Rozwój dziecka w okresie prenatalnym

Dzieci stanowią najcenniejszy dar małżeństwa przynosząc swoim rodzicom największą radość i dobro. Sam fakt zrodzenia daje rodzicom pewną władzę nad ich dzieckiem, która ograniczać się powinna do działań, których celem jest dobro zarówno dzieci jak i rodziców. Władza rodzicielska normowana jest w trojaki sposób: przez prawo naturalne, prawo stanowione oraz przez prawo Boże. Dziecko już od pierwszych chwil poczęcia stanowi osobę wraz z jej godnością oraz powołaniem, która poprzez swoją bezbronność wymaga ochrony i rozwoju swoich potencjałów. Rodzice wychowujący swoje dzieci w tradycji chrześcijańskiej, mają również obowiązek stworzenia im odpowiedniej atmosfery rodzinnej, która będzie wypełniona szacunkiem i miłością do Boga oraz ludzi. Zakres władzy rodzicielskiej sprecyzowany został w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym; przysługuje ona obojgu rodzicom oraz trwa ona momentu uzyskania przez dziecko wieku pełnoletniości, zapewnia ona prawo do sprawowania opieki nad dzieckiem i jego majątkiem oraz prawo do wychowania go. Do obowiązków rodziców należy również troska o fizyczny oraz duchowy rozwój dziecka jak i odpowiednie przygotowanie go do życia w społeczeństwie.

• Zapłodnienie

Najważniejsze cechy fizyczne dziecka formułowane są w chwili zapłodnienia, a więc w momencie, gdy plemnik połączy się z komórką jajową tworząc zygotę. Od tej chwili zaczyna się proces gwałtownego i masowego podziału komórek stających się embrionem. Każda z komórek embrionu posiada informację genetyczną, która jest zawarta w 46 chromosomach (23 od matki i 23 od ojca). Chromosomy składają się z łańcuchów mniejszych cząstek, czyli z genów; każdy jeden gen odpowiedzialny jest za rozwój odpowiedniej mu cechy dziecka (np. za kolor włosów). Poszczególne zespoły genów wyznaczają zakres i poziom inteligencji, co czyni owy proces bardziej złożonym.

W chwili połączenia się jądra plemnika i jaja, połączony zostaje również zawarty w nich materiał genetyczny, co wyzwala proces podziału komórki, w którym zapłodnione jajo ulga podziałowi na dwie komórki, następnie każda z nich dzieli się na kolejne dwie itd. Owa grupa niezwykle szybko dzielących się komórek wędruje wzdłuż jajowodu w kierunku macicy, gdzie zostaje zagnieżdżona w ścianie mniej więcej siedem dni od chwili zapłodnienia. W trakcie kolejnych tygodni zostanie ona przekształcona w embrion oraz łożysko, które jest niezwykle ważne przy wzroście i rozwoju dziecka. Łożysko, stanowiące narząd o talerzowatym kształcie, jest życiowym połączeniem organizmu matki z rozwijającym się organizmem dziecka, zastępując niedojrzałemu płodowi płuca, nerki, wątrobę oraz układ trawienny. Połączenie to stanowi pępowina, złożona z trzech splecionych ze sobą naczyń krwionośnych, przez które są dostarczane (uprzednio przekazywane łożysku w drodze krwiobiegu matki) substancje pokarmowe dla dziecka. Taką samą drogę przebywają substancje wykorzystane przez płód. Zatem łożysko stanowi narząd wchłaniający z krwi matki tlen oraz odpowiednie substancje odżywcze i przeciwciała oraz usuwający z krwiobiegu płodu substancje zbędne. Łożysko jest mocno dobrze przytwierdzone do ściany macicy a w momencie porodu ma masę około 0,5 kilograma. Po porodzie zostaje ono oddzielne i wydalone jako popłód (inaczej łożysko).

• Rozwój od poczęcia do narodzin

Początek życia każdego z nas zaczyna się w łonie matki, za sprawą intymnej, psychofizycznej bliskości rodziców, którzy stworzyli warunki odpowiednie dla naszego zaistnienia. Proces zapłodnienia oraz rozwoju przez kolejne dziewięć miesięcy, w trakcie których dochodzi do przemiany mikroskopijnej wielkości komórek rodzicielskich w pełnoprawna istotę ludzką - stanowi prawdziwy cud natury, którego wyrazem jest oryginalność i niepowtarzalność wszystkich ludzi, posiadających unikalny zestaw cech fizycznych oraz psychicznych, odziedziczonych oraz stanowiących o tym, kim jesteśmy.

Każdego miesiąca w kobiecym organizmie dojrzewa komórka jajowa (jedna z 400), czekająca na połączenie z plemnikiem (jednym z 250 - 500 mln. akurat wyprodukowanych i wchodzących w skład ejakulatu, przy czym należy zaznaczyć, iż męski organizm nieustannie produkuje plemniki zastępując nowymi te ginące). Każdy człowiek stanowi rezultat połączenia materiału genetycznego pochodzącego z rodzicielskich komórek rozrodczych, gdzie liczba możliwych kombinacji wynosi 80 - 150 miliardów (w zależności od aktualnej ilości plemników zawartych w nasieniu). Każde współżycie to szansa dla jednego z milionów plemników na dotarcie do dojrzałej komórki żeńskiej oraz połączenie się z nią, a w rezultacie - danie początku nowemu życiu. Jednak proces poczęcia wymaga zapewnienia odpowiednich warunków, dotyczących zarówno liczby, budowy oraz ruchliwości samych plemników jak i właściwości narządów płciowych kobiety wraz z jej komórkę jajową.

Przed każdym plemnikiem czeka długa i niebezpieczna drogę, w której to wiele z nich się gubi, słabnie lub zostaje unieruchomionych. Plemniki musza pokonać kwaśne środowisko narządów rodnych kobiety w trzech etapach:

• najpierw poruszają się z prędkością 5m/sec przez przesmyki w śluzie

• następnie, jeszcze szybciej przepływają macicę kierując się do jajowodu, gdzie produkowanymi przez swoje własne DNA receptorami starają się wyczuć substancję chemiczną, która jest wydzielana przez komórkę jajową

• plemniki, którym udało się dotrzeć do komórki jajowej, starają się wtargnąć do jej środka wykorzystując do tego substancję chemiczną

Najsilniejszy plemnik, za pomocą enzymów główki przedostaje się do środka komórki pokonując trzy przeszkody:

1. wieniec promienisty, który stanowią kłębiaste komórki okalające jajo w jajnikach oraz cały czas mu towarzyszące

2. warstwę przejrzystą, która składa się z cukrów i łańcuchów proteinowych

3. błonę komórki jajowej

Tylko jeden plemnik zdoła osiągnąć swój cel, którym jest połączenie z komórką jajową, a przez co poczęcie nowego życia. Trudno wyobrazić sobie, iż w jajeczku o średnicy stanowiącej 0,15 milimetra oraz wadze 0,000001 grama i pięć razy mniejszym plemniku o długości 0,03 setnych milimetra i 90 tysięcy mniejszej wadze od komórki jajowej, znajduje się zapis wszelkich możliwych cech organizmu z zakresu jego budowy jak i funkcjonowania każdej komórki, wyglądu zewnętrznego, temperamentu, zdolności, predyspozycji osobowościowych itd., które to cechy nie tylko zostają ściśle określone już w chwili poczęcia, ale też do końca życia wszystkie te informacje będą przekazywane komórkom potomnym. Każda komórka posiada z jednej strony cechy gatunkowe przypisane wszystkim ludziom, z drugiej natomiast - cechy charakterystyczne dla danej jednostki.

Cykl życia obejmuje okres od chwili poczęcia aż do śmierci i stanowi on jedność; nie można wydzielić w nim okresów przed czy po nabyciu człowieczeństwa lub psychiki, gdyż człowiek już od momentu poczęcia stanowi i rozwija się jako fizyczno - psychiczno - społeczna istota, której psychika wyłania się w sposób stopniowy i ulega zmianom w ciągu całego życia.

Trudny do pojęcia jest również eksplozywny rozwój nowopowstałego organizmu, gdzie im wcześniejsza faza rozwoju, tym większe jest tempo zachodzących przemian; w trakcie pierwszego tygodnia, podział komórek następuje według funkcji wykładniczej (czyli 2, 4, 8, 16, itd.). Rezultatem tych zmian jest wysokowyspecjalizowany organizm z mózgiem składającym się z 12 mld komórek, pomiędzy którymi istnieją miliony połączeń, które ulegają ciągłym zmianom. Masa ciała płodu od chwili poczęcia do momentu narodzin zwiększa się 10 - 11 milionów razy.

Przez pierwszych około 266 dni ciąży, z jednej komórki powstaje organizm, który składa się z ponad 200 milionów wyspecjalizowanych komórek. Noworodek posiada około 20 mln gruczołów przeznaczonych do wydzielania enzymów trawiennych oraz około 100 mld neuronów znajdujących się w mózgu jak i w całym ciele, pomiędzy którymi nieustannie tworzą się nowe połączenia (niektóre neurony tworzą do 200 tyś połączeń, a liczba wszystkich telefonicznych połączeń na świecie jest mniejsza niż liczba połączeń nerwowych znajdujących się u jednego człowieka).

Rozwój dziecka w okresie prenatalnym jest ciągiem pewnych celowych, genetycznie zaprogramowanych zmian, które zależą również od rodzaju wpływów pochodzących z wewnętrznego i zewnętrznego środowiska organizmu matki. Celowość owych zmian wyraża się choćby w tym, iż jako jedne z pierwszych u zarodka rozwijają się jego komórki płciowe a z nich później narządy rozrodcze oraz komórki służące przekazaniu życia następnemu pokoleniu. Zatem powstanie niezbędnych dla życia narządów, takich jak serce, płuca, mózg oraz przewód pokarmowy, poprzedza wytworzenie się komórek umożliwiających przetrwanie ludzkiego gatunku, co stanowi niezwykły przejaw mądrości i przezorności matki natury. Nieustannie udoskonalana technologia medyczna pozwala na coraz lepsze poznawanie poszczególnych etapów rozwoju i umiejętności dziecka jeszcze przed jego urodzeniem. Endoskop wyposażony w szerokokątny obiektyw oraz elektronowy mikroskop jak i szereg instrumentów związanych z optyką światłowodową, pozwala dokonywać niepowtarzalnych zdjęć we wnętrzu ciała kobiety, które przedstawiają cały proces zachodzący przed zapłodnieniem, przemieszczanie się zarodka wzdłuż jajowodu aż do macicy, jego zagnieżdżenie oraz wczesne fazy rozwoju. Zastosowanie ultrasonografu (USG), metody badającej rytm pracy serca (KTG) oraz badanie neurofizjologicznej aktywności mózgu (EEG) (i wiele innych) znacząco przyczyniły się do poznania wszelkich ruchowych i zmysłowych umiejętności dziecka przed jego narodzinami.

Pracujący w różnych badawczych zespołach psycholodzy dążą do poznania i zrozumienia naturalnego języka dziecka, wyrażającego się w jego ruchach, biciu serca, połykaniu przez niego wód płodowych, ruchów przepony czy oczu; starają się oni jak najlepiej poznać znaczenie tych zachowań dla stanu świadomości dziecka, jego emocji, uwagi czy uczenia się. Wiedza z zakresu rozwoju prenatalnego ulega ciągłym zmianom w toku dynamicznego rozwoju, co również wpływa na nasze wyobrażenie i sposób myślenia o płodzie. Faktem jest, iż nie można już traktować dziecka znajdującego się w łonie matki jako zbioru komórek i narządów, lecz jako ludzką istotę, która długo przed narodzinami jest osobą zdolną do odbierania sygnałów ze swojego otoczenia, różnicowania ich, zapamiętywania oraz uczenia się na ich podstawie. Już w okresie rozwoju prenatalnego, dziecko posiada odpowiednie nawyki i preferencje oraz sygnalizuje rodzicom własne potrzeby w sposób umożliwiający ich odczytywanie oraz wejście z nim w interakcję.

Okres prenatalny został podzielony na trzy trymestry, a każdy trymestr trwa trzy miesiące.

Pierwszy trymestr

Jest to czas najintensywniejszego rozwoju dziecka, gdzie zapłodniona komórka jajowa przeradza się w małego człowieka. Tempo, w jakim powstaje komórki nerwowe jest imponujące: w drugim miesiącu życia dziecka jest to kilka tysięcy neuronów na minutę, natomiast w trzecim miesiącu - na sekundę. Komórki te ulegają przemieszczaniu i różnicowaniu. Jeśli chodzi o matkę w tym okresie, to jedynymi objawami istnienia dziecka są dla niej zmiany samopoczucia fizycznego i psychicznego; owe najwcześniejsze sygnały pochodzące od dziecka określane są mianem dolegliwości pierwszego okresu ciąży. W tym czasie matka coraz bardziej skupia się sama na sobie oraz na samym procesie ciąży niż na dziecku.

Pierwszy miesiącciąży stanowi czas niezwykle szybkich podziałów zarodka oraz jego podróż do macicy, która trwa około 7 dni, w którym to czasie mogą powstać bliźnięta jednojajowe. Wędrówka komórki jajowej się jej zagnieżdżeniem (implantacją) w macicy, w dobrze ukrwionym miejscu. W tym momencie zarodek składa się już z kilkuset komórek oraz ma kształt wklęsłej kuli, której średnica wynosi około 0,14 mm (czyli grubość kartki papieru). Po zagnieżdżeniu się zarodka, ulega zmianie jego sposób biologicznego kontaktowania się z matką. Żywi się cukrem, który znajduje się we krwi naczyń włosowatych znajdujących się w macicy, z każdym dniem jego wielkość dwukrotnie się zwiększa, aż po miesiącu jest 10.000 razy większy niż w momencie poczęcia, osiągając wielkość ponad pół centymetra oraz masę nieco poniżej grama, jednocześnie jest zbudowany z kilku milionów komórek. W ciągu pierwszego miesiąca dochodzi do powstania zalążków poszczególnych układów organizmu; 13 dnia - układu nerwowego, a 19 dnia powstaje składająca się z pierwotnych neuronów cewa nerwowa, z której rozwija się później rdzeń kręgowy oraz nerwy obwodowe. Również w tym okresie powstają oczy - 28 dnia można już rozpoznać soczewkę oka, a 21 dnia serce zaczyna pompować krew.

Pierwsze ruchy stanowią wyraz ogólnej zasady rozwojowej, mówiącej iż nie ma struktury bez funkcji, czyli ruchy zalążków narządów doskonalą ich strukturę jednocześnie same się doskonaląc. W momencie powstania rurkowatego serca, tworzy się również jego zamknięty system naczyń krwionośnych oraz pierwsze komórki należące do ośrodkowego układu nerwowego, trzy pierwotne pęcherzyki mózgowe i zaczątki kręgów. Czwarty tydzień to pojawienie się zawiązków następujących narządów:

• jelita

• kończyny

• nerki

• nos

• oczy

• otwór ustny

• pęcherzyk żółciowy

• płuca

• tarczyca

• trzustka

• uszy

• wątroba

• zaczątki czterdziestu par mięśni znajdujących się wzdłuż ciała

• żołądek

Komórki płciowe przenoszą się z woreczka żółciowego do grzebienia płciowego, w którym tworzą się z nich jajniki albo jądra. Miesięczny płód ma kształt laski o długości około 4 milimetrów, której okolice głowy i mózgu są wyraźnie zarysowane.

W drugim miesiącu od zapłodnienia następuje proces intensywnego tworzenia się poszczególnych organów. W piątym tygodniu, ludzki zarodek ulega powiększeniu o 3 milimetry, pojawiają się u niego zawiązki dłoni oraz stóp, jego głowa powiększa się i zaczynają powstawać:

• błony oddzielające serce, płuca oraz trzewia

• przegroda moczowo - odbytowa

• przegrody w sercu

• tkanka chrzęstna szkieletu

• tkanka mięśniowa

Stają się widoczne zawiązki gruczołów dziecka (jąder albo jajników) i narządów płciowych. W 6 tygodniu głowa dziecka stanowi największą część jego ciała; tworzą się w niej zawiązki zębów, szczęka, żuchwa, podniebienie oraz przewód nosowo - łzowy. W zalążku oka powstaje widoczny przez przeźroczystą skórę barwnik. Tworzą się zawiązki palców u rąk i stóp, grupuje się tkanka chrzęstna. Kształtują się następujące narządy:

• jelito ślepe

• mięśnie brzucha

• mięśnie grzbietu

• mięśnie kończyn

• mięśnie przepony

• rozgałęzienia oskrzeli

• wyrostek robaczkowy

Narząd serca jest już uformowany, a androgeny stymulują rozwój prącia u chłopców. Zarodek w tym okresie ma około 1,5 - 1,9 centymetra długości oraz waży około 2 - 3 gramów. Pierwsze odruchy można zauważyć już w 41 dniu, co oznacza początek współpracy układu nerwowego z układem mięśniowym, czego wyrazem są spontaniczne ruchy dziecka polegające na wygięciu grzbietu i karku oraz podnoszeniu się i opadaniu (ruchy te nie są wywoływane przez żaden bodziec zewnętrzny). Zatem ćwiczenie siły oraz precyzji mięśni ma miejsce już 10 tygodni przed momentem, kiedy matka będzie mogła odczuwać pierwsze ruchy płodu.

W 7 tygodniu głowa dziecka powiększa się a jego szyja wydłuża; tworzy się zawiązek języka oraz kanały półkoliste ucha. Małżowina uszna zaczyna przybierać odziedziczony po rodzicach kształt. Rozwojowi ulegają szczęka, żuchwa wraz z górną wargą, zrasta się podniebienie i otwierają się przewody nosowe. Ulegają oddzieleniu drogi moczowo - płciowe oraz przewód pokarmowy. Narząd pranercza zaczyna oczyszczać krew, kostnieją żebra oraz kręgi. Można już na podstawie mikroskopowego badania gruczołów płciowych określić płeć dziecka. Górną część czaszko wypełniają półkule mózgowe, a w 43 dniu zaobserwować można pierwsze fale mózgowe.

W czasie 8 tygodni od chwili zapłodnienia rączki i nóżki dziecka zaczynają wykonywać ruchy. Intensywnemu wzrostowi ulega oko, szczególnie zaś komórki nerwowe siatkówki, które łączą się z mózgiem za pomocą włókien, co daje początek powstaniu ośrodka wzroku. Rozwój soczewki jest w ostatniej fazie. Mniej więcej w połowie 7 tygodnia skóra okolicy warg jest wrażliwa na dotyk a jej delikatne podrażnienie przyczynia się do uogólnionej reakcji całego ciała poprzez zwrot tułowia. Dziecko kończące 7 tydzień życia mierzy już około 2 centymetrów.

W 8 tygodniu głowa dziecka stanowi połowę jego długości ciała; pojawiają się pierwsze rysy twarzy - powieki, zewnętrzne przegrody nosowe (czyli dwie dziurki) i zawiązki zębów. Rączki dziecka są ułożone na boki a jego kończyny są coraz bardziej smukłe. Rozwijają się gruczoły dokrewne (grasica, tarczyca, nadnercza) oraz kubki smakowe. U dziewczynek zauważa się proces formowania łechtaczki a u chłopców - moszny.

Serce dziecka bije z częstotliwością od 40 do 80 uderzeń na minutę. Dynamicznie rozwijają się pęcherzyki mózgowe, tworzy się ucho wewnętrzne. W końcu drugiego miesiąca dziecko ma około 3 centymetrów wzrostu (40.000 razy więcej niż w chwili zapłodnienia) oraz masę 10 gram. Z wyglądu przypomina ono miniaturowego człowieczka o określonej płci. Wszelkie podstawowe narządy wewnętrzne dziecka są ukształtowane zajmując odpowiednie miejsca oraz pełniąc swoje funkcje:

• ma miejsce przemiana węglowodanowa

• mózg wysyła impulsy nerwowe koordynujące pracę poszczególnych organów wewnętrznych

• nerki wychwytują kwas moczowy

• serce bije w sposób rytmiczny

• wątroba wraz ze śledzioną produkują komórki krwiotwórcze

• żołądek zaczyna wydzielać soki trawienne

Dziecko wykonuje już ruchy; jest to koniec zarodkowego (embrionalnego), a początek płodowego okresu rozwoju dziecka.

W trzecim miesiącudziecko staje się coraz bardziej aktywne, a w jego wyglądzie oraz zachowaniu można dostrzec pewne indywidualne cechy. W 9 tygodniu plecy ulegają wyprostowaniu, co powoduje iż głowa przestaje opadać na brzuszek. Doskonaleniu ulegają narządy płciowe, czyli prącie albo macica i pochwa. Skóra i mięśnie ulegają grubieniu, skórę porasta meszek płodowy, na dłoniach oraz stopach zaczynają się tworzyć paznokcie. Pojawia się tęczówka, powieki i szkliwotwórcze narządu produkujące zębinę oraz szkliwo zębów. Przysadka zaczyna wydzielać hormon określany gonadotropiną, doskonaleniu podlega zmysł dotyku (powieki pod wpływem dotknięcia zaciskają się a dłonie zwijają się w piąstki). Neurony znajdujące się w rdzeniu kręgowym wysyłają pierwsze sygnały nerwowe do kończyn w taki sposób, iż mogą się poruszać osobno. Zaczyna funkcjonować nerw węchowy. Płód osiąga masę 4 gram oraz długość 4 centymetrów.

W dziesiątym tygodniu płód osiąga wagę około 7 gramów i rośnie kolejne 1,5 centymetra. Jego twarz zaczyna nabierać dziecięcych proporcji, jest ukształtowany ślimak oraz narząd ucha, zarasta się podniebienie. Również trzustka i płuca są ostatecznie wykształcone, pęcherzyk żółciowy zaczyna produkować żółć natomiast wątroba przestaje pełnić funkcję krwiotwórczą, którą przejmuje szpik kostny. Powstają mięśnie pozwalające na ruchy jelit. Podstawowe części mózgu już są ukształtowane i powstaje trzykrotnie więcej nerwowo-mięśniowych połączeń niż miało to miejsce w tygodniu dziewiątym. Wrażliwość na dotyk w okolicach twarzy ulega doskonaleniu - twarz reaguje na każde muśnięcie (lekki dotyk czoła skutkuje obrotem głowy). Płód zaczyna ćwiczyć własne ruchy takie jak:

• dotykanie ręką różnych części głowy

• podskakiwanie

• przeciąganie się

• ruszanie ustami

• wykonywanie ruchów rotacyjne wzdłuż ciała

• ziewanie

Wykonywane przez dziecko ruchy uniemożliwiają przylgnięcie jego ciała do macicy.

W 11 tygodniudziecko osiąga 6,3 centymetrów długości oraz wagę około 9,5 grama. Jedne narządy dopiero zaczynają się kształtować (jak na przykład struny głosowe) z kolei inne wciąż doskonalą budowę (jak na przykład tarczyca czy jelita) lub zaczynają wypełniać swoje funkcje ( trzustka zaczyna wydzielać insulinę do krwi). Wrażliwa na dotyk staje się górna część ciała dziecka, którego reakcje są uogólnione (ciąg reakcji kilku części ciała). W zamykaniu dłoni bierze udział kciuk, zaczynają się tworzyć pierwsze receptory powonienia.

W 12 tygodniu płód ma już około 7,5 centymetrów wzrostu oraz wagę 14 gramów. Kończy się proces rozwoju strun głosowych, zaczynają kostnieć żebra oraz kręgi, kora nadnerczy i przysadka mózgowa zaczynają wydzielać hormony. Nerki zaczynają produkcję moczu, tworzy się otwór odbytowy. Mózg z dnia na dzień ulega ciągłej specjalizacji. Dziecko posiada zarówno cechy gatunku ludzkiego jak i własne cechy osobnicze. Tworzy się nerw, który łączy gałkę oczną z potyliczną częścią mózgu w miejscu przyszłego korowego ośrodka wzroku, powstają produkujące ślinę gruczoły. Dziecko połyka wody płodowe, a jego dalsze części ciała nabierają wrażliwości na bodźce dotykowe. Płód zaczyna podciągać górną wargę, wykonywać ruchy oddechowe klatki piersiowej oraz nabierać i wypierać wody płodowe. Dziecko zaczyna przygotowania do oddychania, jedzenia oraz wydawania głosu, które to czynności stanowią o samodzielnej egzystencji poza łonem matki. Szczególnie intensywnie przebiega ruchowa aktywność dziecka, które może się nieustannie ruszać przez 7,5 minuty przy jednoczesnym odpoczynku trwającym maksimum 5,5 minuty. Czynności takie jak śmiech, kaszel matki czy jej kochanie, dodatkowo pobudzają aktywność płodu, którą można zaobserwować przy użyciu USG:

• dziecko faluje i drży

• unosi się oraz opada

• podciąga

• prostuje ręce, nogi

• rusza biodrami, całym przegubem oraz stopami i palcami

• obraca głowę

• otwiera i zamyka usta

• porusza gałkami ocznymi

• ściąga brwi

• robi miny za pomocą mięśni twarzy

• kciuk przeciwstawia innym palcom

Ruchy dziecka zaczynają się stopniowo stawać coraz szybsze, bardziej płynne, celowe oraz zorganizowane w pewne ciągi, a do ich wykonywania coraz częściej angażowane są tylko te niezbędne mięśnie.

Drugi trymestr

W tej chwili proces tworzenia się organów został już zakończony, a rozwój polega teraz przede wszystkim na intensywnym wzroście oraz dużym tempie przemian w obrębie układu nerwowego. Ciągłemu doskonaleniu ulegają zdolności ruchowe oraz zmysłowe. W tym okresie płód jest niezwykle aktywny, a otaczająca go przestrzeń pozwala na prowadzenie nieskrępowanych i wszechstronnych ćwiczeń ruchowych, które są wyczuwalne przez jego matkę.

Czwarty miesiąc: dziecko na początku waży 28 gramów oraz mierzy 9 centymetrów, co ulega szybkim zmianom, gdyż jest to miesiąc bardzo intensywnych zmian w zakresie masy (do 20 dkg) i długości (do około 15 cm) ciała dziecka. Jego główka w dalszym ciągu stanowi trzecią część jego ciała, lecz przez rozwój mięśni karku trzyma się ona znacznie bardziej prosto. Tworzą się poduszeczki dotykowe (na palcach) oraz bruzdy stanowiące specyficzny układ linii papilarnych. Poszczególne narządy dziecka wykonują wiele funkcji:

• następuje synteza wszystkich białek

• serce pompuje dziennie około 30 litrów krwi

• tarczyca przyswaja jod oraz wydziela tyroksynę

• w pęcherzu moczowym zaczyna się gromadzić mocz

Mimo tych wszystkich zmian, życie dziecka w dalszym ciągu uzależnione jest od poziomu sprawności łożyska matki, które stanowi niejako chemiczne laboratorium, zajmujące swoimi szczelinami i fałdami 8 metrów kwadratowych powierzchni. Łożysko pełni wszystkie czynności życiowe, jakie po urodzeniu zostaną podjęte przez układ oddechowy, pokarmowy, dokrewny i wydalniczy. Płód jest uzależniony od organizmu matki pełniącego wobec niego służebną rolę. Dalej nie poznano mechanizmu, który powoduje, iż organizm matki nie odrzuca obcego mu pod względem immunologicznym organizmu dziecka, co czyni on w przypadku przeszczepu obcych tkanek, a wręcz przeciwnie - oba organizmy znakomicie ze sobą współpracują.

3,5 miesiąca od chwili zapłodnienia w mózgu dziecka kształtuje się ruchowa i czuciowa mapa ciała, nadal powstają kolejne połączenia pomiędzy komórkami nerwowymi. Podanie środków uspakajających lub pobudzających powoduje zmianę obrazu fal mózgowych oraz zachowanie dziecka. W trakcie prowadzonych do 16 tygodnia badań odnotowano blisko 20.000 różnych ruchów wykonywanych w ciągu dnia, dających się sklasyfikować w kilkunastu schematach ruchowych. W miejsce wolnych i nieregularnych ruchów angażujących wiele mięśni oraz stawów, pojawiają się bardzo subtelne i pełne wdzięku. Płód w dalszym ciągu prowadzi intensywne ćwiczenia ruchów związanych z ważnymi funkcjami życiowymi a więc z oddychaniem i ssaniem, reaguje na smak wód płodowych. W czasie między 14 i 15 tygodniem, całe ciało jest już wrażliwe i reaguje na bodźce dotykowe, a położone w skórze receptory reagują na zmiany ciśnienia wód płodowych, stąd też ucisk na brzuch matki powoduje u dziecka reakcję przeciwstawienia, w trakcie której zwija się on, okręca wokół własnej osi i kopie. Wraz ze wzrostem dziecka ulega zmniejszeniu otaczająca go przestrzeń, a jego reakcje na zwiększający się dyskomfort są coraz żywsze. Dziecko kołysane ruchami i oddychaniem matki, ćwiczy swój zmysł równowagi. Funkcjonować zaczyna narząd Cortiego, gdzie znajdują się receptory słuchowe.

W 5 miesiącu płód osiąga około 25 centymetrów i 40 dkg., a jego rozwój obejmuje zjawiska takie jak:

• porost włosów oraz brwi i rzęs

• ukształtowanie się paznokci

• możliwe do usłyszenia tony serca

• wymiana komórek zużytych na nowe

Duża aktywność dziecka staje się regularna oraz ulega cyklicznym zmianom, co związane jest z nabyciem przez nie zdolności funkcjonowania w stanie czuwania oraz snu. Ruchy dziecka zaczynają nabierać indywidualnych cech, uzależnionych od odziedziczonego temperamentu oraz trybu życia matki wraz z jej aktywnością. Matka potrafi już poznać, kiedy dziecko śpi, kopie, ma czkawkę, obraca się czy przeciąga lub też szuka wygodnej pozycji. Jest możliwość stymulowania ruchów płodu poprzez pocieranie czy stukanie w brzuch matki. Dziecko ciągle ćwiczy swoje sprawności życiowe; od 17 tygodnia zaczyna ćwiczyć ssanie warg. Objętość połykanych wód płodowych zależna jest od przejawianego przez dziecko uczucia głodu, jego samopoczucia oraz od ich smaku, gdzie nieprzyjemny (słony czy kwaśny) posmak powoduje zahamowanie ich połykania, natomiast im wody mają słodszy posmak, tym wolniej są połykane, gdyż dziecko niejako delektuje się nimi. Płód reaguje na wibracje i silne dźwięki, zmianę temperatury i oświetlenia wnętrza macicy przyśpieszoną akcją serca, większą ruchliwością lub też zmianą ułożeniem ciała.

Szósty miesiącjest okresem, gdzie proporcje ciała dziecka zbliżone są do tych jakie osiągnie ono w chwili narodzin. Płód ma około 28 centymetrów wzrostu oraz wagę około 500 - 700 gram. Skóra jest pokryta mazią płodową, która zabezpiecza ją przed stwardnieniem oraz zmacerowaniem przez zawarte w płynie owodniowym sole mineralne. Dziecko nadal nie ma tkanki tłuszczowej, kształtują się mu wiązadła stawowe a jego szkielet ulega intensywnemu kostnieniu, rosną mu włosy oraz paznokcie.

Dziecko magazynuje niezbędne do życia poza organizmem matki produkty, takie jak: wapń, białka, żelazo i ciała odpornościowe. Zaczynają dojrzewać poszczególne narządy wewnętrzne i układ nerwowy. Kończy się również proces wzrostu liczby komórek oraz zwojów nerwowych, choć miejsce ma ciągłe gęstnienie sieci powiązań nerwowych w mózgu, gdzie w 24 tygodniu, pomiędzy 70.000 komórek znajdującymi się w mózgu o wielkości łebka od szpilki, istnieje już około 24 mln. połączeń. Impulsy nerwowe są coraz szybciej przekazywane, coraz wyraźniej zaznaczają się stany aktywności, czyli snu i czuwania: sen charakteryzuje specyficzny układ fal mózgowych, podobny jak dla marzeń sennych (faza REM), gdzie następuje intensywne porządkowanie oraz integracja docierających do dziecka sygnałów, stanowiących materiał dla jego doświadczeń i odczuć. Poziom aktywności w tym okresie jest zależny zarówno od dziedziczonych cech, jak i zachowania matki oraz jej samopoczucia i od płynących z otoczenia bodźców.

Zauważa się okresy słabszej oraz zwiększonej ruchliwości dziecka, które są zsynchronizowane z aktywnością matki (ruch matki hamuje ruchy dziecka i odwrotnie). Prawidłowo rozwijający się płód się dziecko najdłużej w całkowitym bezruchu trwa około 10 minut. Przy końcu 6 miesiąca powoli otwiera się szpara powiekowa, a gałki oczne poruszają się we wszystkich kierunkach. Coraz wyraźniejsza staje się reakcja dziecka na silne światło: odwraca się ono od jego źródła, następuje przyśpieszenie akcji serca oraz wzmożona ruchliwość. W 24 tygodniu połowa dzieci wykazuje opóźnioną reakcję przestrachu na wszelkie silne dźwięki. W końcu drugiego trymestru receptory równowagi są już całkowicie rozwinięte (rozwój ich stymulować można na przykład za pomocą spokojnego, rytmicznego tańca).

Trzeci trymestr

Najbardziej charakterystyczna jest dla tego okresu nieustannie powiększająca się zdolność dziecka magazynującego niezbędne do przeżycia poza łonem matki, składniki. Następuje tutaj intensywny rozwój podściółki tłuszczowej, czego skutkiem jest podwojenie wagi dziecka; płód w 7 miesiącu mierzy około 30 cm (jest to wymiar ciemieniowo - pośladkowy) oraz waży od 900 do 1350 gramów, w 8 już od 1800 do 2200 gramów przy wzroście 33 centymetry. Skóra powoli się wygładza i różowieje, a całe ciało nabiera bardziej zaokrąglonych kształtów. Dziecko w dalszym porasta włosami, jądra chłopców zsuwają się z jamy brzusznej przez kanał pachwinowy aż do moszny. Kończy się proces dojrzewania narządów wewnętrznych (przede wszystkim układu oddechowego).

Jeśli chodzi o rozwój układu nerwowego, trzeci trymestr stanowi okres, kiedy układ ten doskonali swoje funkcje; na powierzchni półkul mózgowych kształtują się charakterystyczne bruzdy, dzięki którym powierzchnia kory mózgowej ulega zwiększeniu. Nadal tworzą się (zależnie od liczby, rodzaju oraz siły bodźców) sieci połączeń. Pewna część komórek obumiera, co jest skutkiem ich braku współpracy z komórkami innymi. Zatem każde doświadczenie odnosi swój rezultat poprzez obumieranie jednych i wzrastanie innych komórek. Wzrost mózgu dokonuje się poprzez rozrastanie się połączeń, który to proces jest już tak zaawansowany, iż mają tu początek procesy takie jak: proces różnicowania, zapamiętywania, uczenia się, nabywania preferencji i nawyków oraz doświadczania pierwszych emocji. W 7 miesiącu możliwe są do zaobserwowania warstwy kory mózgowej dziecka (jest ich 6).

Coraz bardziej kurcząca się wokół płodu przestrzeń uniemożliwia mu swobodne poruszanie się, mimo to stara się on nadal przekręć, poruszać kończynami oraz wykonywać ruchy mimiczne, które to czynności angażują różne partie mózgu, co powoduje powstawanie coraz to nowych połączeń pomiędzy komórkami nerwowymi jak również wzorce pamięciowe ruchów. Znaczna ruchliwość dziecka wskazuje na jego dobry stan, podczas gdy jej zanik lub osłabienie trwające cały dzień albo też bardzo silne i długie miotanie się, świadczą o jego dyskomforcie a nieraz i zagrożeniu życia. Niemal wszystkie odruchy wrodzone, takie jak odruch ssania, kroczenia, szukania pokarmu, chwytny czy Moro - są już widoczne.

Przełom 7 i 8 miesiąca oznacza dla płodu dalsze zmniejszanie się wokół niego przestrzeni, dlatego też aktywność ruchowa ustępuje intensywnej aktywności bioelektrycznej kory mózgowej; kształtują się nowe połączenia pomiędzy różnymi częściami kory jak i między mózgiem i obwodem ciała, dzięki czemu układ nerwowy coraz sprawniej koordynuje ruchy płodu, pracę jego narządów oraz kieruje jego uczuciami i myśleniem. Szczególnie intensywne ćwiczenia mózgu odbywają się w trakcie fazy REM.

Powstają różnice w przewadze jednej strony ciała nad drugą: lewa półkula, która kieruje prawą stroną ciała oraz mową jest zazwyczaj bardziej ukrwiona w tym okresie, a przez co również odżywiona i dotleniona, dzięki czemu jest ona gotowa do rejestrowania dźwięku mowy, natomiast prawa półkula - do odbioru muzyki. Można zaobserwować 4 różne stany aktywności układu nerwowego:

1. aktywne czuwanie

2. aktywny sen

3. głęboki sen

4. spokojne czuwanie

Dobowy rytm aktywności matki wpływa na dziecko, które nabywa pewnych nawyków dających się zaobserwować po urodzeniu, takich jak: u jednych noworodków, regularny i spokojny sen, podczas gdy u innych - sen przerywany. W sytuacji, gdy odziedziczony biologiczny rytm dziecka różni się wyuczonego w łonie matki, po urodzeniu, stopniowo przechodzi ono na własny biorytm.

Powstają odpowiadające poszczególnym zmysłom ośrodki mózgowe; zewnętrzne narządy zmysłu są uformowane, więc zaczną działać gdy tylko zostaną połączone z układem nerwowym dziecka. Wysyłane do mózgu sygnały za pomocą komórek nerwowych poszczególnych zmysłów, tworzą coraz bardziej wyraźne szlaki nerwowe, podczas gdy układ nerwowy uczy się również ignorować informacje przypadkowe. Poszczególne narządy zmysłu rozpoczęły swoją działalność w następującej kolejności:

• dotyk

• równowaga

• powonienie

• smak

• słuch

• wzrok

Ich rozwój jej wzajemnie od siebie uzależniony, a dla jego harmonijności niezbędny jest naturalny dopływ niezbyt mocnych bodźców, zatem zbyt silna stymulacja w okresie prenatalnym, która pobudza tylko jeden zmysł może doprowadzić do negatywnych skutków w przypadku innych zmysłów.

Z początkiem czwartego miesiąca całe ciało płodu staje się wrażliwe na bodźce dotykowe, więc zarówno ucisk jak i delikatne muśnięcie wywołują u niego reakcję. Dziecko wykonuje takie czynności jak ssanie palca oraz dotykanie wszystkiego naokoło - ścian macicy, pępowiny, łożyska i siebie samego (szczególnie wrażliwej twarzy), dzięki czemu odczuwa świat "na własnej skórze" doświadczając pierwotnych wrażeń i zdobywając świadomość swego istnienia.

Pamięć okresu prenatalnego związana jest przede wszystkim z poziomem mięśniowym - dziecko zaraz po urodzeniu przyjmuje pozycję płodową, którą później będzie przyjmowało w chwilach stresu i podczas snu. Natomiast pamięć bardzo ograniczonej przestrzeni odzwierciedlana jest np. w relaksującym odczuciu podczas siedzenia w dużym, miękkim fotelu, z kolei pamięć środowiska wodnego widoczna jest w przyjemnych kąpielach i wypoczynku w wannie.

Ponieważ temperatura w łonie matki jest dość stała, u dziecka wykształca się zdolność do reakcji na zmiany temperatur: reaguje ono stresem zarówno na zbytnio ochłodzone jak i nagrzane wnętrza.

Okres płodowy to czas ciągłego kołysania dziecka poprzez ruch i oddech matki, dlatego też również po urodzeniu zachowuje się pamięć tego rytmicznego kołysania, skąd bierze się atrakcyjność takich rzeczy jak kołyska, huśtawka czy hamak. Dzieci, które są delikatnie kołysane po urodzeniu, rozwijają się lepiej zarówno pod względem fizycznym jak i psychicznym, a przez całe nasze życie, miarowe kołysanie działa na nas relaksująco, wprowadzając uczucie zadowolenia lub usypiając.

Komórki nerwowe wychwytujące różne substancje chemiczne, będące nośnikami informacji o zapachach, działają od dawna; chemiczny skład płynu owodniowego jest związany ze sposobem odżywiania się matki, przy czym niektóre przyprawy, takie jak np. curry czy kminek nadają mu specyficznego zapachu, wychwytywanego przez dziecko, które rodzi się ze zdolnością odróżniania przyjemnych i nieprzyjemnych zapachów oraz składników różnych zapachowych mieszanek. Jak wynika z przeprowadzanych na ssakach eksperymentów - węchowe i zapachowe doznania z okresu prenatalnego są zapamiętywane i pomagają dziecku w jego orientacji w toczeniu, zapewniając mu poczucie bezpieczeństwa (noworodek po zapachu rozpoznaje swoją matkę oraz preferuje smak jej mleka).

Słodki smak wód płodowych sprawia, iż dziecko chętnie je pije (co dostarcza jego organizmowi niezbędnych dla wzrostu substancji odżywczych), a dzięki znajdującym się na języku receptorom, pobudza odpowiednie ośrodki w mózgu wzmagające jego ruchy polegające na nabieraniu oraz wypieraniu wód z płuc, co uczy regularnych ruchów oddechowych.

W okresie prenatalnym, narząd słuchu oraz znajdujące się w mózgu ośrodki słuchowe są aktywne, czego dowodem może być reakcja dziecka na dźwięk poprzez zmianę ruchu ciała, zmianę akcji serca czy rytmu ruchów klatki piersiowej. Płód rejestruje dźwięki na drodze pozaakustycznej ucząc się rozróżniać ich rytm, akcent czy natężenie. Na początku, dziecko wykazuje wrażliwość na wibracje, później na pojedyncze i silne dźwięki aż w końcu na bardziej subtelne brzmienia. Stale towarzyszącym mu dźwiękiem są odgłosy pracy wewnętrznych narządów matki jak i jej głos, który jest odbierany i z zewnątrz i od wewnątrz. Specyficzny rodzaj dźwięków stanowi muzyka; umiejętność odbierania dźwięków o niskiej częstotliwości rozwijana jest szybciej gdyż są one lepiej przewodzone. Jak wynika z badań, dzieci wolą słuchać spokojnej muzyki ze stałym rytmem oraz w tempie częstotliwości uderzeń serca, dlatego też zaleca się kobietom w ciąży słuchanie muzyki w wykonaniu takich instrumentów jak flet, fagot czy wiolonczela. Owa częstotliwość bicia serca matki jak i odgłosy pracy narządów wewnętrznych zostają przez dziecko zapamiętywane, przez co odtwarzanie ich po jego urodzeniu może dawać poczucie ciągłości doświadczeń oraz zmniejszać stres porodowy, uspokajać i rozluźniać.

Wszystkie matki intuicyjnie rozpoznają potrzeby swojego dziecka po urodzeniu, nosząc je lub przytulając główkę do swojej lewej strony ciała; równie relaksujące działanie ma tykanie zegara, dźwięki metronomu czy wentylatora, szum morza, czy odgłos jadącego pociągu. Dzieci zapamiętują także dźwięki z otoczenia przed urodzeniem, przez co nie reagują później na nie stresem (np. dzieci matek mieszkających przy lotnisku, rzadko płaczą podczas przelotu samolotu, podczas gdy pozostałe dzieci budzą się z niepokojem).

Dzieci zapamiętują również głos matki, co przejawia się w tym, iż wolą go od głosu innych kobiet już od samego momentu przyjścia na świat. Tak samo noworodki będą woleć głos kobiecy od męskiego oraz preferować jakikolwiek ludzki głos nad innymi dźwiękami lub ciszą. Słuchowa pamięć dziecka przejawia się również w tym, iż przebywając w środowisku dwujęzycznym, szybciej uczy się ono języka swojej matki. Również muzyka słuchana przez matkę w okresie ciąży jest przez dziecko zapamiętywana, dlatego też odtwarzanie jej po urodzeniu ma uspokajający wpływ na dziecko oraz ogólnie sprzyja jego lepszemu rozwojowi.

Światło docierające do macicy poprzez naciągniętą skórę matki, ma charakter poświaty, której natężenie zależne jest przede wszystkim od ilości tkanki tłuszczowej. Ponieważ dziecko przebywa w mroku matczynego łona, po urodzeniu wykazuje ono tendencje do przebywania w przyciemnionych pomieszczeniach w trakcie relaksu, gdyż w takim środowisku czuje się ono bezpiecznie. Jeszcze przed narodzinami dziecko odróżnia ciemne i jasne cienie, a od 26 tygodnia reaguje wzmożonym ruchem oraz przyspieszonym biciem serca na niespodziewane oświetlenie brzucha.

Rozwój zmysłu bólu nie jest jeszcze tak dobrze znany, jednak wiadomo, iż neurofizjologiczne podłoże odczuwania bólu i neurochemiczne systemy z bólem związane wykazują aktywność w drugiej połowie ciąży. Obserwowane zmiany w zakresie akcji serca oraz zachowania dziecka w trakcie badań prenatalnych czy terapii płodowej wskazują, iż stara się ono unikać np. nakłucia poprzez wykonywanie ruchów obronnych lub przesuwanie się w tył. Również w trakcie skurczów macicy dziecko wykazuje zachowania takie, jak człowiek narażony na ból: przeciwstawia się uciskowi, rzuca rękami i nogami, rusza się w celu przybrania wygodnej pozycji. Także obserwacja wcześniaków potwierdza występowanie u ich wrażliwości na ból, gdzie na silne i negatywne bodźce reagują one grymasem twarzy czy obronnymi ruchami. Tak wyraźne reakcje na ból sprawiają, iż w przypadku ich występowania np. podczas badania podaje się dziecku środki przeciwbólowe albo znieczulające. Ponadto, dziecko nie tylko odczuwa ból jako rezultat bodźców powierzchniowych, lecz także jako skutek chorób lub braku komfortu w środowisku macicznym; mogą wystąpić u niego niedotlenne bóle głowy z powodu palenia przez matką papierosów.

Jak wykazały badania, dziecko jeszcze przed urodzeniem odczuwa proste emocje, wywoływane zewnętrznymi bądź wewnętrznymi bodźcami; np. nagłe doznania zmysłowe skutkują przyspieszeniem akcji serca, zmianą ruchliwości oraz mimiki, co stanowi odpowiednik np. przeżywanego stresu. Dziecko stara się unikać bodźców zakłócających warunki panujące w łonie matki sygnalizując jej swoje potrzeby np. poprzez kopanie. Matka odbierając owe sygnały stara się nadać im znaczenie, reagując zmianą swojej pozycji, wypoczynkiem lub posiłkiem, co odpowiada niejako późniejszej komunikacji, w wyniku czego dziecko stopniowo uczy się sterowania własnych zachowaniem w sposób zaspokajający jego potrzeby. Ta komunikacja w okresie prenatalnego rozwoju dziecka odnosi korzyści zarówno dla niego, jak i dla rodziców.

Krew docierająca do dziecka jest nośnikiem tlenu, pożywienia jak i hormonów, stanowiących fizyczny odpowiednik emocji jego matki; pełnią one rolę łącznika pomiędzy psychiką matki oraz kształtującą się psychiką dziecka. Również metabolizm organizmu dziecka ulega zmianom pod wpływem hormonów docierających do niego w stanie złości, lęku czy napięcia. Zatem dziecko nieświadomie towarzyszy swojej matce w doświadczeniach i przeżyciach. W sytuacji zagrożenia jego istnienia oraz więzi z matką, przejawia ono reakcję, choć samo nie wie skąd ona się bierze.

Zachodzące w okresie prenatalnym rejestrowanie doświadczeń, związane jest ze stanami neurohormonalnymi, którym to odpowiadają poszczególne emocje matki (strach, radość, gniew, uspokojenie). Kształtują one pewną orientację emocjonalną u dziecka, co za chodzi w toku przyzwyczajania się jego mózgu do produkowania odpowiadającego im zespołu hormonów, będących jednocześnie biologicznym podłożem samopoczucia. Tak zapamiętywane emocje są dość trwałe, zatem mogą decydować o wrodzonych predyspozycjach dziecka.

Mózg ulega ciągłemu procesowi rozwoju w trakcie całego naszego życia, jednak bazą dla niego jest właśnie okres prenatalny, który ma istotne znaczenie dla tego, w jaki sposób postrzegamy świat, uczymy się, myślimy, reagujemy emocjonalnie czy śnimy, mimo iż nie posiadamy żadnych konkretnych wspomnień z tego okresu czasu. Pamięć nasza natomiast dotyczy wrażeń zmysłowych, pozycji ciała oraz ruchów, biorytmu jak i przeważającego samopoczucia. Należy zatem przyjąć, iż intensywny rozwój prenatalny stanowi integralną część całego naszego życia.

Rozwój prenatalny dziecka - najważniejsze momenty:

• 1 dzień - w chwili poczęcia określone zostają wszystkie genetyczne cechy dziecka, takie jak płeć, kolor skóry i oczu, rysy twarzy itd., zaczyna się tworzyć zawiązek układu nerwowego

• 21 dzień - zaczyna bić serce dziecka

• 41 dzień - pierwsze odruchy

• 2 tydzień - płód ma wielkość ziarenka maku

• 5 tydzień - kształtuje się szkielet i mięśnie

• 6 tydzień - mózg zaczyna wysyłać fale elektromagnetyczne, dziecko jest wielkości fasolki

• 7 tydzień - widać oczy, nos, uszy i wargi, płód ma 2 centymetry

• 8 tydzień - dziecko wielkością przypomina śliwkę węgierkę

• 10 tydzień - od tej chwili rozwój polega jedynie na doskonaleniu już istniejących narządów

• 13 tydzień - dziecko ma 9 centymetrów

• 16 tydzień - pojawiają się linie papilarne, waga dziecka to 20 dkg a wzrost - 16 centymetrów

• 26 tydzień - od tego momentu wcześniak ma szansę przeżycia

Już w 7 tygodniu życia dziecka, reaguje ono całym ciałem na dotyk skóry w okolicach warg, natomiast w tygodniu 9 odczuwa ono ból reagując na niego jak człowiek dorosły - stara się odsunąć od jego źródła, gwałtownie porusza rękami i nogami, na jego twarzy pojawia się grymas. W okresie prenatalnym, wszystkie zmysły dziecka są już aktywne:

• słuch - słysząc głośny dźwięk dziecko się porusza

• smak - dziecko rozróżnia smak wód płodowych

• wzrok - na nagłe oświetlenie, dziecko reaguje zmianą akcji

• węch - dziecko ma zdolność odróżniania zapachów przyjemnych od nieprzyjemnych

Już w drugim miesiącu dziecko się porusza - podskakuje, przeciąga się, ziewa, dotyka głowy rączkami, porusza ustami i robi różne miny, co wyglądem przypomina nieco taniec. W miesiącu 4 można zauważyć już około 20.000 różnych ruchów dziecka, jakie przejawia ono w trakcie jednego dnia. Pamięć prenatalna ma wpływ na reakcje przejawiane w późniejszym życiu człowieka; przyjęcia pozycji płodowej działa na nas rozluźniająco, tak jak i przyciemnione światło, przebywanie w wodzie, kołysanie czy też rytmiczne dźwięki, które przypominają bicie serca matki.