, nadpobudliwość, zaburzenia rozwojowe itp.;
Obszar b
jakość relacji przywiązaniowych we wczesnym dzieciństwie;
Obszar c
sposób sprawowania opieki rodzicielskiej;
Obszar d
rodzinna „ekologia”, czyli np. zasoby rodzinne, wsparcie wewnątrzrodzinne oraz społeczne wsparcie dla rodziny, wydarzenia i zmiany w rodzinie;
Jak wynika z prezentowanego modelu za cztery główne czynniki ryzyka dla braku adaptacji, wynikające z czterech tak wyodrębnionych obszarów Greenberg uważa: nietypowe cechy dziecka (np. zaburzenia rozwojowe), przywiązanie lękowe, brak efektywnych metod sprawowania opieki rodzicielskiej i niepomyślne wydarzenia rodzinne - np. depresja rodzica.
Model przedstawiający przyczyny dezadaptacji i rozwoju psychopatologii zaproponowany przez Greenberga (1999) rzuca pewne światło na proces patologii rozwoju obserwowany u osób z niepełnosprawnością intelektualną. Wyodrębnione przez Greenberga obszary stanowią potencjalne źródła niekorzystnych oddziaływań, co w konsekwencji prowadzić może do rozwoju patologii w funkcjonowaniu dzieci i ich rodzin. Wyodrębnione przez autora czynniki ryzyka w każdym z tak wyodrębnionych obszarów pokrywają się z wynikami badań dotyczących tychże w wyjaśnianiu obecności i mechanizmów zaburzeń sfery emocjonalnej osób niepełnosprawnych intelektualnie (m.in. Kostrzewski, 1974; Tomkiewicz, 1975; Rutter, 1995; Borzyszkowska, 1997; Żyżelewicz, 1998; Sowik, 1999; Żyłka 2001).
Czteroczynnikowy model dezadaptacji Greenberga pozwala na potwierdzenie tezy, iż to nie same cechy związane z funkcjonowaniem dziecka wpływają na obecność psychopatologii obserwowanej w okresie rozwojowym. Psychopatologia jest wynikiem wzajemnej interakcji wielu czynników związanych tak z osobą dziecka, jak i z osobami jego rodziców, ich funkcjonowaniem, wreszcie z zasobami środowiskowymi, pozwalającymi często na minimalizację skutków wydarzeń negatywnych.
W proponowanym modelu czynników ryzyka należy uwzględniać nie tylko ich ilość, ale także jakość (czyli potencjalną siłę oddziaływania). Być może niektóre czynniki ryzyka mają większy wpływ na rozwój jakiegoś określonego rodzaju zaburzenia niż inne. Ważny jest także czas wystąpienia i trwania niektórych czynników. W modelu tym Greenberg zakłada, że im więcej czynników współwystępuje w tym samym czasie w procesie rozwoju dziecka, tym większe jest ryzyko powstania zaburzenia (za: Senator, 2002).
Mikulincer i Nachshon (1991) donoszą, iż styl przywiązania wyniesiony z rodziny macierzystej (obszar b w modelu Grrenberga) ma nie tylko wpływ na przebieg komunikacji między małżonkami, ale modyfikuje także wzory samoujawniania się prezentowane wobec innych osób, z którymi ludzie pozostają w bliskich związkach. Spostrzeżenie to potwierdza wcześniej prezentowany pogląd Bowble'go o prototypie pierwszych związków przywiązaniowych dla rozwoju strategii wykorzystywanych w procesie komunikacji interpersonalnej. Okazało się, iż osoby o bezpiecznym typie przywiązania charakteryzują się wyższym poziomem samoujawniania, czują się lepiej w kontakcie z innymi ludźmi, są bardziej elastyczne, częściej odwzajemniające uczucia i oczekiwania innych osób. Mają wreszcie skłonność do udzielania innym większej ilości informacji o sobie w stosunku do osób o unikającym i lękowo-ambiwalentnym stylu przywiązania (Mikulincer i Nachshon , 1991 za: Kuczyńska, 1998).
Podobne prawidłowości zaobserwowano badając zależność pomiędzy typem przywiązania we wczesnym dzieciństwie w rodzinie macierzystej, jego utrzymywaniem się w okresie późniejszym a rozwojem kompetencji społecznych dzieci 6-ścio letnich (Solomon, George, De Jong, 1995).
Wyniki badań typu follow-up przeprowadzane u dzieci w wieku 6 lat, które wcześniej zostały sklasyfikowane jako Typ D przywiązania (Dezorganizacja/Dezorientacja) wskazują na fakt, iż dzieci te bardzo często ze strony rodziców doświadczają również w późniejszym okresie swojego życia zachowań kontrolujących lub karzących.
W wieku szkolnym ten typ przywiązania został określony mianem relacji Dezorganizacyjno/Kontrolującej, lub Dezorganizacyjno/Karzącej . Wyniki badań wskazują, iż oba typy relacji przywiązaniowej są dobrym predyktorem dla obecności w okresie późniejszym problemów w zachowaniu dziecka (m.in. Solomon, George, De Jong, 1995; Speltz, Greenberg, DeKlyen,1990 za: Casidy, Shaver, 1999).
Wyniki licznych studiów nad zdezorganizowanymi niemowlętami (D) wskazują wyraźnie na fakt, iż tego typu doświadczenia stanowią poważny czynnik ryzyka dla rozwoju zaburzeń rozwojowych u dzieci w późniejszym okresie. Zachowania matek niemowląt o typie przywiązania D (dezorganizacja/dezorientacja) opisywane są z jednej strony jako niezwykle intensywne lecz zabarwione zniecierpliwieniem i wrogością w stosunku do dziecka, z drugiej strony kontakt ten cechuje często emocjonalna obojętność. Te zachowania matek mogą przerażać dziecko modyfikując jednocześnie proces rozwoju emocjonalnego, społecznego i poznawczego dziecka. Uzyskane wyniki potwierdzają więc obserwacje Ainsworth, iż to nie intensywność przywiązania, ale głównie jakość tej relacji, rozumiana jako dostępność matki oraz jej wrażliwość na zaspokajanie potrzeb dziecka, są głównymi determinantami zarówno typu przywiązania, jak i późniejszych wynikających stąd konsekwencji rozwojowych.
Okazuje się bowiem, iż nieadekwatne zachowania macierzyńskie, ale również ojcowskie (obszar c w modelu Greenberga), wpływać mogą na poziom osiągnięć szkolnych badanych dzieci, który w takich przypadkach okazuje się często niższy, niż wynika to z potencjału intelektualnego dziecka. Z kolei zachowania opiekunów cechujące się wsparciem aktywności dziecka, zaangażowaniem, zrozumieniem, ograniczoną kontrolą, zachowania zachęcające, popierające, pobudzające, dodające odwagi wpływają na sposób percepcji siebie przez samo dziecko, stając się tym samym dobrym predyktorem późniejszych osiągnięć szkolnych (m.in.Moss, St-Laurent, Parent, 1999). Dodatkowo można stwierdzić, iż stopień w jakim dziecko doświadcza tych zachowań ze strony rodziców i opiekunów warunkuje rozwój umiejętności leżących u podłoża rozwoju podstawowych zdolności szkolnych, m.in. rozwiązywanie problemów, ułatwiając równocześnie rozwój umiejętności metapoznawczych, takich jak: planowanie własnej aktywności, jej monitorowanie, oraz ocenę osiągniętych rezultatów. Deficyt w zakresie zdolności metapoznawczych często jest związany (współwystępuje) z brakiem osiągnięć szkolnych, mimo prawidłowego rozwoju intelektualnego dziecka ( Loper, Murphy, 1985 za: Solomon, George, 1999).
Trudności metapoznawcze szczególnie w zakresie monitorowania przebiegu własnej, celowej aktywności poznawczej często identyfikowane są u młodzieży i osób dorosłych manifestujących symptomy dezorgaznizacji i dezorientacji w relacji przywiązaniowej (Typ D) we wczesnym dzieciństwie w swych rodzinach macierzystych. Wyniki badań (m.in. Flavell, 1979; Main, 1991) wskazują, iż monitorowanie przebiegu własnej aktywności poznawczej, jako jedna z umiejętności metapoznawczych, odnosi się do takich umiejętności, jak: planowanie, obserwacja, zatrzymanie aktywności. Umiejętności te są aktywowane kiedy osoba ma świadomość sprzeczności pomiędzy aktualnie analizowanymi danymi.
W pracach zainspirowanych teorią przywiązania sformułowaną przez Bowlbye'go często odnaleźć można wskazywaną przez autorów zależność pomiędzy charakterem przywiązania we wczesnym dzieciństwie a rozwojem poznawczym dziecka. W okresie niemowlęctwa i wczesnego dzieciństwa bezpieczne przywiązanie związane jest z wyraźnie nasiloną zdolnością do współdziałania z rówieśnikami, zaś w okresie późniejszym daje jako swoją odległą konsekwencję umiejętność rozwiązywania problemów. Dzieci o bezpiecznym typie przywiązania manifestują większą motywację do działania oraz bardziej nasiloną umiejętność organizacji aktywności nastawionej na poznawanie nowego otoczenia niż ich rówieśnicy manifestujący przejawy przywiązania nie zaspokajającego potrzeby bezpieczeństwa psychicznego. Z kolei dzieci o typie o lękowo-ambiwalentnym i lękowo - unikającym typie przywiązania wykazują trudności w eksploracji najbliższego otoczenia w toku zabawy z matkami. Ograniczenia w zakresie emocjonalnych reakcji, jak również częsty brak współbrzmienia emocjonalnego zdaje się wpływać niekorzystnie na zdolność wspólnego rozwiązywania problemów i realizację założonych celów w okresie późniejszym (Belsky, Rovine, Taylor, 1984; Cassidy, Berlin, 1994; Pederson, Moran, 1996).
W toku prawidłowego rozwoju dziecka, wzrastająca zdolność do tworzenia poznawczych reprezentacji otaczającej rzeczywistości, wzrastające zdolności komunikacyjne, podnoszą możliwość osiągania w relacji z opiekunem wspólnych celów poznawczych (współdziałanie i współpraca). Efektywne wspólne partnerstwo w tym zakresie wymaga posiadania zdolności werbalnego negocjowania przez każdą ze stron, tych doraźnych celów, które pozostają w sprzeczności z indywidualną motywacją każdego z uczestników interakcji, a które to cele uniemożliwiać mogą realizację wspólnych zadań (cele perspektywiczne).
Pierwotne zaburzenia w procesie współpracy pomiędzy opiekunami a dzieckiem jak i w zakresie realizacji wspólnych celów, wynikające z jakości relacji przywiązaniowej, mogą interferować w proces rozwoju zdolności metapoznawczych, co zmniejsza szansę osiągnięcia sukcesów w procesie adaptacji szkolnej dziecka. Rezygnacyjny styl opieki nad dzieckiem, (obszar c w modelu Greenberga) który jest typowy dla matek dzieci „zdezorganizowanych” (typ D) jest nie do pogodzenia z uważnym śledzeniem aktywności, jej regulacją , stając się jedną z możliwych przyczyn dyssregulacji zdolności metapoznawczych dziecka i w konsekwencji funkcjonowaniem znacznie poniżej swoich potencjalnych możliwości.
Pewne wsparcie dla tak sformułowanego stwierdzeń stanowić mogą wyniki badań, które wskazują na to, iż niski poziom emocjonalnego wsparcia manifestowany przez matki (obszar d w modelu Greenberga) dzieci o typie D przywiązania (Dezorientacja/Deorganizacja) wpływa na to, iż matki te rzadziej inicjują i wspierają aktywność komunikacyjną swoich dzieci, co jest często związane również z ograniczeniami w zakresie wsparcia poznawczego w toku wspólnej zabawy z dzieckiem (m.in. Lyons-Ruth, Connell, Zoll, Stahl, 1987; Lyons-Ruth i współ., 1991). Wyniki ostatnich badań (Lyons-Ruth, Easterbrooks, Cibelli, 1997) wskazują, iż depresja matki i dezorganizacja dziecka są istotnymi czynnikami predyktywnymi (czynniki ryzyka) dla pojawienia się i utrzymywania w okresie szkolnym zachowań agresywnych u dzieci. Obecność tych dwóch czynników ryzyka w przypadku dzieci z niepełnosprawnością intelektualną stanowi przyczynę klinicznych manifestacji problemów w zachowaniu.
Generalnie, obecność w środowisku wychowawczym dziecka wyodrębnionych czynników ryzyka stanowi poważne zagrożenie zarówno dla rozwoju emocjonalnego jak i poznawczego dziecka (por. Greenberg, 1999).
Solomon J., , George, C., De Jong, A., (1995) wskazują, iż 6 letnie dzieci z lękową, zdezorganizowaną reprezentacją własnej osoby znacznie częściej niż inne manifestują poważne problemy w zachowaniu. Inne wyniki badań wskazują na związek pomiędzy modelem przywiązania a mierzonym w okresie szkolnym poziomem samooceny i siłą ego. Jeśli chodzi o zdolności poznawcze, Jacobsen i współpracownicy (1994) wskazują iż w przypadku dzieci w wieku od 7 -15 lat ich poziom regulowany jest m.in. poprzez wykształcone poczucie własnej wartości, pewności siebie. Oba wymienione aspekty rozwoju osobowego kształtowane są w ramach relacji, w toku pierwszych lat życia dziecka (Jacobsen i współpracownicy (1994 za: Solomon, George, 1999).
Jacobsen i Hofmann (1997) oceniając efekty wpływu charakteru relacji opiekun - dziecko w okresie dzieciństwa na przebieg kariery szkolnej wskazują , wyraźnie, iż charakter więzi wyznacza głównie rodzaj samooceny dziecka. Nieadekwatna, zaniżona samoocena dziecka wyznaczała z kolei rodzaj i poziom jego osiągnięć szkolnych (za: Solomon, George, 1999).
Wyniki badań wskazują również na ogromne znaczenie współpracy pomiędzy rodzicem a dzieckiem dla rozwoju osiągnięć szkolnych w zakresie matematyki (m.in. Pratt, Green, MacVicar, Bountrogianni, 1992, za: Moss, St-Laurent, Parent, 1999). Okazuje się, iż na rozwój zdolności matematycznych wpływ mają takie czynniki, jak: umiejętność stawiania sobie celów, monitorowanie przebiegu ich realizacji ze strony dziecka adekwatna, pozytywna samoocena dziecka oraz wsparcie ze strony rodzica.
Moss, St-Laurent, Parent (1999) przeprowadziły badania na próbie 63 francuskich matek i ich dzieciach w ciągu dwóch kolejnych lat, kiedy dzieci miały kolejno 6 i 8 lat. Badanie dzieci i ich matek odbywało się w ciągu dwóch wizyt. W toku pierwszej, kiedy dzieci miały 6 lat dokonano pomiaru charakteru więzi przywiązaniowej dzieci i ich matek. Stanowiło to podstawę podziału badanej grupy na dwie podgrupy : matki ich dzieci o typie D przywiązania - Dezorganizacja /Dezorientacja (grupa eksperymentalna) oraz matki ich dzieci o typie nie zdezorganizowanego przywiązania (A, B,C - grupa kontrolna).
W wieku 8 lat, przeprowadzono kolejne badanie dzieci z obydwu grup dokonując pomiaru w zakresie poziomu samooceny, poziomu osiągnięć szkolnych, funkcjonowania intelektualnego (m.in. zdolności werbalne). Główny cel tak zaplanowanego badania stanowiło prześledzenie ewentualnych zależności pomiędzy charakterem więzi dziecko - opiekun a poziomem jego samooceny oraz osiągnięciami szkolnymi.
Uzyskane wyniki wskazują iż matki dzieci o typie D przywiązania w istotnie mniejszym stopniu manifestowały zachowania nastawione na współpracę w toku rozwiązywanie wspólnych problemów, w porównaniu z pozostałymi grupami badanych diad matka - dziecko (A, B, C). Dominujący negatywny klimat emocjonalny, jak i wysoki poziom krytycyzmu matki wobec aktywności dziecka w grupie eksperymentalnej uniemożliwiał wspólne wykonywanie zadań. Tak uzyskane wyniki pozostają w zgodności z rezultatami wcześniejszych badań donoszących, iż dzieci (o typie przywiązania D) w młodszym wieku szkolnym manifestują niski poziom zaangażowania, niskie nasilenie wzajemnych obustronnych reakcji emocjonalnych w relacji dziecko-opiekun oraz niski poziom zdolności komunikacyjnych w relacjach z rówieśnikami.
Można również oczekiwać, iż charakter relacji dziecka i opiekuna (relacja zdezorganizowana) w wieku 6 lat stanowi czynnik ryzyka dla obecności trudności w późniejszym funkcjonowaniu szkolnym dziecka. Czynnik ten jest również odpowiedzialny za deficyty w zakresie samooceny dziecka w wieku lat ośmiu.
Wyniki prezentowanego badania Moss, St-Laurent, Parent (1999) pozostają w związku z wynikami ich wcześniejszych badań wskazujących na zależność pomiędzy społecznymi i emocjonalnymi komponentami relacji a przebiegiem i charakterem procesów poznawczych u dzieci. Okazuje się, iż procesy te mogą być szczególnie podatne na zaburzenia, w przypadku których czynnik wyzwalający stanowią : wysoki poziom lęku oraz niski poziom samooceny (czynniki pozaintelektualne w procesie uczenia się por. m.in. Bartkowicz, 1988).
Pewnym wsparciem dla tak uzyskanych rezultatów mogą być wyniki badań wskazujące, iż dzieci, które spostrzegają same siebie jako słabsze, które są jednocześnie niepewne, i wątpiące w swoje zdolności, są szczególnie podatne na gorsze osiągnięcia, słabsze rezultaty w sytuacjach zadaniowych, w porównaniu z ich rówieśnikami. Ich poziom lęku w sytuacjach zadaniowych jest na tyle wysoki, iż powoduje - po pierwsze oczekiwanie niepowodzenia, po drugie - jest odpowiedzialny za szybką rezygnację z aktywności poznawczej w sytuacjach zadaniowych w momencie pojawienia się jakichkolwiek trudności.
Shaver, Hazn, Bradshaw (1988) podjęli próbę fenomenologicznego porównania wyodrębnionych w literaturze cech przywiązania dziecka do opiekuna z romantyczną miłością ludzi dorosłych. Zarówno niesłychane podobieństwo cech przywiązania i miłości, jak również dynamika reakcji partnerów sugeruje zdaniem autorów, iż podstawą obu zjawisk jest ten sam proces. Uzyskany wynik skłonił autorów do przeprowadzenia badania, celem którego było określenie wpływu stylu przywiązania wyniesionego z własnych doświadczeń w dzieciństwie w rodzinie macierzystej, na dorosłe życie uczuciowe badanych osób. Wyniki pokazały, iż osoby o różnych stylach przywiązania różniły się nie tylko doświadczeniami w opisywanej miłości, ale również w ocenie siebie i własnego stosunku do miłości romantycznej. Wiek badanych osób okazał się czynnikiem modyfikującym zaobserwowane relacje. Stwierdzono, iż styl przywiązania wyniesiony z rodziny macierzystej ma większy wpływ na kształtowanie się przywiązania w dorosłości w młodszej grupie badanych (średnia wieku 18 lat) niż w grupie starszej (średnia wieku 26 lat) (Shaver, Hazen, Bradshaw, 1988 za: Kuczyńska, 1998). Uzyskany rezultat został potwierdzony w badaniach Feeney'a i Nollera (1990), gdzie styl przywiązania okazał się silnie związany z przekonaniami młodzieży dotyczącymi miłości (Feeney, Noller, 1990 za: Kuczyńska 1998).
W projekcie badawczym Minnesota Parent-Child Project (Weinfield i wsp., 1999) wykryto szereg korelacji pomiędzy rodzajem więzi wykształconej w dzieciństwie a różnymi cechami osobowości dziecka w starszym wieku. Przywiązanie ufne łączyło się z pewnością siebie, poczuciem sprawstwa, niezależnością, empatią, zdolnością do tolerowania frustracji oraz kompetencjami poznawczymi i społecznymi. Dzieci przywiązane ambiwalentnie były bardziej lękowe i nadmiernie czujne. W relacjach z rówieśnikami często wchodziły w rolę ofiary, podczas gdy dzieci z unikającym wzorcem przywiązania przyjmowały częściej rolę prześladowcy. Przywiązanie zdezorganizowane w późniejszym wieku łączyło się z zachowaniami kontrolującymi (Main i Cassidy, 1988, za: Solomon i George, 1999).
Reasumując, wyniki prezentowanych badań w wielu przypadkach wskazują na zależność pomiędzy jakością relacji przywiązaniowej we wczesnym dzieciństwie a późniejszym rozwojem poznawczym, emocjonalnym i społecznym dziecka. Jakość więzi określana stopniem zaangażowania matki w realizację potrzeb rozwojowych jej dziecka, jej zdolność do dostrajania się emocjonalnego i intelektualnego, wreszcie jej dostępność - zarówno w sensie fizycznym, jak i emocjonalnym, stanowi często podstawę późniejszej wiary w siebie. Kiedy jednostka jest przekonana o dostępności obiektu przywiązania i wierzy w to iż zachowa się on w razie potrzeby zgodnie z jej potrzebami (wsparcie lub ochrona), może ona wówczas przejawiać ciepłe zainteresowanie innymi ludźmi, czy otoczeniem społecznym (bliższym i dalszym). W tym sensie przywiązanie stanowi podstawę szczęścia, bezpieczeństwa i wspomnianej wiary w siebie (self-confidence).
Trwałość i ciągłość oczekiwań zawartych w zaufaniu ma swoje źródło zarówno w czynnikach zewnętrznych (funkcjonowanie przez długie lata w rodzinie macierzystej), i wewnętrznych (opartych na ukształtowanych w modelu umysłowym reprezentacjach siebie i relacji z matką). Reprezentacje te są wzajemnie komplementarne. Dzieje się tak dlatego, bowiem wiara dziecka, iż obiekt przywiązania jest dostępny i skłonny do ofiarowania mu wsparcia i ochrony zależy od dwóch czynników : tego czy obiekt przywiązania (matka, ojciec) jest oceniany przez dziecko, jako taki rodzaj osoby, która generalnie pozytywnie reaguje na wołanie o pomoc, wsparcie i ochronę oraz czy jednostka ocenia sama siebie jako osobę, wobec której ktoś, a zwłaszcza obiekt przywiązania, może zareagować w tak oczekiwany przez nią sposób.
Wybór określonego zachowania przywiązania zależy więc nie tylko od sytuacji zewnętrznej (doświadczenia z macierzystej rodziny), ale również od modelu umysłowego jednostki (ukształtowane reprezentacje siebie i relacji z matką). Jakość tych obydwu czynników stanowić może o przebiegu i charakterze dalszych procesów rozwojowych dziecka.
W pierwszych codziennych kontaktach dziecka z kochającą osobą czuje się ono bezpiecznie podtrzymywane, zarówno fizycznie, jak i emocjonalnie. Kontakt z „wystarczająco dobrą matką” - jak pisze Winnicott, która adaptuje się do rozwojowych potrzeb dziecka, pozwala na gromadzenie w pamięci wspomnień, iż ktoś kiedyś troszczył się o nie z czułością. Wspomnienia te stają się tak dalece częścią tworzącej się osobowości dziecka, że prawdziwa matka jest mu coraz mniej potrzebna. Nie może ono jednak istnieć samodzielnie dopóki nie posiądzie tego wewnętrznego, podtrzymującego go środowiska (holding environment), którego najpierw dostarcza mu matka, a później inne osoby. I chociaż zbitki pamięciowe tworzące wewnętrzny świat dziecka, są często poza zasięgiem jego świadomości, mogą one jednak wpływać na działania dziecka, jak i charakter dokonywanych wyborów w okresie późniejszym.
7