Temat 8: Międzynarodowy podział pracy

- międzynarodowy a społeczny podział pracy

- czynniki determinujące międzynarodowy podział pracy

- struktury gospodarcze a współzależność ekonomiczna między krajami

Podział pracy to sposób organizacji procesów produkcyjnych w społeczeństwie, polegający na wyodrębnieniu grup ludzi zajmujących się wytwarzaniem określonych produktów lub wykonujących określone czynności przy wytwarzaniu tego samego produktu.
Istota społecznego podziału pracy jest stosunkowo prosta, ponieważ jak już zostało wspomniane wcześniej polega na tym, że w społeczeństwie wyodrębniają się pewne grupy ludzi zajmujące się określoną produkcją. Podział pracy pozwala każdej jednostce wytwarzać dobra lub świadczyć usługi, które potrafi ona wykonywać relatywnie najlepiej, a ponadto jest ona w stanie doskonalić te umiejętności. Zaś przełomowe znaczenie dla rozwoju gospodarki rynkowej miały trzy wielkie społeczne podziały pracy:
- wyodrębnienie  się rolnictwa z pasterstwa,
- wyodrębnienie się rzemiosła z rolnictwa,
- wyodrębnienie się klasy kupców i rozwój handlu.

Międzynarodowy podział pracy jest rozwiniętą formą społecznego podziału pracy. Określa formy powiązań gospodarczych między poszczególnymi krajami i jednocześnie ich miejsce w produkcji światowej. MPP początkowo polegał na specjalizowaniu się poszczególnych krajów w wytwarzaniu dóbr, do których produkcji posiadały sprzyjające warunki naturalne. Następnie, wskutek rozwoju przemysłu i transportu, rozpoczął się proces specjalizacji w produkcji dóbr, które pozwalały osiągnąć największe korzyści komparatywne, czyli takie dzięki którym wymiana międzynarodowa może być korzystna dla obu partnerów, gdy jeden wytwarza większość towarów taniej niż drugi. Do uzyskania takich korzyści wystarczy występowanie względnych różnic w kosztach wytwarzania w obu krajach. Handel między dwoma krajami może być dla obu krajów korzystny, jeśli każdy z nich eksportuje dobro, w produkcji którego ma przewagę komparatywną (D. Ricardo).

Na przełomie XVIII i XIX w. powstał międzynarodowy podział pracy, oparty na dwóch rodzajach specjalizacji: przemysłowej i surowcowo-rolniczej. W produkcji przemysłowej specjalizowała się niewielka liczba krajów, natomiast pozostałe kraje stanowiły źródło zaopatrzenia w surowce i artykuły rolnicze. Krajami uprzemysłowionymi była wąska grupa krajów Europy Zachodniej. Grupa ta produkowała 90 % produkcji światowej i eksportowała ponad 80 % produkcji przemysłowej, a import wyniósł ok. 90 % artykułów rolnych. Kraje surowcowo-rolne zaś wytwarzały głównie artykuły surowcowo-rolne i eksportowały je, a importowały artykuły przemysłowe. Do tej grupy należy reszta świata poza krajami wymienionymi powyżej. Tradycyjny i dychotomiczny podział funkcjonował do II Wojny Światowej. Po jej zakończeniu nastąpiły istotne zmiany w międzynarodowym podziale pracy - zmalało znaczenie Europy Zachodniej na rzecz Stanów Zjednoczonych i Japonii.

Międzynarodowy podział pracy zaistniał dopiero wtedy, gdy proces społecznego podziału pracy w poszczególnych krajach osiągnął poziom, przy którym asortymentowy i ilościowy wzrost produkcji przekroczył chłonność rynków narodowych. Pojawienie się trwałych nadwyżek produkcyjnych w jednych krajach i możliwość ich zbytu w innych stworzyło potrzebę rozwoju wymiany handlowej wykraczającej poza granice kraju, a w późniejszym okresie powstania także innych rodzajów powiązań gospodarczych. Uruchomiony w ten sposób mechanizm konkurencji międzynarodowej stał się trwałym elementem współokreślającym kierunki specjalizacji produkcji i wymiany poszczególnych krajów.
Nadwyżki produkcyjne ponad potrzeby rynku narodowego nie były jednak warunkiem wystarczającym do przekształcenia społecznego podziału pracy w międzynarodowy podział pracy oraz handlu lokalnego z wymianą międzynarodową. Trzeba było stworzyć możliwości przemieszczania wzrastającej ilości towarów na znaczne odległości. Niezbędny okazał się zatem rozwój odpowiedniej infrastruktury technicznej i organizacyjnej, zapewniającej łatwość, trwałość, bezpieczeństwo oraz dużą intensywność i regularność międzynarodowych powiązań handlowych. Dopiero w takich warunkach mógł wzrastać szybko poziom wzajemnego uzupełniania się struktur produkcji poszczególnych krajów.

Do podstawowych czynników jakie ukształtowały tradycyjny międzynarodowy podział pracy należą:

- rewolucja przemysłowa

- wywóz kapitału z kolonii

- migracja ludności do regionów uprzemysłowionych

- aktywna polityka mocarstw kolonialnych.

Tradycyjny międzynarodowy podział pracy oparty był na teorii kosztów absolutnych. Uważana była ona za pierwszą, stosunkowo dobrze rozwiniętą teorię handlu międzynarodowego. Podstawą specjalizacji międzynarodowej są różnice kosztów wytwarzania mierzone nakładami pracy. Wymiana handlowa zachodzi wtedy, gdy jeden z krajów produkuje pewne dobra mniejszym kosztem, niż drugi, a inne wyższym. Teoria ta sprawdza się w przypadku handlu surowcami, które występują tylko u jednego z partnerów, czy w przypadku wymiany produktów rolnych.

Podstawowym czynnikiem jaki zdeterminował współczesny międzynarodowy podział pracy jest postęp techniczny. Pozwolił on na zmianę dotychczasowej pozycji wielu krajom, które stając się samowystarczalne w dziedzinach niegdyś niedostępnych dla produkcji przestały być importerami danego dobra a stały się jego eksporterami. Postęp techniczny skorygował wpływ czynników naturalnych i przemysłowych na specjalizację produkcji. Ponadto, skrócił on czas rozwoju gospodarczego - dla porównania: USA dochodziły do swej potęgi gospodarczej blisko 100 lat, podczas gdy „tygrysom azjatyckim” udało się osiągnąć dość wysoki poziom rozwoju tylko w ciągu 30 lat.

Pod pojęciem współczesnego międzynarodowego podziału pracy rozumiemy typ powiązań gospodarczych, który ukształtował się po II wojnie światowej.

Kolejną różnicą między tradycyjnym a współczesnym międzynarodowym podziałem pracy jest pojawienie się w gospodarce światowej zupełnie nowych podmiotów, takich jak:

- międzynarodowe instytucje i organizacje ekonomiczne (zrzeszenia, kartele, międzynarodowe konsorcja ); największą rolę spełniają tu międzypaństwowe organizacje ekonomiczne i ekonomiczno-społeczne takie jak: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Bank Światowy, Światowa Organizacja Handlu, ONZ

- organizacje integracyjne, tj.: Unia Europejska, Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA), Wspólnota Gospodarcza Azji i Pacyfiku (APEC), Środkowoeuropejskie Porozumienie o Wolnym Handlu (CEFTA)

- przedsiębiorstwa transnarodowe.

Taka struktura podmiotowa współczesnej gospodarki światowej spowodowała że we współczesnym międzynarodowym podziale pracy ukształtowały się zupełnie nowe rodzaje powiązań. Obok wymiany usług, myśli technicznej i know-how, transferu kapitałów i siły roboczej oraz międzynarodowej kooperacji i specjalizacji produkcji nowością jest tzw. handel międzyfilialny. Jego specyfika polega na tym, iż obrót dokonywany jest w ramach jednej firmy transnarodowej (między jej zagranicznymi filiami), podczas gdy klasyczną wymianę realizuje się między podmiotami organizacyjnie i kapitałowo niezależnymi.

Charakter i specyfika współczesnego międzynarodowego podziału pracy związana jest ze strukturą współczesnej gospodarki światowej, w której, wg MFW (Międzynarodowego Funduszu Walutowego) można wyodrębnić następujące podsystemy ekonomiczne:

- kraje wysokorozwinięte - kraje Europy Zachodniej, USA, Japonia oraz kilkanaście innych krajów w pozostałych częściach świata. Kraje te charakteryzują się przede wszystkim:

- bardzo dobrymi wskaźnikami ekonomicznymi (wysokość PKB, dochód na mieszkańca, tempo wzrostu etc), - intensywnym udziałem w handlu międzynarodowym

- skłonnością do występowania tendencji integracyjnych

- skłonnością do rozwijania handlu wzajemnego o charakterze kooperacyjnym

- kraje rozwijające się w tym kraje najsłabiej rozwinięte - do grupy tej zalicza się prawie wszystkie kraje afrykańskie, dużą część krajów Ameryki Łacińskiej oraz niektóre kraje azjatyckie; w krajach tych wszystkie wskaźniki ekonomiczne kształtują się na bardzo niskim poziomie, infrastruktura techniczna, społeczna, administracyjna jest upośledzona, a

kraje te dodatkowo borykają się z problemami głodu, chorób, zbyt dużego przyrostu naturalnego, anarchią (brakiem instytucji gwarantujących demokrację i przestrzegania praw człowieka), brakiem stabilizacji politycznej; ich udział w handlu światowym jest marginalny, eksport zaś ma charakter monokulturowy a jego przedmiotem są towary nieprzetworzone, co jest efektem zacofania technicznego.

- kraje transformujące gospodarki - kraje regionu Europy Środkowo-Wschodniej oraz byłe republiki ZSRR, które odzyskały niepodległość; między tymi krajami panuje znaczna nierówność w tempie rozwoju gospodarczego, w zakresie dostosowywania gospodarek oraz osiąganych efektów ekonomicznych; liderami w tej grupie są: Węgry, Polska, Czechy i Słowenia; kraje transformujące gospodarki są zacofane ekonomicznie w stosunku do krajów wysokorozwiniętych, w międzynarodowym podziale pracy zajmują pozycję eksporterów wyrobów o niskim stopniu przetworzenia, nie wykazują tendencji do wzajemnej współpracy (są ukierunkowane na wymianę z krajami wysokorozwiniętymi).

- kraje nowouprzemysłowione - do tej grupy zalicza się „tygrysy azjatyckie”, dużą część krajów Azji Południowo-Wschodniej oraz część krajów Ameryki Łacińskiej; współpracują przede wszystkim z krajami wysokorozwiniętymi dla których produkują określone wyroby (ich przewagą są niskie koszty czynników produkcji); ich handel wzajemny oraz kooperacja produkcji są

minimalne, charakteryzują się szybkim tempem wzrostu oraz bardzo dużym udziałem eksportu w generowaniu PKB.

Pozycję danego kraju w MPP określają zarówno czynniki zewnętrzne jak i wewnętrzne. Do wewnętrznych należą między innymi - warunki naturalne, poziom rozwoju, struktura gospodarki, czynniki ustrojowe i pozaekonomiczne. Czynniki zewnętrzne są szczególnie istotne dla krajów mało, słabo rozwiniętych. Wzajemne bowiem oddziaływanie krajów na siebie sprzyja dokonywaniu wszechstronnych zmian strukturalnych w gospodarce.

Czynniki decydujące o kierunkach specjalizacji we współczesnym MPP to m. in:

- warunki naturalne - to one w pierwszej kolejności decydują o specjalizacji, są to m. in.

- klimat

- położenie geograficzne

- warunki glebowe

- zasoby bogactw naturalnych.

- czynniki demograficzne

- rozwój sił wytwórczych

- zasoby posiadanej przez dany kraj siły roboczej(zasoby ludzkie)

- środki pracy (narzędzia i technologie) - postęp techniczny dający 2 zasadnicze skutki:

- wzrost wydajności - przy danych zasobach więcej produkujemy; pozwala omijać ograniczenia specjalizacji wynikające z warunków naturalnych

- kreuje nowe produkty i nowe rynki tych produktów, powstają nowe możliwości specjalizacji; spełnia on obecnie największą rolę!

- przedmioty pracy (dobra, które kraj posiada)

- polityka ekonomiczna prowadzona przez dany kraj - udział gospodarek w międzynarodowym podziale pracy i pozycja gospodarcza na świecie zależy przede wszystkim od efektywności gospodarowania ( systemu gospodarczego) w danym kraju i od polityki ekonomicznej władz, która może mieć różną skuteczność ale stanowi także podstawę specjalizacji

- czynniki pozaekonomiczne (nieprzewidywalne) - wydarzenia losowe, nie wynikające z praw ekonomii; zaistnienie tych zdarzeń może stworzyć szanse bądź bariery dla specjalizacji (np. wojny, rewolucje, kataklizmy)

- wzajemne oddziaływanie krajów o różnym poziomie rozwoju, odmiennym potencjale ekonomicznym i demograficznym, różnych systemach społeczno-gospodarczych, odmiennej kulturze i tradycji. Przekształcenie struktur społeczno-gospodarczych, inna hierarchia celów, nowe rozwiązania organizacyjne i techniczne, przejmowanie wzorców postępowania

Podsumowując:

- podstawowe różnice pomiędzy tradycyjnym i współczesnym MPP to:

- tradycyjny MPP - jego podstawę stanowią różnice w zasobach czynników produkcji; przedmiotem są tu wyroby gotowe (eksport i import)
- współczesny- jego podstawę stanowią różnice w wydajności czynników produkcji; jego wyrazem są zespoły, podzespoły i części; kooperacja

- podstawowe różnice między MPP a SPP

- MPP to SPP z 3 różnicami

- w MPP mogą uczestniczyć nie tylko przedsiębiorstwa ale i państwa (po pierwsze państwo może uczestniczyć jako właściciel fabryki, ziemi, kopalni; po drugie może występować jako podmiot prowadzący zagraniczną ekonomikę pracy)
- miejsce w MPP jest znacznie trudniej zmienić niż w SPP (Amerykanie zmieniali je ok.

100 lat - dopiero po II wojnie światowej zostały uznane jako kraj przemysłowy)
- korzyści z tego podziału mogą czerpać wszystkie kraje (nie oznacza to jednak, że te korzyści są równe dla wszystkich krajów); mamy tu na myśli korzyści, których nie uzyskalibyśmy nie uczestnicząc w MPP.

Międzynarodowy podział pracy ulega ciągłym przemianom; zmienia się zakres i charakter międzynarodowej specjalizacji produkcji. Zmianie podlegają również wzajemne stosunki między krajami. Poszczególne kraje stopniowo rezygnują z produkcji pewnych towarów na rzecz większej specjalizacji w produkcji innych dóbr lub usług. Zmieniają w ten sposób swoje miejsce w MPP. Pewne związki miedzy poszczególnymi krajami lub grupami krajów rozluźniają się, więc na ich miejsce powstają nowe więzi gospodarcze. A do głównych form powiązań międzynarodowych stosunków ekonomicznych obecnie należą:
- handel zagraniczny

- obrót usługami

- przepływy kapitału

- transfer wiedzy technicznej

- migracja pracy.

---