Handel zagraniczny i międzynarodowe stosunki ekonomiczne
NARZĘDZIA ZAGRANICZNEJ POLITYKI HANDLOWEJ.
Zagraniczna polityka handlowa posługuje się przede wszystkim następującymi grupami instrumentów:
cłami;
instrumentami parataryfowymi;
instrumentami pozataryfowymi.
Cła.
Cło jest opłatą pobieraną na rzecz państwa od produktów przekraczających granicę (w przeważającej większości od dóbr zagranicznych wwożonych do kraju - importowanych). Cło stanowi zatem instrument służący regulacji obrotów handlowych z zagranicą. Poprzez powiększenie ceny produktów z zagranicy zmniejsza się ich konkurencyjność wobec produktów krajowych. Tak więc głównym celem stosowania ceł jest ochrona własnego rynku, rodzimych producentów, w szczególności w branżach dopiero rozwijających się. Innym celem operowania cłami może być poprawa bilansu wymiany handlowej.
Inną ważną zaletą ceł jest to, że stanowią one źródło dochodu państwa. W związku z tym były dość popularne dawniej, kiedy jeszcze ściągalność podatków nie była tak rozwinięta jak teraz. Cła są najważniejszym instrumentem przede wszystkim w krajach rozwijających się, które chcą podnosić swoje wpływy budżetowe, a z drugiej strony chronić rodzima produkcję.
Mimo swoich zalet cła są uznawane za poważne bariery w międzynarodowym handlu, które w obecnych czasach integracji i liberalizacji handlu są ograniczane a nawet całkowicie znoszone.
Stosowanie ceł nie jest całkiem dobrowolne i łatwe. Jest to instrument mało elastyczny, jego wprowadzenie wymaga wielu formalności. Jest to spowodowane m.in. tym, że decyzja w sprawie wprowadzenia/zmiany/likwidacji ceł musi być podjęta przez najwyższy organ państwa (najczęściej parlament), co jest dość czasochłonne i wymaga wielu zabiegów. Współcześnie stosowanie barier celnych jest też w wielu krajach ograniczone ze względu na podpisane porozumienie GATT (późniejsze powołanie WTO). Państwa uczestniczące w WTO są związane porozumieniem i muszą prowadzić negocjacje z partnerami, jeśli chcą zmienić regulacje dotyczące barier celnych.
Ze względu na sposób ustalania stawki celnej wyróżnia się następujące rodzaje ceł:
cło wartościowe - jest uzależnione od wartości wyrobu (np. określony procent od ceny);
cło specyficzne - jego wartość zależy od jednostki fizycznej wyrobu (np. określona kwota pobierana od konkretnej liczby sztuk towaru lub ciężaru);
cło kombinowane - powiązanie stawki wartościowej z cłem specyficznym - w takiej sytuacji pobierane jest wyższe cło (np. 15% wartości ale nie mniej niż 10 zł)
Wysokość stawek celnych jest uzależniona od celów rozwoju gospodarczego danego państwa. Ważnym czynnikiem jest także stopień elastyczności popytu na dany wyrób, który ma być oclony. Jeśli popyt jest mało elastyczny, to stawki mogą być ustalone na wyższym poziomie, zaś w przypadku bardzo elastycznego popytu - stawki cła powinny być jednak skalkulowane na niskim poziomie.
Ze względu na czas obowiązywania cła wyróżnia się następujące rodzaje ceł:
cło na czas nieograniczony - obowiązuje przez cały czas niezależnie od pory roku;
cło na czas oznaczony - wprowadzane w celu ochrony własnego rynku w czasie sezonu.
Ze względu na sposób wprowadzania wyróżnia się następujące rodzaje ceł:
cła autonomiczne - wprowadzane samodzielną decyzją danego państwa, wynikające z jego polityki handlowej;
cła umowne - wprowadzane na mocy uregulowań umownych, czyli w porozumieniu z inna stroną.
Ze względu na cel wprowadzania cła wyróżnia się następujące rodzaje ceł:
cła ochronne - wprowadzane w celu ochrony rodzimego rynku i/lub krajowych producentów; dotyczą najczęściej branż, które dopiero się rozwijają i nie są jeszcze tak konkurencyjne, by stawić czoła zagranicznym odpowiednikom (mówimy wtedy o cłach wychowawczych); ich charakter powinien być przejściowy - po osiągnięciu odpowiedniej konkurencyjności, cła te powinny być zniesione, ponieważ jeśli producenci nie będą mieć szansy konkurowania z innymi na równych zasadach, nie będą się starać poprawić produktu (może to hamować postęp technologiczny, ograniczać innowacyjność produkcji itp.) działają poprzez obniżenie konkurencyjności zagranicznych produktów
cła fiskalne - wprowadzane w celu pozyskania środków do budżetu; cła te obejmują produkty, które są wytwarzane zagranicą, a następnie sprowadzane na rynek krajowy.
Ze względu na przedmiot wyróżnia się następujące rodzaje ceł:
cło importowe - nakładane na importowane towary (najczęściej chodzi o produkty, które mogą być zagrożeniem dla analogicznych rodzimych towarów lub o produkty niepożądane na wewnętrznym rynku z punktu widzenia państwa), służą ograniczaniu wielkości importu zagranicznego, ich działanie przejawia się w postaci wyższej ceny towaru importowanego, płatnikiem tego rodzaju cła jest albo dostawca zagraniczny, albo odbiorca krajowy, niemniej jednak wyższą cenę płaci krajowy konsument/użytkownik - obecnie najpopularniejsze i najczęściej wprowadzane cła;
cło eksportowe - służą ograniczaniu eksportu, pozwalają na kształtowanie rozmiarów oraz kierunków eksportu, cła te są wykorzystywane do regulowania wywozu towarów w zależności od sytuacji na rynku wewnętrznym (od fazy cyklu koniunkturalnego - jeśli w gospodarce krajowej panuje zastój, a ceny maleją - rząd może wprowadzić takie cła w celu ograniczenia sprzedaży po niskich cenach, podwyższenia ceny na rynkach zagranicznych i zapewnienia większej sprzedaży po wyższej cenie), mogą być wprowadzane w sytuacji braku tego typu produktów na rynku wewnętrznym; stosowanie tego rodzaju ceł zależy także od pozycji kraju eksportującego (jeśli ma on niewielki udział a producentów danego towaru jest bardzo wielu, to stosowanie tego narzędzia może być ryzykowne, jeśli zaś produkt ma zagwarantowanych stałych odbiorców - jest to efektywny instrument) - obecnie stosowane niezwykle rzadko;
cło tranzytowe - pobierane z tytułu przewozu towarów przez terytorium kraju - współcześnie właściwie niespotykane.
Innym podziałem ceł jest podział na cła minimalne oraz maksymalne.
Ważnym rozróżnieniem w cłach jest podział na typ ceł preferencyjnych i dyskryminacyjnych. Celem ceł preferencyjnych - jak sama nazwa wskazuje - jest nadanie pewnych przywilejów dla określonych importerów. Państwo wprowadza je we wzajemnych kontaktach handlowych z wybranymi państwami, np. w ramach strefy wolnego handlu utworzonej przez państwa zrzeszone w ugrupowaniu integracyjnym. Stawki ceł preferencyjnych są zazwyczaj niższe aniżeli stawki wynikające z klauzuli najwyższego uprzywilejowania. Istnieje możliwość ustalenia stawki cła preferencyjnego na poziomie zerowym - sytuację taką określa się mianem preferencji celnych.
Z kolei cła dyskryminacyjne mają na celu postawienie danego kraju importującego w gorszej pozycji niż inne państwa. Zadaniem takich ceł jest pogorszenie pozycji konkurencyjnej produktów z określonych państw. Cła dyskryminacyjne mogą przebierać kilka form:
formę ceł retorsyjnych - stanowią swego rodzaju odwet na danym państwie za jego działania, które są odbierane jako nieprzyjazne gospodarczo;
formę ceł wyrównawczych - ich zadaniem jest zneutralizowanie efektu, jaki wywołuje przyznanie subsydiów przez państwo importujące, pozwala to na wyrównanie cen produktów wytwarzanych w jednym kraju z zastosowaniem subsydiowania, a w kraju importującym bez subsydiowania;
formę ceł antydumpingowych - ich zadaniem jest podniesienie ceny dóbr importowanych z zagranicy do poziomu analogicznych towarów na rynku rodzimym, pozwalają na zlikwidowanie skutków negatywnego zjawiska, jakim jest dumping.
Instrumenty pozataryfowe.
Instrumenty pozataryfowe są wykorzystywane przez państwo do regulowania wielkości wymiany międzynarodowej. Ich działanie jest podobne do wcześniej opisanych narzędzi (głównie ceł). Ograniczają wielkość importu albo pobudzają rozmiary eksportu poprzez zwiększanie konkurencyjności rodzimych towarów. Ich dużą zaletą jest swoboda ich stosowania i kształtowania - nie są przedmiotem międzynarodowych umów i są trudniejsze do identyfikacji przez zagranicznych partnerów. Instrumenty pozataryfowe mogą być stosowane w sposób bardziej selektywny i wybiórczy.
Do tej grupy środków polityki handlowej zalicza się:
subsydia eksportowe;
opłaty importowe;
ustalanie minimalnych cen importowych;
zakazy importu, embargo;
licencje;
ograniczenia dewizowe;
zakupy rządowe;
kontyngenty ilościowe i wartościowe.
Subsydium eksportowe (subwencja) jest wsparciem państwa udzielanym w różnych formach dla podmiotów krajowych. Wielkość pomocy subsydiarnej zależy od wielkości różnicy pomiędzy wyższą krajową ceną danego produktu i jego niższą ceną na rynkach międzynarodowych. Wsparcie to ma służyć obniżeniu kosztów produkcji (ceny sprzedaży) towarów i usług wytwarzanych przez podmioty krajowe, a tym samym zwiększeniu konkurencyjności tych produktów wobec produktów analogicznych (głównie pochodzenia zagranicznego). Stosowanie tego instrumentu może rodzić w konsekwencji nałożenie przez kraj importujący ceł wyrównawczych. Poza tym subsydia powodują skutki nieco podobne do efektów procederu dumpingu.
Subsydia państwowe stanowią instrument wewnętrznej polityki ekonomicznej państwa i nie są najczęściej regulowane umowami międzynarodowymi (w odróżnieniu od większości ceł), a przez to mogą stanowić autonomiczne narzędzie państwa służące tworzeniu barier protekcjonistycznych. Decyzja państwa o wykorzystaniu subsydiów zależy w dużej mierze od rodzaju produkcji, jaka ma być wspierana w ten sposób. Subsydiowanie dotyczy najczęściej takich gałęzi, w których konieczne są spore nakłady, a produkcja ma znaczenie dla postępu technicznego i innowacyjności produkcji krajowej. Subsydia pozwalają również na wyeksportowanie zgromadzonych nadmiernych zapasów (nadwyżek) produktów, które nie mogą znaleźć nabywców na rynku krajowym. Poza tym pomoc w postaci subsydiów stymuluje zatrudnienie i wzrost wykorzystania czynników wytwórczych pozostających w dyspozycji producentów krajowych - rośnie produkcja krajowa i sprzedaż międzynarodowa. Wszystko to przyczynia się do poprawy bilansu płatniczego (ograniczenie deficytu handlowego).
Do negatywnych konsekwencji subsydiów należy przede wszystkim nasilenie procesów inflacyjnych w gospodarce kraju eksportującego, konieczność ograniczenia środków publicznych na inne cele, zagrożenie wyhamowania postępu technicznego (producenci nie są zainteresowani rozwojem w kierunku obniżania kosztów wytwarzania i poprawy konkurencyjności poprzez poprawę jakości wyrobów). Na subsydiowaniu eksportu nie korzystają rodzimi nabywcy. Poza tym proces subsydiowania wpływa na pogorszenie warunków wymiany międzynarodowej (tzw. terms of trade).
Subsydia eksportowe dzieli się na subsydia bezpośrednie i subsydia pośrednie. Subsydia bezpośrednie mają postać bezpośredniej pomocy finansowej dla producentów/eksporterów. Wielkość wypłacanej pomocy zależy od rozmiarów realizowanej sprzedaży zagranicę. Subsydia bezpośrednie mogą przybrać formę bezpośrednich wypłat środków przeznaczonych na badania i rozwój, reklamę itp. Inna formą jest zwrot różnicy pomiędzy ceną wynikającą z kalkulacji kosztów a niższą ceną analogicznych produktów na rynkach międzynarodowych. Tego rodzaju pomoc państwa dla eksporterów może rodzić konsekwencje w postaci opłat wyrównawczych, ceł lub zmuszania do dobrowolnych ograniczeń eksportu, nakładanych przez kraj importujący. Bezpośredniość takiego wsparcia pozwala na jej łatwe wykrycie przez inne państwa.
Alternatywą dla bezpośredniego wsparcia są subsydia pośrednie. Ich zastosowanie nie jest tak łatwo wykrywalne przez zagranicę, co pozwala na uniknięcie reperkusji ze strony krajów importujących. Ich efekty są podobne do stosowania pomocy bezpośredniej - pozwalają na obniżenie kosztów wytwarzania, stymulują produkcję i eksport, jednak pozwalają na ochronę krajowej gospodarki i producentów przed działaniami wyrównawczymi ze strony zagranicznych partnerów. Subsydia pośrednie przybierają formę różnego rodzaju ułatwień i ulg. Ogólnie rzecz biorąc dzielimy je na trzy podstawowe typy:
ulgi kredytowe - państwo tworzy preferencyjne warunki zaciągania kredytów przez eksporterów (np. w postaci niższego oprocentowania, wydłużenia okresu karencji, umarzania części długu, współfinansowanie przez państwo części spłaty, udzielanie poręczeń i gwarancji przez państwo);
ułatwienia fiskalne - mają postać głównie ulg i zwolnień podatkowych ewentualnie zwrotu ceł, pozwala to na zwiększenie zysków i inwestycje rozwojowe;
działania marketingowe państwa - państwo organizuje i realizuje wydatki na rzecz organizacji prowadzących działalność marketingową i informacyjną zagranicą na temat krajowych produktów i producentów.
Kolejnym narzędziem są zmienne opłaty wyrównawcze. Wynikają one z różnic pomiędzy poziomem ceny produktu na rynku światowym (produktu importowanego) a poziomem ceny gwarantowanej przez państwo (ceny na rynku wewnętrznym analogicznych wyrobów). Tak więc głównym celem stosowania opłat wyrównawczych jest podniesienie poziomu ceny dobra zagranicznego do poziomu cen analogicznych rodzimych wyrobów. Pozwala to na konkurowanie na równych warunkach na rynku wewnętrznym. Wielkość opłat zmienia się w zależności od kierunku zmian i wahań cen towarów importowanych na rynku międzynarodowym. W przypadku wzrostu cen wyrobów importowanych opłaty maleją, zaś w sytuacji obniżenia cen produktów - opłaty wyrównawcze wzrastają.
W wielu przypadkach opłaty wyrównawcze są stosowane łącznie z cłami. Jest to wymagane w sytuacji, kiedy cena towaru z importu nawet zawierająca cło jest ciągle niższa od ceny analogicznych towarów na rynku wewnętrznym.
Stosowanie instrumentu w postaci opłat wyrównawczych pozwala na ograniczenie konkurencyjności zagranicznych wyrobów. Dzięki temu krajowa produkcja danych towarów może się lepiej i szybciej rozwijać.
Kontyngent oznacza ustaloną ilość (sumę) produktów, jaka może zostać przywieziona z zagranicy do kraju w określonym czasie. Kontyngent może przybierać dwie formy: kwoty globalnej i kwoty indywidualnej. W praktyce stosowanie kwot określających ilość produktów, na import których zezwala państwo, wiąże się ze stosowaniem także ceł. W przypadku ilości, która mieści się w kwocie wyznaczonej przez importera, towary te są zwolnione z opłaty celnej lub opłata ta jest niższa niż powszechnie obowiązujące. Jeśli import przekroczy określoną w kwocie ilość - państwo nakłada cła w normalnej wysokości.
Barierą pozataryfową w wymianie handlowej są także dobrowolne ograniczenia eksportu (ang. Voluntary Export Restrain - VER). Są to porozumienia polegające na wprowadzaniu przez kraj eksportujący ograniczeń sprzedaży wybranych produktów w stosunku do własnych podmiotów (eksporterów). Wykorzystanie tego narzędzia ma na celu ograniczenie sprzedaży określonych towarów na rynkach wybranych krajów importujących.
Najczęstszą przyczyną wprowadzania VER jest sytuacja zagrożenia, że niepodjęcie tego typu kroków, wymusi wykorzystanie przez dany kraj importujący własnych środków ochronnych, które w większym zakresie i w dłuższym horyzoncie ograniczą możliwości eksportu danych produktów na ten rynek (np. w przypadku zapowiedzi rozpoczęcia postępowania antydumpingowego, a tym samym wprowadzenia bardzo wysokich ceł). Mamy wtedy do czynienia z ograniczeniami jednostronnymi wprowadzanymi z własnej inicjatywy przez kraj eksportujący. Ograniczenia mogą być wprowadzane w efekcie negocjacji (czasem nawet szantażu) z krajem importującym - są to ograniczenia jednostronne wynikające z dwustronnych negocjacji lub konsultacji. Zdarza się również, że wprowadzenie ograniczeń eksportu jest skutkiem układu porozumienia wielostronnego.
Kurs walutowy to narzędzie, które również może być wykorzystywane przez państwa do regulowania wielkości wymiany handlowej z zagranicą. Poprzez kurs walutowy możliwe jest wyznaczenie poziomu cen dewizowych w eksporcie oraz poziomu cen krajowych w imporcie. Kurs walutowy odgrywa dużą rolę w kształtowaniu się bilansu płatniczego danego kraju. Operowanie kursem walutowym może przybierać kilka form: jednorazową zmianę kursu lub zmianę rozłożoną w czasie (obniżenie lub wzrost kursu). Tak więc jednorazowymi zmianami kursu są dewaluacja i rewaluacja. Dewaluacja polega na podniesieniu kursu waluty krajowej w stosunku do walut zagranicznych. Dzięki dewaluacji poprawie ulega sytuacja eksporterów (rośnie konkurencyjność produktów eksportowanych), pogarszają się warunki funkcjonowania importerów (konkurencyjność ich towarów obniża się). Rewaluacja jest procesem odwrotnym do dewaluacji - jest to więc jednorazowe obniżenie kursu waluty krajowej do innych walut. W efekcie rewaluacji konkurencyjność produktów zagranicznych (importowanych) wzrasta - jest to sytuacja niekorzystna dla eksporterów krajowych.
Zmianami długotrwałymi, rozłożonymi w czasie są aprecjacja i deprecjacja. Procesy te oprócz oddziaływania na kształt bilansu handlowego, maja też ogromny wpływ na procesy inflacyjne w gospodarce krajowej. Aprecjacja to proces wzrostu wartości siły nabywczej pieniądza. Dzięki temu rośnie opłacalność eksportu - w kraju ceny są niższe i więcej zysku przynosi eksport i sprzedaż towarów zagranicą. Z kolei deprecjacja jest procesem odwrotnym i oznacza spadek siły nabywczej waluty krajowej. Występuje w sytuacji procesów inflacyjnych w gospodarce i wpływa na spadek opłacalności eksportu, ponieważ bardziej opłaca się sprzedawać te produkty w kraju. Prowadzi to do deficytu w bilansie płatniczym.
ZJAWISKA ZWIĄZANE Z WYMIANĄ HANDLOWĄ.
Transfer technologii.
Przez transfer technologii rozumie się przepływ wiedzy i umiejętności technicznych, jakie można wykorzystać do procesów produkcyjnych określonych dóbr. Proces ten pozwala na dostosowanie osiągnięć badań naukowych do praktyki gospodarczej (w procesach produkcyjnych). Najczęściej przebiega w kilku fazach. Informacja dotycząca produkcji danego dobra jest przekazywana całościowo i dotyczy wszystkich etapów procesu wytwarzania, począwszy od zaprojektowania wyrobu, prowadzenia badań zastosowania, produkcji egzemplarzy prototypowych, wytwarzania określonych wyrobów, ich badania, przeprowadzenie analizy rynku i uruchomienie produkcji na skalę masową;
Efekt kreacji handlu.
Efekt kreacji handlu polega na zwiększeniu rozmiarów wymiany handlowej realizowanej dotychczas. Pojawia się w przypadku wymiany handlowej pomiędzy krajami uczestniczącymi w strefie wolnego handlu bądź tworzącymi unię celną. Jest to spowodowane tym, że przed wejściem w strefę lub unię celną poszczególne państwa nie eksportowały i nie importowały określonych towarów - wymiana nie była opłacalne ze względu na bariery celne. Dopiero zlikwidowanie tych barier w ramach współpracy przy tworzeniu strefy wolnego handlu lub unii celnej pozwala na wykreowanie wymiany takich produktów lub zwiększenie rozmiarów już istniejącego handlu nimi. W takim przypadku rozmiary wymiany rosną tym bardziej, im wyższe były stawki celne dla analizowanych produktów.
Efekt przesunięcia handlu.
Efekt przesunięcia handlu jest zjawiskiem pojawiającym się w wyniku wzrostu udziału państw uczestniczących w unii celnej w wartości handlu całkowitego tych państw. Towarzyszy temu zmniejszenie się udziału wymiany z krajami trzecimi (nie będącymi członkami unii celnej). Inaczej mówiąc w wyniku powstania unii celnej państwa zwiększają wymianę handlową pomiędzy sobą, ograniczając jednocześnie wymianę z krajami pozostającymi poza unią.
Zagraniczna polityka ekonomiczna państwa.
Realizacja zagranicznej polityki ekonomicznej przez państwo oznacza przede wszystkim wybór celów i dobór narzędzi ich realizacji, jakie gospodarka chce i może osiągnąć w danych okolicznościach w zakresie stosunków ekonomicznych z innymi państwami. Tak więc elementem polityki zagranicznej jest kształtowanie międzynarodowych stosunków gospodarczych z innymi państwami, wchodzenie w ugrupowania integracyjne i zawieranie innych porozumień i umów z zagranicznymi partnerami.
Poprzez działania w ramach zagranicznej polityki gospodarczej państwo oddziałuje na przepływ czynników wytwórczych oraz obrót towarów i usług z zagranicą.
Cele wyznaczane przez państwo w ramach polityki gospodarczej mogą mieć charakter:
ilościowy - tego typu cele mogą dotyczyć wielkości handlu zagranicznego, poziomu salda wymiany handlowej, rozmiarów bezpośrednich inwestycji zagranicznych czy zapewnienia dostaw surowców lub energii itp.;
jakościowy - odnosi się do celów określanych jako poprawa terms of trade w wymianie międzynarodowej, stymulowanie eksportu w celu zwiększenia zatrudnienia i wydajności pracy, import nowoczesnych technologii, restrukturyzacja gospodarki itp.
Cele zagranicznej polityki ekonomicznej państwa można też podzielić ze względu na horyzont czasowy, jakiego dotyczą:
cele krótkoterminowe - nie przekraczają 1 roku, najczęściej odnoszą się do rozmiarów eksportu i importu lub do terms of trade;
cele średniookresowe - dotyczą perspektywy od 1 do 5 lat, mogą się odnosić do zwiększenia rozmiarów eksportu, wprowadzania nowych rozwiązań w produkcji dzięki transferowi technologii związanemu z importem lub do realizowanych inwestycji zagranicznych;
cele długookresowe - są realizowane w okresie 5-letnim i dłuższym, mogą dotyczyć salda bilansu handlowego, zmian w strukturze eksportu i importu, a nawet przesunięcia w międzynarodowym podziale pracy albo zmiany specjalizacji.
Dla realizacji obranych celów państwo stosuje odpowiednie narzędzia zagranicznej polityki ekonomicznej. Narzędzia oznaczają w tym przypadku pewne elementy mechanizmy gospodarczego, jaki funkcjonuje w danym państwie, pozostające pod kontrolą państwa, a które oddziałują na uczestników życia gospodarczego i wywołują ich określone reakcje mogące przyczynić się do osiągnięcia założonych celów polityki.
Rozróżnia się dwa rodzaje narzędzi zagranicznej polityki gospodarczej kraju:
narzędzia oddziałujące na wszystkie podmioty funkcjonujące w gospodarce - należą tu m.in. stopa procentowa, kurs walutowy, wydatki budżetowe, ceny, podatki;
narzędzia oddziałujące tylko na podmioty uczestniczące w międzynarodowej wymianie handlowej - zalicza się tu cła, kontyngenty, subsydia, instrumenty pozataryfowe itp.
Decyzja o zastosowanie określonych narzędzi zależy od przyjętych celów polityki gospodarczej.
Bilans płatniczy.
Pod pojęciem bilansu płatniczego rozumie się zestawienie wszystkich transakcji danego państwa z innymi krajami w danym okresie (1 rok). W strukturze bilansu płatniczego wyróżnia się bilans operacji bieżących i bilans operacji kapitałowych. Bilans operacji bieżących obejmuje przede wszystkim bilans handlowy, czyli zestawienie towarów i usług importowanych i eksportowanych, a także wszelkie transakcje i transfery oraz płatności związane z obsługa kredytów. Z kolei bilans operacji kapitałowych ujmuje transakcje i przepływy dotyczące aktywów i zobowiązań długoterminowych.
Największym wahaniom w ramach sytuacji płatniczej państwa ulega bilans handlowy. To właśnie od strumieni eksportu i importu zależy saldo bilansu.
Jeżeli wielkość eksportu przekracza wielkość importu, to mamy do czynienia z nadwyżką bilansową (saldo jest dodatnie). Oznacza to, że więcej towarów i usług jest sprzedawanych zagranicę niż sprowadzanych z zewnątrz. W związku z tym państwo uzyskuje większe rezerwy dewizowe - waluta krajowa jest mocniejsza, osłabieniu ulegają waluty obcych państw.
W przypadku sytuacji odwrotnej, polegającej na tym, że wielkość zrealizowanego w danym roku importu przewyższa wielkość eksportu, mamy do czynienia z niedoborem bilansowym (saldo bilansu handlowego jest ujemne). W związku z większym wypływem waluty zmniejszają się rezerwy dewizowe i krajowa waluta ulega osłabieniu.
Międzynarodowy podział pracy.
Międzynarodowy podział pracy oznacza zjawisko o charakterze historycznym. Wywodzi się od społecznego podziału pracy. Międzynarodowy podział pracy wykształcił się dopiero w warunkach takiego wzrostu produkcji w poszczególnych państwach, które przekraczały chłonność wewnętrznych rynków. Innymi słowy państwa zaczęły produkować tyle dóbr i usług, których nie były w stanie same skonsumować. Z tego powodu powstała wymiana handlowa, która później przybrała formę stałych i w miarę sformalizowanych powiązań, a w ramach gospodarki światowej narodził się międzynarodowy podział pracy.
Do czynników kształtujących strukturę międzynarodowego podziału pracy zalicza się:
czynniki o charakterze strukturalnym, wynikające z różnic w wielkości i rodzaju posiadanych zasobów bogactw naturalnych (surowce, położenie, ukształtowanie przyrodnicze), różnic w rozmiarach zasobów pracy i krajowej wydajności pracy, różnic w wielkości zasobów kapitałowych itp.;
czynniki o charakterze instytucjonalnym, wynikające z obowiązującego ustroju społeczno - gospodarczego, systemu politycznego, przyjętych celów rozwoju, umów międzynarodowych itp.;
czynniki o charakterze techniczno-technologicznym, wynikające z powiązań pomiędzy sferą gospodarczą a nauką, prac badawczo - rozwojowych, kierunków specjalizacji itp.
czynniki o charakterze koniunkturalnym, wynikające z sytuacji ekonomicznej kraju.
Zjawisko komplementarności i konkurencyjności struktur gospodarczych.
Komplementarność struktur gospodarczych.
Pojęcie komplementarności oznacza wzajemne dostosowanie struktur gospodarczych dwóch bądź większej liczby państw. Komplementarność może być rozpatrywana jako zjawisko statyczne, czyli stan o zdefiniowanym stopniu dostosowania w danym momencie), albo jako zjawisko o charakterze dynamicznym, czyli proces polegający na dopasowywaniu się struktur gospodarczych kilku podmiotów.
Wyróżnia się kilka typów komplementarności:
wewnątrzgałęziowa - konieczność dopasowania jest spowodowana różnicami w wydajności poszczególnych czynników wytwórczych (np. pogłębiająca się specjalizacja w poszczególnych etapach procesu produkcyjnego);
międzygałęziowa - konieczność dopasowania się jest spowodowana różnicami w posiadanych zasobach czynników wytwórczych, np. niektóre państwa dobrze rozwinęły produkcję przemysłową, nie posiadają jednak warunków do produkcji artykułów rolno - spożywczych bądź nie posiadają surowców niezbędnych do produkcji (np. kraje Europy Zachodniej i Azja).
Ze względu na tempo postępu technicznego coraz częściej następuje usamodzielnianie się producentów w przemyśle - produkcja staje się mniej materiało- i surowcochłonna, tak więc państwa mogą być coraz bardziej niezależne. W ten sposób obserwujemy zastępowanie komplementarności międzygałęziowej dopasowaniem wewnątrzgałęziowym - większą rolę odgrywa podział na poszczególne fazy procesu produkcyjnego w danej branży aniżeli podział gospodarki na kilka branż.
Komplementarność struktur gospodarczych można zmieniać. Istnieje kilka sposobów na zwiększenie stopnia dopasowania struktur:
międzynarodowa kooperacja produkcyjna - polega na nawiązaniu w miarę stałej współpracy pomiędzy podmiotami zagranicznymi; w ramach tych powiązań jeden z partnerów wytwarza półprodukty lub części gotowych produktów i dostarcza je zagranicznemu partnerowi, który wytwarza finalne wyroby. Dzięki temu producent ma już zapewniony zbyt swoich towarów, za odbiorca ma zapewnione dostawy potrzebne do jego produkcji.
międzynarodowa specjalizacja produkcji - polega na ograniczeniu podaży produktów (tzw. specjalizacja przedmiotowa) bądź liczby procesów produkcyjnych (tzw. specjalizacja technologiczna) w celu poprawy efektywności wykorzystania posiadanych zasobów produkcyjnych. W przypadku specjalizacji przedmiotowej mamy do czynienia ze specjalizacją międzygałęziową (czyli w wytwarzaniu lub przetwarzaniu surowców) tudzież wewnątrzgałęziową, polegającą na koncentracji zasobów na odmiennych produktach w ramach tej samej branży (specjalizacja pozioma) albo na koncentracji posiadanych czynników na wytwarzaniu części i półproduktów w ramach tego jednego procesu produkcyjnego dotyczącego jednego wyrobu (specjalizacja pionowa).
rozwijanie produkcji na skalę masową - polega na zwiększaniu wielkości produkcji w celu osiągnięcia takiej struktury produkcji, która zapewni optymalne wykorzystanie zdolności produkcyjnych, co wynika z analizy optimum ekonomicznego (bądź technicznego).
rozwijanie produkcji wielkoseryjnej - polega na zwiększaniu rozmiarów produkcji w celu osiągnięcia korzyści skali (uzyskania niskich kosztów jednostkowych produkcji).
Konkurencyjność struktur gospodarczych.
Poprzez konkurencyjność struktur gospodarczych rozumie się ich zdolność do funkcjonowania na rynku i stawienia czoła innym konkurentom. Na konkurencyjność składa się m. in. zdolność do adaptacji do zmiennych warunków rynkowych, możliwości rozwoju, szukania i wykorzystywania szans oraz unikania zewnętrznych zagrożeń.
Konkurencyjność można rozpatrywać z punktu widzenia pojedynczego podmiotu (przedsiębiorstwa) i wtedy mówimy o zdolności do kreowania, produkowania i sprzedawania produktów lepszych niż inne podmioty funkcjonujące na tym samym rynku. W przypadku sektora gospodarki konkurencyjność oznacza jego potencjał rozwojowy mierzony najczęściej stopą zwrotu inwestycji. Z kolei w odniesieniu do państwa (gospodarki narodowej) konkurencyjność oznacza wszelkie uwarunkowania, jakie mogą się przyczynić do przyspieszenia i utrzymania tempa rozwoju gospodarczego. Obecnie konkurencyjność jest mierzona poprzez wskaźnik określający poziom krajowej wydajności pracy i dynamikę jego zmian.
Do głównych czynników konkurencyjności zalicza się:
wewnętrzną siłę gospodarki, wyrażona poprzez poziom aktywności gospodarczej, atrakcyjność określonych gałęzi dla potencjalnych inwestorów itp.;
internacjonalizację gospodarki, mierzoną stopniem otwarcia gospodarki narodowej na wymianę międzynarodową czy inwestycje zagraniczne;
politykę państwa - rząd może podejmować działania, które będą sprzyjać podnoszeniu konkurencyjności gospodarki krajowej, nie będzie utrudniać dostępu do rynków krajowych itp.;
innowacyjność gospodarki, postęp technologiczny, powiązania sfery przedsiębiorczości i nauki, realizowane prace badawczo - rozwojowe itp.;
zasoby ludzkie - nie chodzi tylko o rozmiary zasobów, ale przede wszystkim o ich jakość (struktura kształcenia, kultura pracy, potencjał demograficzny, nakłady na edukację, mobilność itp.);
wsparcie sektora finansowego - działania prorozwojowe (inwestycje) mogą być wspierane przez sektory bankowe;
infrastrukturę - poziom rozwoju sieci infrastruktury technicznej i komunikacyjnej oraz infrastruktury około biznesowej i społecznej;
preferowany sposób zarządzania - styl, ukierunkowanie, efektywność i skuteczność stosowanego sposobu zarządzania i kierowania.
Najczęściej przewaga konkurencyjna wynika z tzw. strategii przywództwa kosztowego. Polega to na tym, że dany podmiot jest w stanie wyprodukować i zaoferować do sprzedaży dobro lub usługę po cenie niższej niż cena analogicznych produktów oferowanych przez konkurentów. Innym sposobem uzyskania dobrej pozycji konkurencyjnej jest strategia zróżnicowania. Polega to na wykreowaniu produktu o wyjątkowych cechach, odróżniających go w oczach klientów od towarów oferowanych przez innych konkurentów.
TEORIE WYMIANY MIĘDZYNARODOWEJ.
Teorie przedklasyczne.
Koncepcja „psychoza lęku przed brakiem towaru”.
Pierwsze poglądy dotyczące handlu między państwami funkcjonowały już w starożytności (Egipt, Grecja, Rzym, Fenicja). Większość ówczesnych kupców podejmowała tylko takie działania, które pozwalały na uzyskanie jak największej ilości dóbr. Ich celem było zgromadzenie wielu (więcej od innych osób) towarów i surowców i posiadanie dużej ilości kruszców służących do zapłaty. Dążyli więc do kupowania dużej ilości towarów za jak najniższą cenę. Motywem takiego postępowania był strach przed niedoborem lub brakiem jakiegoś wyrobu. Tego typu zachowania w odniesieniu do wymiany handlowej zwykło się tłumaczyć koncepcją nazywaną „psychozą lęku przed brakiem towaru”.
Teoria słusznej ceny.
Zgodnie z tą koncepcją wymiana międzynarodowa powinna być korzystna dla obu stron. Obopólne korzyści miała zapewnić właśnie tzw. słuszna cena. zakładała ona taką kalkulację poziomu ceny, która gwarantowała pokrycie kosztów wytworzenia towaru oraz - w uzasadnionych przypadkach - zapewniała uczciwy zysk. Przyjęto, że słuszna cena towaru to cena ukształtowana przez rynek.
Teoria merkantylizmu.
Podstawowymi założeniami ustroju merkantylistycznego było upatrywanie źródła bogactwa w gromadzeniu jak największej ilości kruszców (pieniędzy). W tym celu państwo godziło się na utrzymywanie stosunków gospodarczych z innymi krajami. Jednakże wymiana handlowa miała zapewnić korzyści dla państwa w postaci dopływu kruszców (pieniędzy). Z tego powodu merkantyliści postulowali stosowanie narzędzi i instrumentów kształtujących dodatni bilans handlowy - wsparcie eksportu, zapewniającego dopływ kruszców i ograniczanie importu, powodującego wypływ funduszy. Merkantylizm zakładał, że wszystkie kraje ze sobą konkurują i ten, który zgromadzi najwięcej kruszców, pieniędzy i metali szlachetnych, będzie najsilniejszy.
Teorie klasyczne.
Teoria kosztów absolutnych A. Smitha.
Według poglądów A. Smitha o wymianie międzynarodowej decyduje wielkość absolutnych kosztów produkcji dóbr w poszczególnych krajach. Przewagę absolutną (bezwzględną) nad innymi miało to państwo, które miało niższe koszty wytwarzania i mogło eksportować dane dobro. W takiej sytuacji swobodna wymiana pozwalała na osiąganie korzyści w postaci:
bardziej efektywnego wykorzystania posiadanego potencjału;
zwiększenia rynku zbytu;
uzyskania efektu skali i możliwości dalszego obniżania kosztów wytwarzania.
Teoria wymiany według Smitha zwana jest teorią kosztów absolutnych. Uznawana jest ona za jedną z pierwszych dość nowoczesnych koncepcji wyjaśniających zjawisko wymiany handlowej. Mimo to nie pozostaje wolna od ograniczeń w stosowaniu. Wynika to z założenia, że środki produkcji są doskonale mobilne. Smith przyjął, że zarówno kapitał, jak i praca mogą bez przeszkód być przesuwane pomiędzy różne gałęzie produkcji i na różną skalę w celu znalezienia optymalnego połączenia. Stąd pojawił się postulat liberalizmu gospodarczego i ograniczania interwencjonizmu państwa w gospodarkę. Swobodny przepływ kapitału i pracy oraz mechanizm wolnorynkowy umożliwia uzyskanie połączenia pracy i kapitału w takich dziedzinach, w których zapewnią największe korzyści. Uzyskanie optymalnej struktury działalności produkcyjnej zależy od tego, czy gospodarka funkcjonuje w warunkach konkurencji międzynarodowej, a nie tylko krajowej. Poprzez współzawodnictwo i porównanie do zagranicznych produkcji możliwe jest określenie dziedzin, w których można uzyskać absolutną przewagę. Dzięki temu kraj podejmuje decyzje o eksporcie towarów, w produkcji których osiąga absolutne (bezwzględne) korzyści, oraz o imporcie dóbr, w wytwarzaniu których zagranica osiąga absolutną przewagę. Koncepcja Smitha zakłada, że na koszt produkcji wpływ ma jedynie cena pracy, czyli wynagrodzenie, zaś sama praca może być przesuwana między różne branże bez żadnych kosztów. Założenia te miały wpływ na trudności w praktycznym wyjaśnianiu wymiany międzynarodowej.
Teoria kosztów komparatywnych D. Ricardo.
David Ricardo, angielski przedstawiciel ekonomii klasycznej stworzył nieco inną koncepcję międzynarodowej wymiany handlowej. Jego zdaniem struktura wymiany handlowej między państwami zależy nie od bezwzględnych kosztów produkcji, ale od kosztów komparatywnych wytworzenia towaru. Przez koszty komparatywne (względne) rozumie się koszt alternatywny produktu, czyli kosztem wytworzenia dobra A jest niewyprodukowanie określonej ilości dobra B. Wynika to z tego, że decydując się na produkcję jednego dobra jesteśmy zmuszeni do rezygnacji z wytwarzania innego dobra. W związku z tym państwo powinno zdecydować się na produkcję tego dobra, które jest w stanie wyprodukować względnie taniej niż inne kraje. Różnice w kosztach komparatywnych są bodźcem do specjalizacji w produkcji towaru, w stosunku do którego osiąga przewagę względną.
Teoria obfitości zasobów.
Autorami teorii obfitości zasobów są ekonomiści B. Ohlin i E. Heckscher. Zgodnie z ich poglądami struktura wymiany handlowej jest uzależniona od rozmiarów posiadanych zasobów czynników produkcji (kapitał i praca). To właśnie wielkość pracy i kapitału decyduje o tym, jaka jest struktura produkcji w danym kraju i jakie produkty są eksportowane i importowane. Teoria ta zakłada, że państwo powinno produkować i eksportować produkty, których produkcja angażuje ten czynnik wytwórczy, którego posiada więcej niż innych czynników, ponieważ jest on tańszy. Jednocześnie państwo powinno importować te wyroby, których produkcja wymaga zastosowania rzadszego czynnika (czyli droższego). W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że kraj posiadające duże zasoby pracy powinien eksportować dobra pracochłonne i importować dobra kapitałochłonne i odwrotnie - kraj posiadające spore zasoby kapitałowe powinien eksportować dobra kapitałochłonne i sprowadzać towary pracochłonne.
Koncepcja W. Leontiefa.
Zgodnie z teorią amerykańskiego noblisty W. Leontiefa rozdysponowanie czynników produkcji oraz dóbr finalnych zależy od posiadanych zasobów. Prowadzone przez niego analizy doprowadziły do wniosku, że kraj względnie bogaty w zasoby kapitałowe powinien produkować z zaangażowaniem tych zasobów dobra i eksportować nadwyżkę wyprodukowanych dóbr zagranicę. Jednocześnie powinien w takim przypadku sprowadzać wyroby, które wymagają większego zaangażowania czynnika w postaci pracy. Należy przy tym wziąć pod uwagę nie tylko ilość czynnika produkcji, ale również jego wydajność.
Współczesne teorie rozwoju handlu zagranicznego.
Teorie neoczynnikowe.
Grupa teorii neoczynnikowych zakłada uwzględnienie w analizie innych zasobów (czynników produkcji) niż tylko pracy i kapitału. W pewnym sensie można powiedzieć, że koncepcja ta stanowi rozszerzenie teorii obfitości zasobów. W związku z tym dany kraj powinien produkować i eksportować te produkty, których wytworzenie angażuje posiadane w dużej obfitości zasoby oraz importować wyroby, których produkcja wymaga relatywnie rzadkich czynników. Tak więc struktura posiadanych zasobów decyduje o kierunku specjalizacji.
Przyjmuje się zwykle dwa warianty teorii neoczynnikowej:
teorię trójczynnikową - polega na uwzględnieniu w analizie oprócz pracy i kapitału także zasobów naturalnych;
teorię wieloczynnikową - polega na uwzględnieniu w analizie kapitału, zasobów naturalnych oraz rozróżnionych rodzajów pracy: prostej i złożonej (czyli kapitału ludzkiego).
Teorie neotechniczne.
Teoria luki technologicznej.
Zgodnie z tą koncepcją poziom postępu technicznego decyduje o specjalizacji i późniejszej strukturze wymiany. W związku z tym państwo powinno dążyć do importu nowoczesnych i złożonych produktów w celu zapewnienia transferu technologii i wiedzy. Dzięki odpowiedniemu poziomowi wiedzy i rozwoju technicznego można ukształtować korzystną strukturę wymiany handlowej z zagranicą.
Teoria cyklu życia produktu.
Według twórców tej teorii struktura międzynarodowej wymiany handlowej jest uwarunkowana fazą cyklu życia badanego produktu. W związku z tym wyróżnia się cztery etapy, od których zależy poziom korzyści czerpanych z wymiany.
Jeśli produkt znajduje się w fazie początkowej, czyli jest wprowadzany na rynek, to państwo wytwarzające go zajmuje pozycję innowatora. Dzięki temu wyprzedza konkurentów, zajmuje lepszą pozycję na rynku, zyskuje większy udział w rynku i przez jakiś czas czerpie spore korzyści z tytułu zajmowania pozycji monopolisty.
Kiedy produkt wkracza w fazę drugą, czyli zaczyna się szybko rozwijać i zwiększać swój udział w rynku w dużym tempie aż do momentu osiągnięcia dojrzałości. Na tym etapie kraj producenta może zwiększać produkcję, co przyczynia się do osiągania korzyści skali. Poza tym taki producent zajmuje coraz silniejszą pozycję na rynku i jest w stanie wyprzeć z niego innych konkurentów. Istnieje jednak zagrożenie pojawienia się substytutów wyprodukowanych przez inne kraje.
Kolejna faza to etap stagnacji - produkcja i sprzedaż nie rozwijają się już w takim tempie. Inne państwa (konkurenci) poprzez naśladownictwo i własny rozwój także rozpoczynają produkcję analogicznych wyrobów. Pierwotny innowator traci wcześniejszą pozycję i przewagę technologiczną. Musi już na równych zasadach konkurować z innymi producentami o odbiorcę.
Ostatnią fazą w cyklu życia produktu jest etap schyłkowy. Analogicznie producent ma coraz większe trudności z utrzymaniem pozycji rynkowej, udział w rynku zaczyna się zmniejszać, konkurencja zaostrza się. Należy w takiej sytuacji rozważyć decyzję o wycofaniu się z rynku i przesunięciu zasobów do innego zastosowania. Wcześniej wytwarzany produkt nie jest już w stanie konkurować z innymi i musi być znacznie zmodyfikowany i udoskonalony, by pozwoliło to na powrót na pozycję innowatora.
Teoria korzyści skali.
Według teorii korzyści skali państwo powinno specjalizować się w produkcji takich wyrobów, w których może osiągnąć korzyści skali. Korzyści te wynikają ze zwiększania wielkości produkcji i sprzedaży (eksportu) w tempie szybszym niż tempo wzrostu nakładów. Oznacza to, że zyski rosną szybciej n iż koszty. W zależności od ujęcia możemy mówić o korzyściach krótkookresowych (ujęcie statyczne) i korzyściach długookresowych (ujęcie dynamiczne).
Teorie popytowo - podażowe.
Grupa teorii popytowo - podażowych próbuje wyjaśniać istotę wymiany międzynarodowej z uwzględnieniem zarówno strony popytowej, jak i podażowej (jednoczesny import i eksport wytwarzanych produktów).
Teoria wzajemnego popytu.
Zgodnie z teorią wzajemnego popytu, bazującą na poglądach J. S. Milla, struktura realizowanej wymiany międzynarodowej jest powiązana zarówno z wielkością kosztów względnych (komparatywnych), jak i ze zgłaszanym popytem na dane towary. Teoria ta wyjaśnia strukturę handlu następująco: państwa słabiej rozwinięte, mało nowoczesne, które nie posiadają atrakcyjnej oferty eksportowej, zgłaszające duży popyt na wyroby importowane, odnoszą małe korzyści z wymiany; z kolei państwa lepiej rozwinięte, mające do dyspozycji nowoczesne technologie produkcyjne, wytwarzające szeroki asortyment nowoczesnych produktów i eksportujące te wyroby, zgłaszające mniejszy popyt na dobra importowane, odnoszą duże korzyści z wymiany handlowej
Teoria podobieństwa preferencji.
Zgodnie z koncepcją podobieństwa preferencji wzajemna wymiana handlowa pomiędzy państwami jest tym większa, im bardziej podobna jest struktura zgłaszanego popytu krajowego i im bardziej zbliżony jest poziom rozwoju społeczno - gospodarczego tych państw (mierzona wielkością dochodu narodowego w przeliczeniu na jednego mieszkańca).
Teoria zróżnicowania produktu.
Według teorii zróżnicowania produktów wymiana handlowa pomiędzy krajami jest tym większa i bardziej intensywna, im większe jest zróżnicowanie (dywersyfikacja) wyrobów. Jeśli produkty stają się coraz bardziej zróżnicowane, to wielkość strumieni towarów wymienianych rośnie.
HANDEL ZAGRANICZNY A DOCHÓD NARODOWY.
Dochód pochodzący z handlu zagranicznego stanowi część dochodu narodowego. Wyraża się go kategoriach brutto oraz netto. Tym samym jest on składnikiem Produktu Narodowego Brutto (PNB - z amortyzacją) oraz Produktu Narodowego Netto (PNN - bez amortyzacji).
PNB wyraża wartość wszystkich produktów (towarów oraz usług), które zostały wytworzone i sprzedane na danym rynku w określonym czasie. PNB oblicza się jako sumę niezbędnych nakładów, które poniesione zostały w ramach produkcji finalnej. Z punktu widzenia przeznaczenia środków, wyodrębnić można kilka składników PNB:
konsumpcja - służy zaspokajaniu bieżących potrzeb;
inwestycje - nakłady służące wytworzeniu produkcji przyszłej;
zakupy rządowe - przeznaczane są na cele związane ze zbrojeniami, badaniami naukowymi, infrastrukturą;
saldo handlu zagranicznego (dotyczy gospodarek otwartych prowadzących wymianę z zagranicą).
Innym określeniem używanym w stosunku do Produktu Narodowego Netto (PNN) jest Dochód Narodowy (DN).
Wymiana z zagranicą wpływa na zwiększanie się dochodu narodowego DN w dwojaki sposób:
wyższy poziom importu w stosunku do eksportu powoduje powstawanie ujemnego salda wymiany z zagranicą; przekłada się to na zwiększanie się podaży dostępnych towarów i usług; dodatkowe wydatki finansowane są najczęściej za pomocą środków z kredytów spłacanych w późniejszym okresie z odsetkami; ujemne bieżące saldo wymiany z zagranicą w kolejnych okresach wymagało będzie kompensacji w formie dodatniego salda; saldo ujemne wymiany stwarza możliwość powiększania poziomu konsumpcji (co jest czynnikiem ryzykownym) oraz poziomu inwestycji; jeżeli nowe inwestycje będą miały charakter proeksportowy i efektywny, istnieje szansa w dłuższej perspektywie na rozwój eksportu i spłatę zaciągniętych zobowiązań;
poprawa efektywności/wydajności gospodarowania podmiotów krajowych, co może wpłynąć na zwiększenie poziomu inwestycji oraz konsumpcji (mniejsze potrzeby związane z zaciąganiem kredytów); podniesienie efektywności i wydajności gospodarowania osiągnąć można m.in. w wyniku:
wydłużania serii produkowanych wyrobów, a tym samym obniżanie kosztów jednostkowych,
pozytywnego wpływu konkurencji towarów krajowych z zagranicznymi,
modernizacji produkcji wymuszonej przez import,
podnoszenia wydajności pracy w kraju,
utrzymania korzystnego stosunku cen towarów eksportowanych do towarów importowanych.
W modelach statycznych, w których saldo handlu zagranicznego wynosi 0 (saldo HZ = 0), analizuje się wpływ handlu zagranicznego na efektywność. Dochód z handlu zagranicznego określa się za pomocą formuł:
formuły wolumenowej (ilościowej) - dokonuje się sprowadzenia do porównywalności sumy produktów, będących przedmiotem wymiany, wyrażonych w jednostkach fizycznych. Zakłada się, że wolumen produktów eksportowanych zależy przy założonej wydajności od skali wzrostu zatrudnienia. Zatem wzrost poziomu wydajności przy określonym zatrudnieniu przekłada się na wzrost wolumenu eksportu. Zależność względem importu opiera się na relacji, że im wolumen produktów importowanych jest wyższy od możliwego do wyprodukowania przy założeniu warunków produkcji antyimportowej, tym wielkość dochodu wynikającego z importu jest wyższa (produktami importowanymi są głównie te, których wytwarzanie w warunkach krajowych jest utrudnione), i analogicznie odwrotnie.
formuły wartościowej - w analizie wykorzystywana jest wielkość eksportu i importu wyrażona w wartościach pieniężnych.
Relacja między cenowym terms of trade a dochodem narodowym.
Cenowe ToT (ang. terms of trade) oznacza relację zmiany cen (dewizowych - D) występujących w eksporcie (Ex) do zmiany tych cen obserwowanych w imporcie (Im). Wyraża się ją wzorem:
DEx1 DIm1
ToTc = ---- : ----
DEx0 DIm0
gdzie: 0 oznacza okres podstawowy, a 1 - okres badany.
Jeżeli ToTc > 1, to zmiany cen występujące w handlu zagranicznym danego kraju mają pozytywny wpływ na dochód narodowy.
ToTc można analizować również w ujęciu bardziej szczegółowym, wyróżniając stałą i zmienną strukturę rzeczową handlu zagranicznego.
Handel zagraniczny stanowi m.in. narzędzie dopasowywania struktury wytworzonego dochody narodowego do rozkładu potrzeb konsumpcyjnych i inwestycyjnych występujących w danym kraju. W przypadku małych i średnich państw strukturę produkcji ograniczają bardzo często rodzaje i ilości posiadanych zasobów. Jednakże potrzeby odnotowywane w tych krajach upodobniają się do występujących w skali światowej. Handel zagraniczny pozwala w pewnym stopniu niwelować te ograniczenia strukturalne. Dzięki importowi możliwe jest zwiększenie asortymentu dostępnych produktów na rynku, zaś dzięki eksportowi zwiększa się wolumen produkowanych towarów, a tym samym możliwe jest uzyskiwanie korzyści ze specjalizacji.
Handel zagraniczny ma również wpływ na redystrybucję dochodu narodowego. Umożliwia on zmianę struktury podziału wytworzonego w danym kraju dochodu narodowego na część przeznaczoną na konsumpcję oraz na akumulację.
W przypadku gospodarki zamkniętej struktura wytworzonego dochodu narodowego przedstawia się następująco:
Yw = I + K + R
a po przekształceniu:
I = Yw - K - R
gdzie: Yw - dochód narodowy wytworzony,
I - inwestycje,
K - konsumpcja,
R - wydatki rządowe.
Jeżeli:
Yw - K - R = O
gdzie: O - oszczędności,
to:
I = O
czyli inwestycje równają się oszczędnościom.
Natomiast w gospodarce otwartej struktura wytworzonego dochodu narodowego przedstawia się następująco:
Yw = I + K + R + Ex - Im
a po przekształceniu:
I = Yw - K - R + Im - Ex
gdzie: Ex - wielkość eksportu,
Im - wielkość importu.
Jeśli zatem:
Yw - K - R = O
to:
I = O + Im - Ex
a więc:
I + Ex = O + Im
Z powyższego równania wynika, że oddziaływanie eksportu jest zbieżne z oddziaływaniem inwestycji zagranicznych, co oznacza, że im większa jest nadwyżka wielkości eksportu nad importem, tym inwestycje krajowe mogą być mniejsze. Z kolei import zachowuje się jak oszczędności zagraniczne. Im nadwyżka wielkości importu nad wielkością eksportu jest większa, tym oszczędności krajowe mogą być mniejsze. Ujemne saldo wymiany towarów i usług uzupełnione musi zostać akumulacją krajową.
Handel zagraniczny rozpatrywać można również z punktu widzenia jego wpływu na wielkość globalnego popytu. Eksport oddziałuje na zwiększenie się popytu na towary wyprodukowane w kraju o wielkość popytu zagranicznego, zaś oddziaływanie importu jest odwrotne.
Dodatnie saldo wymiany handlowej (nadwyżka wielkości eksportu nad wielkością importu) zwiększa wielkość dochodu narodowego. Nadwyżka importu nad eksportem (ujemne saldo wymiany) wpływa na zmniejszenie się dochodu narodowego (obserwuje się ograniczenie wzrostu inwestycji, popytu czy dodatkowego zatrudnienia).
Relacja między wielkością inwestycji a dochodem z handlu.
W przypadku gospodarki zamkniętej wzrost wielkości dochodu narodowego (ΔY) uzależniony jest od średniej odnoszącej się do efektywności inwestycji (ΔY / I) oraz wielkości inwestycji (I), co można wyrazić wzorem:
ΔY
ΔY = --- x I
I
Stopa wzrostu wielkości dochodu narodowego uzależniona jest tym samym od średniej efektywności inwestycji (ΔY / I) oraz stopy inwestycji (I / Y) wyrażającej wielkość udziału inwestycji w dochodzie:
ΔY ΔY I
--- = --- x ---
Y I Y
Jeśli zatem:
I O
--- = ---
Y Y
czyli stopa inwestycji równa się stopie oszczędności, to:
ΔY ΔY O
--- = --- x ---
Y I Y
W gospodarce otwartej stopa inwestycji może zostać scharakteryzowana poprzez wzór:
I O Im Ex
--- = --- + --- - ---
Y Y Y Y
gdzie: Im - wielkość importu,
Ex - wielkość eksportu
czyli stopa inwestycji równa się sumie stopy oszczędności i stopy importu minus stopa eksportu.
Stopę wzrostu dochodu narodowego można obliczyć przy pomocy wzoru:
ΔY ΔY O Im Ex
--- = --- (--- + --- - ---)
Y I Y Y Y
Jeżeli stopa importu (Im / Y) jest większa od stopy eksportu (Ex / Y), to wielkość stopy inwestycji będzie większa niż wielkość akumulacji wewnętrznej. Jeżeli natomiast stopa eksportu będzie większa od stopy importu, to wielkość stopy inwestycji będzie niższa niż wielkość akumulacji.
Od strony podażowej handel zagraniczny wpływa także na powiększanie dochodu narodowego poprzez:
zmiany stopy inwestycji,
zmiany średniej wielkości efektywności inwestycji.
W przypadku braku możliwości wpływania na zmiany stopy inwestycji, możliwe jest wykorzystanie zmian efektywności inwestycji.
Mnożnik inwestycyjny i eksportowy.
W warunkach gospodarki rynkowej w wyniku wystąpienia impulsów wzrostu gospodarczego, tj. przyrost inwestycji, wzrost eksportu lub wydatków budżetowych można zaobserwować działanie mechanizmu mnożnikowego. Działanie tego mechanizmu polega na generowaniu wzrostu dochodu narodowego w wyższym wymiarze niż wynikającym ze skali tych impulsów.
Działanie inwestycyjnego mechanizmu mnożnikowego przedstawia się następująco:
wzrost inwestycji, stanowiący impuls wzrostu dochodu narodowego, wpływa na zwiększenie popytu rynkowego odnoszącego się do dóbr kapitałowych (tj. np. materiały, maszyny);
wzrost popytu na dobra kapitałowe wpływa na zwiększenie zatrudnienia oraz dochodów osób zatrudnionych przy wytwarzaniu tych dóbr;
część dodatkowych dochodów osób zatrudnionych przy produkcji dóbr kapitałowych jest oszczędzana, zaś pozostała część przeznaczana jest na konsumpcję;
wydatki ponoszone na bieżącą konsumpcję wpływają na zwiększenie się popytu na produkty dotychczas niesprzedane oraz pobudzają wytwarzanie nowych produktów;
w wyniku działania powyższych czynników ma miejsce zwiększenie dochodów osób zatrudnionych przy wytwarzaniu tych produktów, co powoduje z kolei zwiększenie dokonywanych przez nich wydatków konsumpcyjnych i powtórzenie się całego cyklu - cykl taki trwa tak długo, aż wyczerpaniu ulegnie siła impulsu.
Warunkiem wystąpienia mnożnika inwestycyjnego jest zwiększenie się popytu konsumpcyjnego. Skala działania mnożnika zależy także od wielkości i nasilenia impulsu (inwestycji) oraz proporcji alokacji dochodów pomiędzy konsumpcję i oszczędności. Im udział konsumpcji jest wyższy (konsumpcja powinna dotyczyć towarów wytwarzanych w kraju), tym efekt mnożnika oraz skala wzrostu dochodu narodowego jest również wyższa.
Podobny mechanizm charakteryzuje działanie mnożnika eksportowego. W tym przypadku impulsem zmian jest wzrost wielkości eksportu. Powoduje to wzrost wydatków konsumpcyjnych osób zatrudnionych przy produkcji dóbr konsumpcyjnych oraz produkcji eksportowej.
Mnożnik eksportowy (K) przyjmuje wartości:
K = 1 - gdy wielkość przyrostu dochodu narodowego równa się wielkości przyrostu eksportu,
K > 1 - gdy wielkość przyrostu dochodu narodowego jest większa niż wielkość przyrostu eksportu,
K < 1 - gdy wielkość przyrostu dochodu narodowego jest mniejsza od wielkości przyrostu eksportu (tak sytuacja może mieć miejsce, gdy dochody będące konsekwencją wzrostu eksportu, będą oszczędzane lub wydatkowane na towary zza granicy (importowane).
Mnożnik inwestycyjny w gospodarce zamkniętej (Kz) stanowi relację zmiany (przyrostu) dochodu narodowego (Y) do zmiany (przyrostu) inwestycji (I). Można to wyrazić wzorem:
ΔY
Kz = ---
ΔI
Jeżeli:
ΔY
ΔY = ---- x ΔI
ΔI
to:
ΔY = Kz x ΔI
Im wartość współczynnika Kz jest wyższa, tym zmiana dochodu (ΔY) jest również wyższa i wymaga niższego poziomu przyrostu inwestycji, i analogicznie odwrotnie. W analizowanym przypadku współczynnik Kz charakteryzuje efektywność przyrostu inwestycji.
W warunkach gospodarki otwartej mogą wystąpić dwa rodzaje impulsów wpływających na mnożnikowy wzrost dochodu narodowego wyrażony mnożnikiem Ko: inwestycyjny oraz eksportowy. Tym samym przyrost (zmiana) dochodu narodowego (Y) zależeć będzie zarówno od przyrostu inwestycji (I), jak i przyrostu eksportu (Ex):
ΔY = Ko x (ΔI + ΔEx)
Skoro:
I = O + Im - Ex
wartość mnożnika można wyrazić wzorem:
1
Ko = ---------
ΔO ΔIm
--- + ---
ΔY ΔY
Wielkość mnożnika w gospodarce otwartej jest odwrotnie proporcjonalna względem stopy oszczędzania oraz stopy importu.
W makroekonomii wyróżnia się również pojęcie supermnożnika (Ks). Wyraża się go wzorem:
1
Ks = ---------------
ΔO ΔIm ΔIp
--- + --- - ---
ΔY ΔY ΔY
gdzie wyrażenie ΔIp/ΔY oznacza krańcową stopę inwestycji pobudzonych.
Wartość supermnożnika zmienia się odwrotnie proporcjonalnie do wielkości krańcowej stopy oszczędzania oraz krańcowej stopy importu, zaś wprost proporcjonalnie - do krańcowej stopy inwestycji pobudzonych.
Przepływy kapitałowe.
Przepływy kapitałowe stanowią część przepływów odnoszących się do czynników produkcji, tj. kapitał, praca, ziemia i technologia. Intensywność przepływów kapitałowych uzależniona jest od wielkości ponoszonych kosztów związanych m.in. z transportem i komunikacją. Im koszty te są niższe, tym transfer jest intensywniejszy.
Kapitał charakteryzuje się znacznie większą mobilnością niż zasoby ludzkie, tym samym generuje intensywniejsze przepływy. Kapitał stanowią środki pieniężne, a ich zastosowanie za granicą sprawia powstanie należności eksportera i zobowiązań importera.
Dokonywanie transferu kapitału ukierunkowane jest na przynoszenie zysku. Przepływ kapitału w tym znaczeniu nie wiąże się z przemieszczeniem kapitału wraz z właścicielem, czy transferem pozycji majątkowych związanych z darowiznami, reparacjami wojennymi, odszkodowaniami.
Przedmiotem transferu mogą być dwa rodzaje kapitału:
kapitał pożyczkowy - obejmuje on:
wkłady gotówkowe,
papiery wartościowe w formie obligacji zwykłych, czyli papierów wartościowych, które stanowią dowód wierzytelności oraz zobowiązują stronę wystawiającą do zapłaty wskazanego dochodu w formie odsetek lub premii w określonym terminie wykupu (kapitał pożyczkowy nie obejmuje akcji, czyli udziałów właścicieli w spółce akcyjnej, związanych z prawem do dywidend (wypłaty część zysku));
kapitał produkcyjny - obejmuje on:
inwestycje bezpośrednie czyli nakłady kapitałowe służące uruchomieniu przedsiębiorstwa zagranicznego od podstaw lub zakup przedsiębiorstwa już działającego na terenie kraju (całości lub części); najczęściej zysk generowany przez nowe lub zakupione przedsiębiorstwo transferowany jest do kraju pochodzenia kapitału, szczególnie gdy zagraniczni inwestorzy posiadają nad spółką kontrolę (objęcie 51% akcji lub mniejszego udziału w przypadku rozdrobnionego akcjonariatu);
inwestycje portfelowe (portfolio) czyli inwestycje związane z zakupem akcji bądź innej formy papierów wartościowych odnoszących się do zagranicznych przedsiębiorstw, mające na celu uzyskiwanie dochodów; dochody te zwykle przesyłane są w formie dywidend czy procentów do kraju pochodzenia kapitału; głównym celem inwestorów w tym przypadku jest zysk, nie zaś sprawowanie kontroli nad przedsiębiorstwem, czy umacnianie jego pozycji na rynku.
Międzynarodowy przepływ kapitału.
Międzynarodowy przepływ kapitału obejmuje transakcje, które ujmuje bilans płatniczy, a które dokonywane są pomiędzy podmiotami krajowymi i zagranicznymi. Transakcje te wpływają na zmianę wielkości lub struktury sald należności i zobowiązań określonej gospodarki względem zagranicy. Międzynarodowy przepływ kapitału odznacza się dwoma atrybutami: zwrotnością i odpłatnością.
Biorąc pod uwagę możliwe kombinacje cech tych przepływów wyróżnić można cztery typy transferów:
bezzwrotne i nieodpłatne - transfery obejmujące tzw. „jednostronne ruchy kapitału”, czyli przekazanie za granicę przez określony kraj części własnego majątku lub dochodu bez domagania się jego zwrotu czy zapłaty odsetek lub dywidend; transfery tego typu odnosić się mogą przykładowo do bezzwrotnej pomocy zagranicznej w celu przeciwdziałania skutkom klęsk żywiołowych, czy reparacji i odszkodowań wojennych;
zwrotne i nieodpłatne - obejmują m.in. nieoprocentowane pożyczki lub kredyty służące celom rozwojowym; tego typu transfery również stanowią rodzaj pomocy dla krajów rozwijających się, jednak mniej korzystny od środków bezzwrotnych i nieodpłatnych;
bezzwrotne i odpłatne - transfery w formie tzw. wiecznych kredytów (dokonuje się jedynie spłaty odsetek lub ponosi inne koszty bez konieczności spłaty kapitału); tego typu transfery są rzadko stosowane w praktyce gospodarczej;
zwrotne i odpłatne - tego typu transfery są najczęściej występujące w wymianie zagranicznej; obejmują one m.in. oprocentowane kredyty bądź lokaty przynoszące zyski.
Kryteria przepływu kapitału.
Wyróżnić można kilkanaście kryteriów charakteryzowania zjawisk związanych z przepływem kapitału. Dotyczyć mogą one:
motywów przepływu kapitału,
okresów przepływu kapitału,
podmiotów sprawczych przepływu kapitału,
charakteru przypływu kapitału,
kierunku przepływu kapitału.
Do najważniejszych motywów transferu kapitału zaliczyć można:
motywy polityczne oraz humanitarne - związane są ze wspieraniem gospodarczym i technicznym (lecz militarnym) krajów potrzebujących (przeważnie w formie darów, subsydiów, pomocy zwrotnej) lub koniecznością wyrównania szkód (dotyczy m.in. reparacji wojennych, odszkodowań);
motywy ekonomiczne - kraje wspierające zainteresowane są osiąganiem większych zysków za granicą (również w dłuższym okresie); polityka międzynarodowego transferu kapitału oparta o motywy ekonomiczne często związana jest z:
poprawą dostępności do surowców, których brakuje w kraju wspierającym,
chęcią obejścia barier celnych,
korygowaniem negatywnych skutków zróżnicowania cen w porównaniu z poszczególnymi rynkami,
ulgami podatkowymi dla inwestorów zza granicy,
przewagą technologiczną umożliwiającą większe zyski za granicą,
nowymi rynkami zbytu,
wyższymi stopami procentowymi na poszczególnych rynkach kapitałowych,
bardziej stabilnymi stosunkami politycznymi i gospodarczymi z zagranicą,
korzystniejszą produkcją dla macierzystego przedsiębiorstwa.
Najistotniejsze korzyści krajów zasilanych w kapitał w oparciu o motywy ekonomiczne lub politycznej wiążą się m.in. z:
możliwością pozyskiwania nowoczesnych technologii oraz wprowadzania bardziej efektywnej organizacji produkcji (jeżeli zostaną one przekazane przez inwestujące przedsiębiorstwo macierzyste),
wzrostem zatrudnienia, wzrostem płac oraz kwalifikacji i umiejętności zatrudnionych,
wzrostem wpływów podatkowych.
Z punktu widzenia okresów przepływu kapitału wyróżnić można dwie kategorie transferów (terminologia poniższa stosowana jest statystykach dotyczących bilansu płatniczego):
przepływy krótkoterminowe - należą do nich kapitały lokowane na okres do jednego roku; związane są one przykładowo z lokowaniem i wycofywaniem środków na rachunkach bankowych (banków zagranicznych) oraz z krótkoterminowymi kredytami kupieckimi i bankowymi;
przepływy długoterminowe - obejmują transfery lokowane na okres powyżej jednego roku; przykładami przepływów długoterminowych mogą być:
obrót obligacjami i akcjami,
inwestycje bezpośrednie polegające na utworzeniu nowej lub zdobyciu pełnej kontroli nad istniejącym przedsiębiorstwem,
inwestycje portfelowe mające na celu uzyskanie za granicą wyższych dochodów, np. w formie dywidend.
Biorąc pod uwagę podmioty sprawcze generowania przepływu kapitały wyróżnić można:
transfery publiczne - przepływ kapitału związany z uruchomieniem środków publicznych, m.in. z budżetów organizacji międzynarodowych, różnych agencji rządowych czy budżetów lokalnych,
transfery prywatne - przepływ kapitału za granicę należącego do przedsiębiorstw, banków komercyjnych czy osób prywatnych.
Względem powyższego rozróżnienia wskazać można cztery podstawowe warianty przepływów kapitałowych z punktu widzenia zaangażowanych w transfer podmiotów:
publiczny eksporter → publiczny importer - obejmuje np. instrument wiązanych kredytów państwowych,
publiczny eksporter → prywatny importer - dotyczy np. kredytów eksportowych udzielanych przez państwowe instytucje finansowe krajów wysokorozwiniętych prywatnym kredytobiorcom,
prywatny eksporter → prywatny importer - relacja występująca bardzo często, np. w formie kredytów kupieckich,
prywatny eksporter → publiczny importer - obejmuje np. przypadki nabywania przez prywatnych nabywców obligacji, które emitowane są przez państwa obce na rynku kapitałowym danego kraju.
Transfer kapitału dokonuje się również między podmiotami krajowymi i zagranicznymi w ramach poszczególnych sektorów. W tym względzie wyróżnić można transakcje dokonywane w podgrupach:
przedsiębiorstw - obejmują kredyty kupieckie, udzielane najczęściej przez eksporterów oraz inwestycje bezpośrednie i inwestycje portfelowe;
banków komercyjnych - związane z kredytami towarowymi (kredytami na zakup produktów w państwie kredytodawcy) oraz kredytami finansowymi (kredytami nie wiążącymi się z koniecznością nabywania produktów w państwie kredytodawcy). Kredyty związane z rynkiem eurowalutowym (a szczególnie eurodolarowym) udzielane są przez tzw. eurobanki. Przyjmują one i pożyczają wkłady denominowane w walucie innej niż waluta państwa siedziby banku. Najważniejszymi cechami rynku eurowalutowego jest wysokie tempo dokonywania transakcji, znaczące kwoty transakcji (wyrażone w wielokrotności jednego miliona jednostek określonej waluty) oraz standardowe okresy, na które udziela się kredyty, tj. 1, 3, 6 i 12 miesięcy i kredyty długoterminowe;
instytucji rządowych - obejmują transfery realizowane w oparciu o umowy międzypaństwowe i obsługiwane przez narodowe banki centralne oraz agencje rządowe. Do najważniejszych rodzajów przepływów realizowanych na tym poziomie podmiotów należą: dotacje, transfery warunkowo-zwrotne, kredyty - najczęściej w formie długoterminowych niskooprocentowanych kredytów państwowych przeznaczonych na zakup produktów w kraju kredytodawcy (w takich przypadkach zastosowanie często mają motywy polityczne) lub kredytów finansowych (np. służące finansowaniu deficytu odnoszącego się do bilansu płatniczego);
instytucji finansowych - dotyczą transferów dokonywanych pomiędzy instytucjami posiadających zasięg światowy; transakcje tego typu związane są m.in. z działalnością Międzynarodowego Funduszu Walutowego (kredyty służące finansowaniu deficytu bilansu płatniczego), Banku Światowego (kredyty na rozwój, odbudowę czy transformację gospodarki), Banku Rozrachunków Międzynarodowych (ma on charakter banku banków - transfery dokonywane pomiędzy bankami centralnymi), oraz instytucji o zasięgu regionalnym (kontynentalnym): Europejskiego Banku Odbudowy i Rozwoju, Międzyamerykańskiego Banku Rozwoju, Afrykańskiego Banku Rozwoju, Azjatyckiego Banku Rozwoju;
rynków papierów wartościowych - obejmują operacje transferu obligacji i akcji.
Kryterium charakteru przepływu kapitału pozwala wyróżnić:
przepływy autonomiczne - transfery te dokonywane są w bilansie płatniczym autonomicznie (niezależnie) względem innych transakcji; motywem dokonywania tych transferów jest wyższa możliwa do osiągnięcia stopa zysku z inwestycji za granicą;
przepływy wyrównawcze indukowane - transfery te dokonywane są w celu dopasowania określonych pozycji w bilansie kapitałowym względem autonomicznych lub bieżących ruchów kapitału (obejmują one m.in. transakcje dewizowe dokonywane przez banki centralne w sytuacji braku równowagi na rachunku obrotów bieżących).
Przepływy kapitału charakteryzuje się również z punktu widzenia normalności przepływu kapitału. Stan normalności ma miejsce w sytuacji, gdy przepływ kapitału następuje z państwa z niższą stopą procentową do państwa z wyższą stopą procentową. Przepływ anormalny to występowanie sytuacji odwrotnej.
Rozpatrując kierunek transferu kapitału należy wziąć pod uwagę m. in. to, że przez odpływ (eksport) kapitału rozumie się obroty aktywne, zaś napływ (import) kapitału oznacza obroty pasywne. Biorąc pod uwagę zmiany w bilansie płatniczym państwa, to można zauważyć, że wywóz kapitału ma postać pozycji pasywnej rachunku kapitałowego. Z kolei przywóz kapitału odbija się na stronie aktywnej rachunku kapitałowego. Obroty kapitałowe są równoważone przez wymianę handlową (eksport produktów oznacza zmniejszenie wartości aktywów rzeczowych w bilansie, przy jednoczesnym zwiększeniu pozycji należności bądź zmniejszeniu pozycji zobowiązań).
Efekty transferów kapitałowych dla krajów uczestniczących w przepływie.
Następstwa transferu kapitału dla państwa importującego kapitał są następujące:
wzrost zasobów środków pieniężnych, do zwiększa możliwości zaangażowania ich części w konsumpcję bądź inwestycje;
wzrost rozmiarów importu dóbr oraz usług, który może być finansowany ze środków pochodzących z kredytów zagranicznych;
rosnący popyt na dobra i usługi, co jest spowodowane zwiększeniem środków, które mogą być rozdysponowane na konsumpcję lub inwestycje;
zwiększenie rozmiarów produkcji przeznaczonej na wewnętrzny rynek przy jednoczesnym ograniczeniu wielkości eksportu - dodatkowy kapitał zasili podaż pieniądza w obiegu, co może wywołać procesy inflacyjne, to z kolei może się przyczynić do zwiększenia rozmiarów importu (produkty zagraniczne okażą się tańsze od krajowych);
w przypadku przeznaczenia dodatkowego kapitału na zasoby banków możliwe jest obniżenie stopy procentowej, co z jednej strony zwiększy popyt na kredyty a długofalowo moce produkcyjne, z drugiej strony - przyczyni się do zmniejszenia atrakcyjności kraju dla zagranicznych inwestorów - spekulantów (zmniejszy się napływ krótkoterminowego kapitału z zagranicy).
Następstwa transferu kapitału dla kraju eksportującego kapitał przedstawiają się następująco:
eksport kapitału przyczynia się do zmniejszenia środków z oszczędności, które mogą być przeznaczone na realizację wydatków inwestycyjnych, co z kolei może spowodować zahamowanie tempa rozwoju gospodarczego;
wywożenie kapitału zagranicę pozwala także na zwiększenie dochodów kraju z tytułu lokat zagranicznych - środki te mogą być przeznaczone na finansowanie inwestycji rozwojowych bądź na konsumpcję (w tym import)
pogorszenie warunków wymiany (terms of trade), co wynika z tego, że państwo eksportujące kapitał sprzedaje produkty po niższych cenach, a importuje inne wyroby po wyższych cenach.
Obiektywne i jednoznaczne ocenienie zjawiska międzynarodowych przepływów kapitałowych nastręcza wiele trudności. Do zalet takich przepływów należy m. in.:
ściągnięcie kapitału z zagranicy umożliwia zatrudnienie niewykorzystanych dotąd zasobów czynników wytwórczych;
bezpośrednie inwestycje niosą ze sobą transfer innowacji i nowoczesnych technologii, to z kolei przyczynia się do zwiększenia efektywności produkcji i sposobu zarządzania; wpływa również na przyspieszenie tempa postępu technologicznego oraz organizacyjnego;
zwiększenie zasobów środków, z których finansowane są konsumpcja i inwestycje, co umożliwia zwiększenie rozmiarów wzrost produkcji dóbr i usług;
lepsze wykorzystanie posiadanych zasobów zarówno w państwie importującym kapitał, jak i w kraju go eksportującym.
Z kolei do negatywnych konsekwencji międzynarodowych przepływów kapitałowych zalicza się:
zagrożenie zbytniego uzależnienia się państwa importującego kapitał od zagranicznych partnerów;
przejęcie kontroli nad systemem gospodarczym państwa importującego kapitał przez zagranicznych partnerów;
zagrożenie nadmiernego wykorzystania i eksploatacji krajowych zasobów (m. in. wyzysk miejscowej siły roboczej);
wyprowadzanie zysków zagranicę z kraju importującego kapitał.
Analizując problematykę międzynarodowego transferu kapitału należy pamiętać, że jego konsekwencje często są długofalowe. Przepływy kapitałowe pozwalają na rozszerzenie wymiany międzynarodowej. Umożliwiają również zwiększenie tempa rozwoju społeczno - gospodarczego i osiągnięcie lepszej pozycji na arenie międzynarodowej (w tym przesunięcie w strukturze Międzynarodowego Podziału Pracy).
Zadłużenie międzynarodowe
Realizowanie przepływów kapitałowych niesie ze sobą zagrożenie w postaci tzw. pułapki zadłużenia. Dotknęło to w szczególności takie kraje jak Argentyna, Brazylia, Meksyk, Filipiny czy Tajwan. W pułapkę wpadły również kraje byłego bloku komunistycznego (w tym Polska). Ze względu na skalę zadłużenia (ponad 800 miliardów USD) nie jest to wyłącznie problem państw, które się zadłużyły, ale problem całego świata. Część z krajów, które zaciągały zagraniczne kredyty, nie była lub nie jest w stanie ich spłacić. Ze względu na system i strukturę połączeń handlowych i ekonomicznych sytuacja w tych państwach wpływa niekorzystnie na inne kraje uczestniczące w gospodarce światowej.
Na rozmiary międzynarodowego zadłużenia oraz trudności ze spłatą zaciągniętych długów przez państwa dłużnicze wpływ miało szereg czynników, m. in.:
niski poziom efektywności inwestycji, które były realizowane ze środków pochodzących z zagranicznych kredytów;
finansowanie ze środków pochodzących z kredytów wydatków na inne cele o charakterze nieinwestycyjnym (konsumpcja, pokrycie kosztów wysokich cen ropy naftowej, wydatki na cele zbrojeniowe itp.);
zjawisko „nawisu petrodolarowego” - znaczny wzrost poziomu ceny ropy naftowej w latach 70. przyczynił się to do powstania znacznej nadwyżki środków w państwach eksportujących ropę, które lokowały je w zagranicznych bankach i instytucjach finansowych, to zwiększało możliwości tych podmiotów w udzielaniu kredytów i pożyczek, a to sprzyjało liberalizacji zasad udzielania kredytów i państwa słabiej rozwinięte zaciągały kolejne długi;
koncepcja taniego pieniądza realizowana przez państwa lepiej rozwinięte - polityka niskiej stopy procentowej w warunkach dość wysokiej stopy inflacji skutkowała bardziej liberalnymi zasadami udzielania kredytów i pożyczek przez banki, więc państwa słabiej rozwinięte powiększały swoje zadłużenie;
zahamowanie wzrostu gospodarczego (stagnacja i kryzys) w krajach rozwiniętych (początek lat 80.) wpłynęło na zmniejszenie ich popytu na produkty sprowadzane z państw Trzeciego Świata.
Sytuacja stała się bardzo poważna i groziła załamaniem systemów finansów publicznych w krajach dłużników. W związku z problemami ze spłatą długów początkowo banki starały się udzielać karencji oraz udzielać kredytów na refinansowanie wcześniejszych długów. Ważną rolę zaczął odgrywać Międzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW). MFW miał możliwość udzielania pomocy finansowej we współpracy z Bankiem Światowym. Poza tym MFW udzielał wsparcia w postaci pomocy w negocjacjach dłużników z wierzycielami. Najczęściej pomoc dotyczyła wsparcia przy utrzymaniu bieżącej płynności i zdolności funkcjonowania państwa zadłużonego. Problem spłaty zadłużenia był dużo poważniejszy i wymagał wielu analiz. Zarówno Międzynarodowy Fundusz Walutowy, jak i wierzyciele publiczni (skupieni w tzw. Klubie Paryskim) czy prywatni (skupieni w tzw. Klubie Londyńskim) stosowali raczej indywidualne rozwiązanie dla każdego z dłużników. Nie opracowano ujednoliconego podejścia systemowego. W ramach łagodzenia kryzysów finansowych i pułapki zadłużenia proponowano dalsze karencje, restrukturyzacje długów czy umarzanie ich części.
Ostatecznie międzynarodowe zadłużenie niektórych państw oraz pojawiające się załamania koniunktury w innych krajach przyczyniły się do ograniczenia napływu kapitału do regionów rozwijających się. Konieczność spłaty zadłużenia oraz znaczne koszty obsługi zagranicznego długu wraz z zahamowaniem inwestycji zagranicznych nie przyspieszyły tempa rozwoju gospodarczego państw zadłużonych. Poza tym kraje te są eksporterami netto kapitału. Mimo pewnego ustabilizowania sytuacji nie można jeszcze mówić o zażegnanym kryzysie zadłużenia. Zaciągnięte długi są naprawdę ogromne, mimo to konieczna jest ich spłata, poza tym generują one wysokie koszty obsługi zadłużenia.
MIĘDZYNARODOWY PRZEPŁYW WIEDZY TECHNICZNEJ
Import wiedzy technicznej
Zjawisko importu wiedzy technicznej dotyczy sytuacji, w której państwo posiadające spore zasoby czynników produkcji nie osiągnęło dostatecznie wysokiego poziomu rozwoju technicznego i nie dysponuje wiedzą techniczną. Państwo takie poprzez import wiedzy jest w stanie produkować lepsze wyroby, bardziej nowoczesne. Większa wiedza techniczna przekłada się na ulepszenia procesu produkcji, poprawy wydajności czynników wytwórczych, a w konsekwencji do zwiększenia efektywności gospodarki narodowej. Tego rodzaju transfer wiedzy technicznej pozwalaj krajom słabiej rozwiniętym na zwiększanie tempa rozwoju i dorównywanie państwom lepiej rozwiniętym i dysponującym nowszymi technologiami. Z tego powodu następują zmiany z strukturze podziału dochodów w krajach zaangażowanych w tego rodzaju współpracę. Państwa o początkowej słabszej pozycji zaczynają odnosić korzyści. Z tego powodu kraje lepiej rozwinięte pod względem innowacji i wiedzy technicznej dążą raczej do utrzymania swojej pozycji i przewagi nad innymi.
Eksport wiedzy technicznej
Eksport wiedzy technicznej jest możliwy tylko w sytuacji, kiedy państwo dysponuje wiedzą, która jest na wyższym poziomie niż wiedza w krajach partnerskich. Posiadanie takiej wiedzy wynika najczęściej z:
procesu uczenia się poprzez działania (ang. learning by doing) - w takiej sytuacji wiedza jest nabywana poprzez praktyczne działania - najpierw działanie, później wiedza. Oczywiście tempo nabywania wiedzy technicznej w takim procesie jest uzależnione od ogólnego poziomu innowacyjności gospodarki narodowej, od już posiadanych wiedzy i kwalifikacji. Dzięki praktycznym działaniom rodzą się nowe pomysły, możliwości przenoszenia rozwiązań z jednej branży czy lokalizacji do innych zastosowań czy miejsc. Pozwala to na uzyskiwanie większych korzyści i kreowanie większej wymiany.
prac o charakterze badawczo - rozwojowym (ang. research & development) - dzięki podejmowaniu i finansowaniu prac badawczo-rozwojowych możliwe jest znajdowanie nowych, bardziej korzystnych rozwiązań w zakresie produktów czy procesów wytwarzania. Zgodnie z poglądami K. Arrowa posiadanie bardziej unikatowej i innowacyjnej wiedzy technicznej przez producenta/państwo zapewnia uzyskanie lepszej pozycji wobec konkurentów (nawet pozycji monopolisty) i w konsekwencji większych zysków z posiadanych zasobów.
Jednym ze sposobów wykorzystania posiadanej wiedzy o charakterze technicznym jest realizacji inwestycji zagranicznych (w tym dotyczących produktów). Należy przy tym pamiętać, że eksport wiedzy lepiej sprawdza się w odniesieniu do innowacji i udoskonalania procesów wytwórczych i technologii. Z kolei transfer wiedzy dotyczącej produktów czy procesów, które nie są już innowacyjne lub nie są kluczowe dla produkcji krajowej, odbywa się poprzez sprzedaż licencji itp.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiału posiada Wydawnictwo GREG. W związku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiału w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiału w celu rozpowszechnienia w szczególności zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drogą elektroniczną i wykorzystywanie materiału w inny sposób niż dla celów własnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności.