Ogólna teoria systemów to model patrzenia na rzeczywistość, który zakłada istnienie wielorakich powiązań i interakcji pomiędzy różnorodnymi elementami opisywanej rzeczywistości. Jest to model analizy opracowany przez Ludwiga von Bertalanffy'ego, który rozwinął tę koncepcję na początku ubiegłego wieku, chociaż w pewnym sensie wiele jej postulatów znanych już było starożytnym. Teza o efekcie synergii, zakładająca, że całość nie jest prostą sumą części, znana była już Arystotelesowi. Założenie to stanowi jeden z podstawowych paradygmatów myślenia systemowego. Ogólna teoria systemów zakłada, że żaden podmiot nie działa w próżni, lecz jest zanurzony w konkretnym otoczeniu, zaś poszczególne elementy rzeczywistości wiążą się w systemy siecią wzajemnych relacji. Co więcej, relacje te i powiązania są na tyle silne, że wszelkie zmiany w otoczeniu są dla danego systemu odczuwalne i wymagają konkretnej odpowiedzi. Im bardziej adekwatne i szybkie reakcje następują, tym większe prawdopodobieństwo, że system będzie operować sprawnie i skutecznie.
Dotychczas, ogólna teoria systemów zadomowiła się w takich dziedzinach wiedzy jak: matematyka, fizyka, biologia, cybernetyka, nauki społeczne, ekonomia czy logistyka.
Prace nad ogólną teorią systemów podjął także Benon Zbigniew Szałek. Rozwijając myśl zaproponowaną przez L. von Bertalanffy'ego opracował katalog cech charakteryzujących system. W swojej pracy zatytułowanej „Transgraniczne stosunki gospodarczo-handlowe we współczesnym świecie” zaproponował szereg kryteriów, na których oprzeć można analizę systemową. B.Z. Szałek sugeruje, by ogniskować uwagę na następujących parametrach:
cele i zadania systemu,
potencjał (zasoby, zapasy, rezerwy),
sterowność (zgodność zachowania systemu z bodźcami wysyłanymi przez kierujących),
stabilność (konflikty wewnętrzne, skłonności do rozpadu, siły odśrodkowe),
inercja (bezwładność, szybkość reakcji systemu),
elastyczność (umiejętność dostosowywania się do sytuacji w otoczeniu),
zdolność systemu do uczenia się,
wrażliwość systemu (punkty krytyczne, newralgiczne, mające wpływ na funkcjonowanie systemu jako całości),
efektywność, sprawność, wydajność.
Opracowanie: Joanna Jonczek
Ludwig von Bertalanffy (1901-1972) był biologiem; zajmował się badaniami porównawczymi w zakresie fizjologii, biofizyki, a także badaniami nad nowotworami, psychologią i filozofią nauki. Znany jest jako twórca ogólnej teorii systemów. Jako pierwszy przetransponował założenia tej teorii na płaszczyznę psychologii i nauk społecznych. Cechą charakterystyczną paradygmatu L. von Bertalanffy'ego było opisywanie rzeczywistości - w przeciwieństwie do matematycznej teorii systemów - w kategoriach jakościowych i przy pomocy niesformalizowanego języka. Por.: L. von Bertalanffy, Ogólna teoria systemów: podstawy, rozwój, zastosowania, Warszawa 1984 oraz Ogólna teoria systemów, Klir J. (red), Warszawa 1976
Zobacz B.Z. Szałek, System przemieszczania a funkcjonowanie społeczeństwa. Wstęp do analizy systemowej, Szczecin 1987, B.Z. Szałek, B. Milewska, D. Milewski, Problemy mikrologistyki, Szczecin 1994; B.Z. Szałek, Transgraniczne stosunki gospodarczo-handlowe we współczesnym świecie, Szczecin 2005.
Szałek B.Z., Transgraniczne…, op. cit., s. 6-7.