Nadzór ubezpieczeniowy

1. POJĘCIE I PRZESŁANKI SPRAWOWANIA NADZORU UBEZPIECZENIOWEGO

Sprawowanie nadzoru nad rynkiem ubezpieczeniowym polega na ochronie interesów osoby ubezpieczonej i zapobieganiu sytuacji, w której zakład ubezpieczeń nie będzie w stanie wypłacać ubezpieczonemu należnego mu świadczenia.

Podstawową przesłanką sprawowania nadzoru nad działalnością ubezpieczeniową są specyficzne zadania zakładu ubezpieczeń, polegające przede wszystkim na zapewnieniu ochrony osoby ubezpieczonej. Ochronę tę można uzasadnić przede wszystkim: słabszą pozycją ubezpieczonego w prawnym stosunku ubezpieczenia ze względu na skomplikowany charakter umowy ubezpieczenia, nałożeniem na konsumenta w ściśle określonych sytuacjach obowiązku ubezpieczenia się oraz reprezentowaniem przez ubezpieczonego niższego potencjału majątkowego.

Konieczność ustanowienia nadzoru wynika również z faktu, iż zakłady ubezpieczeń obracają powierzonymi środkami finansowymi, których bezpieczeństwo jest podstawową miarą oceny ich stabilności. Istotna rola instytucji ubezpieczeniowych, jaką odgrywają one w systemie finansowym państwa oraz postrzeganie ich jako organizacji zaufania publicznego wymaga od organów państwowych prowadzenia skutecznych form nadzoru nad tym rynkiem.

Należy zauważyć, iż również klienci, którzy dokonują wyboru ubezpieczyciela, powinni robić to w sposób świadomy, posiadając pełną informację o wiarygodności zakładów ubezpieczeń. Powstaje wobec tego zapotrzebowanie na opracowane analizy atrakcyjności oferty i kondycji finansowej ubezpieczycieli. Organ nadzoru sprawdza zatem kompetencje i wiarygodność ubezpieczycieli, aby nie dopuścić do sytuacji, w której zakład ubezpieczeń nie będzie w stanie wywiązać się ze swych zobowiązań.

Ponadto należy mieć świadomość, że usługa ubezpieczeniowa jest produktem o bardzo zindywidualizowanych cechach. W momencie dokonywania zakupu klient nie jest w stanie, w odróżnieniu od innych towarów lub usług, przekonać się o słuszności swojego zakupu. O ewentualnych wadach lub zaletach przekona się prawdopodobnie w bliższej lub dalszej przyszłości. Dlatego też wiarygodne analizy powinny dostarczać informacji o bieżącej, jak i przewidywanej sytuacji finansowej tych firm, które zajmują się wyrównywaniem strat powstałych na skutek różnego rodzaju wydarzeń losowych. Ubezpieczający się zgłaszają zatem potrzebę opracowania mechanizmu wczesnego ostrzegania, który miałby na celu sygnalizowanie wszelkich niebezpieczeństw związanych z pogorszeniem się kondycji ubezpieczycieli. W tym zakresie największe możliwości mają wyspecjalizowane organy państwowe, ustawowo wyposażone w narzędzia do dokonywania kontroli ubezpieczeniowej.

2. RODZAJE NADZORU

Całokształt ingerencji państwa w dziedzinę ubezpieczeń określa się jako państwową politykę ubezpieczeniową. Przedmiot i zakres nadzoru są różne w poszczególnych krajach, poza tym są one zróżnicowane w zależności od aktualnej polityki państwa w tej sferze działalności. Ingerencja państwa w system funkcjonowania ubezpieczeń gospodarczych może przybierać formę czynną bądź bierną.

Czynny udział organów państwowych może przejawiać się poprzez bezpośrednie uczestnictwo na rynku. W Polsce przykładem uczestnictwa Skarbu Państwa w tego typu działalności jest posiadanie pakietów akcji w TuiR Warta S.A., TU KUKE S.A. oraz w PZU S.A. Z drugiej strony, czynny udział państwa sprowadza się do podejmowania wielu działań prewencyjnych, mających na celu wyeliminowanie albo ograniczenie rozmiaru nieszczęśliwych zdarzeń losowych.

Przejawem biernego uczestnictwa państwa w procesach zachodzących na rynku jest sprawowanie szeroko rozumianego nadzoru nad działalnością instytucji ubezpieczeniowych. Ta specyficzna rola poszczególnych organów państwowych wynika z podstawowego celu, jaki musi osiągnąć każda instytucja ubezpieczeniowa: ochrona interesów osoby ubezpieczonej.

Inne podejście do zasad, na których powinien opierać się nadzór ubezpieczeniowy rozróżnia trzy podstawowe systemy: system publikacyjny, system koncesyjno - normatywny oraz system nadzoru materialnego.

System nadzoru publikacyjnego, najbardziej liberalny w stosunku do zakładów ubezpieczeń, sprowadza się do nałożenia na te zakłady obowiązku podawania do publicznej wiadomości bilansów oraz sprawozdań finansowych z działalności.

System koncesyjno - normatywny polega przede wszystkim na tym, że państwo w drodze odpowiednich aktów prawnych określa warunki powstawania i działalności zakładów ubezpieczeń. Zakład ubezpieczeń, który chce być dopuszczony do wykonywania działalności ubezpieczeniowej musi wykazać, że jego organizacja i zasady przyszłej działalności odpowiadają obowiązującym przepisom prawnym.

Obecnie oba powyższe systemy w czystej postaci występują rzadko. Najczęściej spotyka się systemy pośrednie, które w literaturze ubezpieczeniowej nazywane są systemami swobody ograniczonej lub kontroli społecznej.

System nadzoru materialnego łączy w sobie oba poprzednie, a zarazem jest systemem nadzoru najbardziej ścisłego. System ten daje państwowym organom nadzoru prawo kontrolowania nie tylko formalnego zachowania warunków określonych w przepisach prawnych, lecz także przeprowadzania bezpośredniej kontroli całej działalności zakładów ubezpieczeń i to zarówno pod względem prawnym, finansowym, ekonomicznym, jak i techniczno - operacyjnym. Pewną odmianę tego systemu stanowi nadzór finansowy skoncentrowany na unormowaniach gospodarki finansowej zakładów ubezpieczeń oraz na kontroli ich przestrzegania.

Obecnie w większości państw na świecie stosowany jest trzeci system nadzoru, a więc system nadzoru materialnego.

3. zASADY FUNKCJONOWANIA NADZORU W POLSCE

Poszczególne zadania należące do nadzoru ubezpieczonego zostały przypisane - zgodnie z ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej - dwóm organom: Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych oraz ministrowi właściwemu do spraw instytucji finansowych, którego obowiązki wykonuje obecnie minister finansów.

W myśl Ustawy z dnia 1 marca 2002 roku o zmianach w organizacji i funkcjonowaniu centralnych organów administracji rządowej i jednostek im podporządkowanych oraz zmianie niektórych ustaw (DzU z 2002 nr 25, poz. 253) od 31 marca zaprzestały działalność Urząd Nadzoru nad Funduszami Emerytalnymi (UNFE) oraz Państwowy Urząd Nadzoru Ubezpieczeń (PUNU). Funkcje obu urzędów od 1 kwietnia 2002 roku pełni utworzony centralny organ administracji rządowej - Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych (KNUiFE).

Ustawowe zadania Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych są realizowane przez Urząd Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych. Do podstawowych zadań Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych należą:

• ochrona interesów osób ubezpieczonych i zapobieganie sytuacji, w której towarzystwa nie będą w stanie wypłacić ubezpieczonym należnych im świadczeń (art.82a)

• ochrona interesów członków otwartych funduszy emerytalnych, które tworzą tzw. II filar systemu ubezpieczeń społecznych

• ochrona uczestników pracowniczych programów emerytalnych, które tzw. II filar systemu ubezpieczeń społecznych

• nadzór nad działalnością zakładów ubezpieczeń i pośredników ubezpieczeniowych, który polega na działaniach mających na celu zapewnienie prawidłowego funkcjonowania rynku ubezpieczeń i ochronę ubezpieczonych, wydawaniu zezwoleń na prowadzenie działalności brokerskiej i agencyjnej oraz podejmowaniu innych działań przewidzianych w ustawie o działalności ubezpieczeniowej

• nadzór nad kapitałową częścią systemu emerytalnego obejmuje proces licencyjny, jakiemu poddawane są wnioski o założenie PTE, OFE, PPE oraz ich bieżącą działalność

• pogłębianie wiedzy społeczeństwa w zakresie celów i zasad funkcjonowania otwartych funduszy emerytalnych oraz pracowniczych programów emerytalnych.

Komisja Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych zajmuje się również:

• udzielaniem określonych informacji Narodowemu Bankowi Polskiemu, aby mógł on prowadzić nadzór nad bankami, które są depozytariuszami OFE

• współpracą z komisją Papierów Wartościowych i Giełd w zakresie, który pozwala na sprawowanie nadzoru nad działalnością Krajowego Depozytu Papierów Wartościowych

• współdziałaniem z: organami administracji rządowej, NBP, ZUS, towarzystwami, podmiotami działającymi na rzecz OFE, związkami pracodawców, związkami zawodowymi i innymi organizacjami społecznymi.

W skład struktury Urzędu Komisji Nadzoru Ubezpieczeń i Funduszy Emerytalnych wchodzą departamenty i biura Urzędu Nadzoru. Są to:

• Sekretariat Komisji: do najważniejszych zadań Sekretariatu należy m.in. organizacyjna i merytoryczna obsługa posiedzeń Komisji, opracowywanie i przekazywanie do mediów komunikatów z posiedzeń Komisji, stała współpraca z organami władzy i administracji rządowej oraz inicjowanie i koordynowanie działań komisji wynikających z procesów integracji z UE

• Biuro Dyrektora Generalnego: biuro realizuje zadania należące do kompetencji Dyrektora Generalnego Urzędu Komisji, do których należą zapewnienie prawidłowego funkcjonowania Urzędu, polityka personalna oraz prowadzenie spraw osobowych pracowników tej instytucji

• Departament Nadzoru: do podstawowych zadań tego departamentu należą nadzorowanie działalności otwartych funduszy emerytalnych oraz zarządzających nimi podmiotów a także nadzór nad działalnością zakładów ubezpieczeń

• Departament Kontroli: zadaniem tego departamentu jest prowadzenie kontroli nad prawidłową działalnością zakładów ubezpieczeń, która dotyczy polityki finansowej tych podmiotów, oraz kontrola nad majątkiem zakładów ubezpieczeń, powszechnych towarzystw emerytalnych i funduszy emerytalnych

• Departament Polityki Inwestycyjnej: do najważniejszych zadań tego departamentu należy nadzór nad działalnością inwestycyjną zakładów ubezpieczeń oraz otwartych funduszy emerytalnych. Zadanie to jest realizowane przez monitorowanie bezpieczeństwa, płynności, struktury i rentowności lokat zakładów ubezpieczeń

• Departament Pośrednictwa i Akwizycji: do zadań tego departamentu należy sprawowanie nadzoru nad działalnością pośredników ubezpieczeniowych i akwizytorów oraz rozpatrywanie wniosków i przygotowywanie decyzji w sprawie zezwoleń na prowadzenie działalności brokerskiej oraz wykonywania czynności agenta ubezpieczeniowego

• Departament Pracowniczych programów Emerytalnych: jest to komórka, która zajmuje się rozpatrywaniem wniosków o rejestrację pracowniczych programów emerytalnych, prowadzeniem rejestru PPE oraz sprawowaniem bieżącego nadzoru nad prawidłowym funkcjonowaniem programów, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony interesów ich uczestników

• Departament Analiz, Komunikacji Społecznej i Informacji: kluczowym zadaniem tego departamentu jest gromadzenie, weryfikacja i przetwarzanie informacji dotyczących rynku finansowego

• Departament Prawno - Licencyjny: do zadań tego departamentu należą pomoc prawna, realizacja zadań licencyjnych oraz rozpatrywanie skarg na działalność nadzorowanych podmiotów

• Biuro Administracycjno - Budżetowe: zadaniem biura jest zapewnienie obsługi administracyjnej Urzędu, prowadzenie spraw związanych z budżetem i finansowaniem Urzędu oraz zamówień publicznych

• Biuro Informatyki: jest odpowiedzialne za sprawne funkcjonowanie systemów informatycznych Urzędu, administruje infrastrukturą technologiczną, oprogramowaniem systemowym i bazami danych

• Pełnomocnik do spraw Ochrony Informacji Niejawnych oraz Kancelaria Tajna: pełnomocnik realizuje zadania wynikające z przepisów ustawy o ochronie informacji niejawnych, odpowiada za przestrzeganie w Urzędzie przepisów o ochronie informacji niejawnych oraz prowadzi kancelarię tajną

Funkcje nadzoru nad rynkiem ubezpieczeniowym spełnia również minister finansów. Zakres jego kompetencji został określony w Ustawie z dnia 28 lipca 1990 roku o działalności ubezpieczeniowej. Do najważniejszych zadań ministra finansów należą między innymi:

• uprawnienia legislacyjne

• kompetencje w zakresie wydawania zezwoleń na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej i ich cofania

• określanie, w drodze rozporządzenia, szczegółowych zasad i trybu przeprowadzania kontroli przez organ nadzoru

• zarządzanie na wniosek KNUiFE likwidacji przymusowej

• zatwierdzanie statutów zakładów ubezpieczeniowych

• inne przewidziane w ustawie.

4. NADZÓR W KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

DYREKTYWY UBEZPIECZENIOWE W ZAKRESIE PRAWA NADZORU

Podstawowe regulacje dla branży ubezpieczeniowej stanowią przede wszystkim narodowe prawa nadzoru państw członkowskich. Na podstawie Traktatu o EWG organy Wspólnoty dysponują jednak taką możliwością, aby skłonić państwa członkowskie do zmian we własnym prawodawstwie. Dzieje się tak przede wszystkim poprzez dyrektywy. W sposób bezpośredni działają one wiążąco na państwa członkowskie, ukierunkowując je na pożądany cel. Państwo członkowskie ma wolny wybór środków oraz formy osiągnięcia wytyczonego celu. Odpowiednio (przede wszystkim do własnego prawa konstytucyjnego) kraj członkowski może wprowadzić dyrektywę w życie za pomocą ustawy, rozporządzenia lub aktu administracyjnego. Parlamenty państw, jeśli uczestniczą w tym procesie, związane są celem wyznaczonym przez dyrektywę. Podmiot odpowiedzialny za ogłoszenie dyrektywy każdorazowo jest wskazany w Traktacie o EWG w postanowieniach dotyczących upoważnień.

Dyrektywa dotycząca reasekuracji

Zgodnie z harmonogramem zawartym w ogólnych programach dotyczących zlikwidowania ograniczeń w swobodzie osiedlania się i świadczenia usług, odpowiednią dyrektywą z 1964 r. (pierwszą w ogóle dyrektywą ubezpieczeniową) rozpoczęto proces liberalizacji w zakresie reasekuracji polegającą na tym, że ubezpieczycielom mającym siedzibę w innych krajach członkowskich przyznano status podmiotu krajowego. Dyrektywa ta dotyczy zarówno tzw. profesjonalnych reasekuratorów, tzn. tych ubezpieczycieli, którzy zajmują się wyłącznie działalnością reasekuracyjną oraz bezpośrednich ubezpieczycieli prowadzących działalność reasekuracyjną. Wobec wynikającego, z różnych przesłanek, międzynarodowego charakteru tej działalności w państwach członkowskich istniało niewiele ograniczeń; z tego względu dyrektywa ta nie miała dużego znaczenia. Z powodu niskiej potrzeby ochrony cedentów, prawo nadzoru pojedynczych państw członkowskich było słabo rozbudowane. Z tego względu już w programach ogólnych zrezygnowania z ujednolicania narodowych przepisów prawno-zarządczych i nie uznano tego za wstępny warunek liberalizacji. Do dziś dnia nie wprowadzono powyższego ujednolicenia. Jedynie reasekuracja czynna prowadzona przez bezpośrednich ubezpieczycieli została ujęta w późniejszych pracach nad koordynacją prawa dotyczącego ich działalności.

Dla profesjonalnego sektora reasekuracji do dziś brak jednolitego prawa w zakresie nadzoru. W konsekwencji braku ujednolicenia (koordynacji) reasekurator może korzystać ze swobody osiedlania się i świadczenia usług, jednak podlega prawu krajowemu, co oznacza, iż musi ubiegać się o zezwolenie oraz spełniać określone warunki dopuszczające do działalności, innymi słowy - nie ma tzw. europejskiego paszportu.

Dyrektywy dotyczące ubezpieczeń nieżyciowych

Pierwsza dyrektywa

Pierwsza dyrektywa dotycząca ubezpieczeń nieżyciowych jest najważniejszą ze wszystkich dyrektyw ubezpieczeniowych, ponieważ to właśnie na niej bazują wszelkie dyrektywy, które wydano na drodze do tworzenia wspólnego rynku. Dyrektywa ta miała na celu koordynowanie warunków podjęcia i prowadzenia działalności dla ubezpieczeń nieżyciowych.

Pierwsza dyrektywa wyjaśniła przede wszystkim, że nadzór powinien obejmować wszystkie grupy ubezpieczeń, co nie oznaczało oczywiście, iż wszystkie one powinny być nadzorowane w taki sam sposób lub równie intensywnie. W załączniku do pierwszej dyrektywy przedsięwzięto próbę podzielenia ubezpieczeń nieżyciowych na osobne grupy, jednakże bez definiowania każdej z grup odrębnie i bez dzielenia ich.

Dla wszystkich grup ustalono, iż każdorazowo przed podjęciem działalności konieczne jest zezwolenie ze strony organów nadzorczych zarówno dla ubezpieczyciela krajowego, jak i dla przedstawicielstwa (oddziału) ubezpieczyciela zagranicznego.

Wymagania dotyczące uzyskania zezwolenia w dużym stopniu skoordynowano. Postanowiono, że po spełnieniu wymagań zezwolenie musi zostać wydane (wyjątek: przedstawicielstwo lub oddział ubezpieczycieli posiadających siedzibę w kraju trzecim, tj. spoza Unii Europejskiej). Zabroniono także badania istnienia potrzeby. Także bieżący nadzór nad ubezpieczycielem, któremu raz wydano zezwolenie, obejmował wszystkie grupy ubezpieczeń. Tutaj obowiązywało przede wszystkim prawo kraju działalności; mogło ono np. dalej przewidywać, że ogólne warunki ubezpieczeniowe i taryfy muszą zostać dopuszczone przez organy, ustalać, jak powinno się obliczać i pokrywać rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe oraz jak wyceniać aktywa. Skoordynowano natomiast wymagania odnośnie środków własnych (tzw. wymagania dotyczące wypłacalności), a więc środków, którymi musi dysponować ubezpieczyciel dodatkowo obok środków pokrywających zobowiązania i rezerwy techniczno-ubezpieczeniowe.

Odpowiedzialność nadzorczą rozdzielono wpierw między organy nadzorcze w kraju pochodzenia i kraju działalności ubezpieczyciela .Podstawową działalnością obarczono organy nadzorcze kraju działalności; jedynie nadzór nad wypłacalnością przypadł nadzorowi w kraju pochodzenia.

Dyrektywa wprowadzała do wszystkich krajów członkowskich radykalne zmiany w obowiązującym prawie nadzorczym. Z tego względu w początkowej fazie dyskusji nad jej projektem kraje członkowskie zaproponowały, aby posyanowienia dyrektywy odnosiły się jedynie do tych ubezpieczycieli, którzy rzeczywiście planowali działalność poza granicami swojego państwa. Propozycję tę nie można było pogodzić z celem EWG (stworzeniem wspólnego, jednolitego rynku także w branży ubezpieczeniowej), w związku z czym została przez Komisję odrzucona.

Dyrektywa liberalizacji

Dyrektywa liberalizacji zobowiązywała państwa członkowskie do tego, aby dążyć do realizacji zadań sformułowanych w odpowiednich programach ogólnych, usuwać te regulacje, które w efekcie powodowały, że ubezpieczycieli nieżyciowych pochodzących z innych państw członkowskich traktowano w momencie utworzenia przedstawicielstwa (oddziału) inaczej niż ubezpieczycieli krajowych. Dyrektywa wymieniała w ogólnym zarysie owe niepożądane, dyskryminujące ustalenia pojedynczych państw członkowskich. Abstrahując od dyrektywy reasekuracji, była to jedyna dyrektywa rynku ubezpieczeniowego, która wyraźnie usuwała ograniczenia formalne. Wkrótce po jej ogłoszeniu Trybunał Europejski zdecydował, że zasada równego traktowania krajowców i obcokrajowców zarówno dla swobody osiedlania się, jak i swobody świadczenia usług, po upływie okresu przejściowego przewidzianego przez EWG, powinna być stosowana bezpośrednio, bez potrzeby wprowadzania dyrektywy oraz jej realizowania na łamach krajowych regulacji prawnych. Z tego względu Komisja Wspólnoty Europejskiej wycofała pod koniec 1974 r. wszystkie nie zatwierdzone jeszcze przez Radę dyrektywy liberalizacji, wśród nich także tę dotyczącą swobody osiedlania się dla przedsiębiorstw ubezpieczeń życiowych.

Dyrektywa dotycząca koasekuracji (ubezpieczeń wspólnych)

Dyrektywa przewiduje, że ubezpieczyciele mający w kraju członkowskim zezwolenie na prowadzenie działalności w danej grupie ubezpieczeń mogą także we wszystkich innych państwach członkowskich zawierać wspólne umowy ubezpieczenia dotyczące ryzyk tej grupy, nawet jeśli nie mają w tych krajach zezwolenia. Regulacja ta ogranicza się do ryzyka ubezpieczeń morskich i transportowych, lotniczych, ubezpieczenia od ognia i innych rzeczowych szkód oraz ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej, z wyjątkiem ryzyk komunikacyjnych, atomowych i tzw. ryzyka związanego z odpowiedzialnością producenta za wyroby farmaceutyczne. Kolejne ograniczenie przewiduje, iż dyrektywa obejmuje tylko takie ryzyka, które ze względu na ich zasięg i rodzaj wymagają udziału wielu ubezpieczycieli. Na organy nadzorcze nałożono obowiązek dodania do tego dalszych wskazówek.

Należy zwrócić jeszcze uwagę na fakt, że organy nadzorcze nie potrafią sprostać zadaniu twórców dyrektywy, mianowicie nie potrafią zdefiniować rodzaju i zakresu omawianych ryzyk. Większość państw członkowskich ustaliła dla każdorazowo rozważanej grupy tzw. wartości progowe, po których przekroczeniu prawo Wspólnoty umożliwiało sięgnięcie do

formuły koasekuracji. Z punktu widzenia prawa Wspólnoty znaczenie koasekuracji w praktyce jest bardzo niewielkie.

Dyrektywa dotycząca świadczeń turystycznych

Ogólne pojęcie ubezpieczeń było (i do dziś pozostaje) nie skoordynowane w dyrektywach Rady. W obszarach granicznych, w których brak jednoznacznych przyporządkowań do danego pojęcia ubezpieczeniowego, może to rodzić problemy i to szczególnie wtedy, gdy działalność ubezpieczeniowa ma charakter międzynarodowy. Typowy przykład to działalność klubów samochodowych i innych organizacji typu assistance (pomocowych), które zobowiązują się (za z góry zapłacone wynagrodzenie) udzielić pomocy w określonych sytuacjach, w szczególności podczas podróży. Podczas gdy w przeszłości organy nadzorcze niektórych państw widziały przejaw działalności ubezpieczeniowej, inne państwa były zdania, że chodzi tu o dodatkowe przedsięwzięcia podobne do głównej działalności i nie mające charakteru ubezpieczeniowego. Doprowadziło to do tego, że podmioty z krajów nie uznających ubezpieczeniowego charakteru ich działalności nie otrzymały zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w innych państwach, niezbędnego do stworzenia przedstawicielstwa (oddziału ze względu na to, że nie mógł zadziałać cały mechanizm współpracy i podziału kompetencji między państwem siedziby i państwem działalności zawarty w pierwszej dyrektywie dotyczących ubezpieczeń nieżyciowych.

Komisja WE odpowiedziała na sygnały po konferencji organów nadzorczych Wspólnoty i zaproponowała Radzie stworzenie grupy uzupełniającej dla pierwszej dyrektywy ubezpieczeń nieżyciowych. Nowa grupa nr 18 dotyczyła „udzielenia pomocy na korzyść osób, które znalazły się w trudnej sytuacji podczas podróży, nieobecności w swoim miejscu zamieszkania lub poza stałym miejscem pobytu”. Nie bacząc na liczne wyjątki, które przewidziano odrębnie dla różnych państw członkowskich stwierdzono tam, iż świadczenia (pomoc) we wszystkich państwach Wspólnoty miały być postrzegane jako działalność ubezpieczeniowa, nie zależnie od tego czy jej podmiotem były świadczenia pieniężne, czy też świadczenia w naturze. Dyrektywa została uchwalona przez Radę pod koniec 1984 r.

Dyrektywa dotycząca ubezpieczeń kredytów i gwarancji

Z powodu braku porozumienia pierwsza dyrektywa dotycząca ubezpieczeń nieżyciowych odsunęła na później rozwiązanie dwóch problemów dotyczących ubezpieczeń kredytów i gwarancji: obsługi wspieranych (gwarantowanych) lub prowadzonych przez państwo ubezpieczeń kredytów eksportowych oraz (obowiązującego w Niemczech) wydanego przez organy nadzorcze zakazu prowadzenia przez ubezpieczyciela innej działalności obok ubezpieczeń kredytów i gwarancji (nakaz rozdzielania działań w tych grupach ubezpieczeń). Obie kwestie miały być rozwiązane w ciągu czterech lat od ogłoszenia pierwszej dyrektywy dotyczącej ubezpieczeń nieżyciowych, przez dalszą dyrektywą koordynujacą. Dyrektywę tę, po długich negocjacjach ostatecznie uchwaliła Rada w 1987 r.

Kwestię dotyczącą ubezpieczeń kredytów i gwarancji rozwiązano w ten sposób, że zmuszono Niemcy do zniesienia nakazu oddzielenia działalności w tych grupach ubezpieczeń. Niemcy optowały za utrzymaniem tego nakazu, ponieważ ubezpieczenia kredytów i gwarancji pokrywają tak duże ryzyka, że jednoczesne prowadzenie takiej działalności wraz z prowadzeniem działalności w innych grupach ubezpieczeń wiąże się ze znacznym zagrożeniem dla tych ostatnich. Doświadczono tego w Niemczech w czasie kryzysu gospodarki światowej. Pozostałe państwa członkowskie nie podzielały tych zapatrywań, choć również na ich rynkach ubezpieczeniami kredytów zajmują się w przeważającej części wyspecjalizowani przedstawiciele. Tak czy inaczej, szczególne niebezpieczeństwo wynikające z ubezpieczeń tej grupy wzięto pod uwagę, podwyższając znacznie minimalny kapitał gwarancyjny i wprowadzając ze względu na wahania wypadkowości - tworzenie

specjalnych rezerw, ustalonych dla równoważenia ryzyka w czasie, przez rozrachunek szkód w poszczególnych okresach rozliczeniowych, wyrównujących wyniki. Szczegółowe zasady kalkulacji tych rezerw określiła dyrektywa.

Dyrektywa dotycząca ubezpieczenia kosztów ochrony prawnej

W celu zapobieżenia kolizji interesów dyrektywa przewiduje trzy modelowe rozwiązania, a każde państwo członkowskie musi przejąć do swojego porządku prawnego przynajmniej jedno z nich. Państwo członkowskie może także przyjąć wszystkie trzy, zostawiając ubezpieczycielom wybór modelu. Rozwiązania funkcjonują jako równoważne. Wszystkie wychodzą z założenia, iż niebezpieczeństwo kolizji interesów może zaistnieć jedynie przy likwidacji szkody. Dlatego należy zapobiec kolizji interesów przez:

1. oddzielną likwidację szkód w takiej formie, że przy likwidacji szkód w ubezpieczeniach kosztów ochrony prawnej nie zatrudnia się pracowników zatrudnionych przy likwidacji szkód z ubezpieczeń objętych innymi grupami;

2. likwidację szkód w ubezpieczeniach kosztów ochrony prawnej oddzielonych, prawnie samodzielnych biurach szkodowych;

3. przepis regulujący, dający ubezpieczonym w zakresie ubezpieczenia kosztów ochrony prawnej prawo do wyboru adwokata (w celu realizacji ochrony ubezpieczeniowej).

Dyrektywa przewiduje poza tym dalsze regulacje w celu ochrony ubezpieczonych w zakresie ubezpieczenia kosztów ochrony prawnej, jak choćby prawo ubezpieczonego do zasadniczo wolnego wyboru prawnika, rodzaj procedur arbitrażowych (polubownych)i pewne obowiązki udzielenia wskazań przez ubezpieczycieli na rzecz ubezpieczonych.

Druga dyrektywa

Zgodnie z założeniem Komisji i według programów ogólnych, druga dyrektywa miała wprowadzić w życie swobodę świadczenia usług w ubezpieczeniach nieżyciowych, po tym jak pierwsza dyrektywa (w szerokim zakresie) wprowadziła na ten rynek swobodę osiedlania się. Pracę nad tym przebiegały niezmiernie żmudnie. Komisja wielokrotnie zmuszona była zmieniać swoją koncepcję. Po tym jak w 1970 r. zmieniono zasadę państwa działalności na zasadę państwa siedziby, Komisja podjęła wyzwanie szeroko zakrojonych prac koordynacyjnych, koniecznych dla uniknięcia niebezpieczeństwa naruszenia zasad wolnej konkurencji.

Przełom nastąpił dzięki decyzji Trybunału Europejskiego, wydanej w odpowiedzi na pozew Komisji przeciwko niektórym państwom członkowskim. Wobec stopnia unifikacji (koordynacji) prawa nadzorczego, osiągnięto już przez pierwszą dyrektywę, należało dopuścić, aby organy nadzorcze, m.in. na drodze współpracy, zapewniły nadzór także nad międzynarodowymi transakcjami usługowymi. Zdaniem Trybunału nie było przekonujących argumentów na rzecz interesu powszechnego, aby usprawiedliwić ograniczenia w swobodzie świadczenia usług. Trybunał Europejski przyznał, że sektor ubezpieczeniowy stanowi szczególnie delikatną branżę, jeśli chodzi o ochronę konsumenta. Z tego względu postanowił, iż w wyniku braku koordynacji państwa członkowskie nadal mogą wymagać stosowania przez organy nadzorcze kraju działalności procedur w zakresie zezwoleń także dla obrotu świadczenia usług, jak również zastosowania prawa tego państwa przede wszystkim w odniesieniu do umów oraz rezerw techniczno-ubezpieczeniowych.

Duże znaczenie ma pewna harmonizacja (ujednolicenie) środków w zakresie bieżącego nadzoru, które wszystkie państwa członkowskie przyznały organom nadzorczym. Oprócz środków w zakresie obserwacji oraz generalnego prawa do uzyskania informacji i kontroli, jest to przede wszystkim klauzula generalna. Zgodnie z tą regulacją organy nadzorcze mogą podjąć wszelkie środki w stosunku do ubezpieczycieli w celu ustalenia, czy działalność gospodarcza jest zgodna z przepisami prawnymi i administracyjnymi, których ubezpieczyciel musi zawsze przestrzegać w państwach członkowskich, oraz z planem działalności (o ile jest on nadal wiążący), czy nieprawidłowości zagrażające interesom ubezpieczonych mogą zostać usunięte lub można je pominąć.

Dyrektywa zawiera poza tym m.in. skomplikowane regulacje współpracy organów nadzorczych przy dopuszczeniu do działalności i bieżącym nadzorze, jak również przepisy ubezpieczeń obowiązkowych, a także zasady i zakres obowiązków informacyjnych wobec ubezpieczonych oraz przekazywania informacji statystycznych organom nadzoru ubezpieczeniowego, reguły dotyczące odpowiedniego pokrycia rezerw techniczno-ubezpieczeniowych, nakaz równego traktowania krajowych i zagranicznych wierzycieli w przypadku upadłości ubezpieczyciela.

Dyrektywa dotycząca świadczeń na rzecz ubezpieczeń od ponoszenia OC z ruchu pojazdów samochodowych

Dyrektywa poprawkowa z listopada 1990 r. wplotła ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej z ruchu pojazdów samochodowych (OC) do systemu drugiej dyrektywy. Nie zważając na krytykę ze strony Parlamentu Europejskiego i niektórych państw członkowskich, inaczej potraktowano tutaj duże ryzyka i ryzyka masowe, choć tym razem w centrum uwagi znalazł się nie ubezpieczony, lecz ofiara komunikacji i to właśnie ofiara musi być chroniona w każdym przypadku, niezależnie od tego, czy ubezpieczony jest wart ochrony czy też nie.

Trzecia dyrektywa

Dzięki trzeciej dyrektywie, uchwalonej w czerwcu 1992 r., Wspólnota stworzyła podwaliny prawne działalności na całym rynku wewnętrznym w sektorze ubezpieczeń nieżyciowych. Dzięki niej ubezpieczyciel pochodzący z jednego kraju należącego do Wspólnoty Europejskiej nie prowadzi już działalności w wielu państwach członkowskich, lecz na jednym obszarze Wspólnoty. W konsekwencji ubezpieczyciel nie potrzebuje już zezwolenia osobno od każdego kraju na działalność na jego terenie. Raz wydane zezwolenie przez państwo siedziby jest ważne na całym obszarze Wspólnoty, bez względu na to czy ubezpieczyciel planuje zakładać tam nowe przedstawicielstwa (oddziały) i niezależnie od tego, czy zamierza skorzystać ze swobody świadczenia usług (tzw. single licence principle). W trzeciej dyrektywie znalazło się dalsze sprecyzowanie przepisów dotyczących rezerw.

Wprowadzona zostaje - na podstawie drugiej dyrektywy dotyczącej bankowości z roku 1989 - kontrola udziałowców przedsiębiorstw ubezpieczeniowych oraz nałożono na organy nadzorcze zapewnienia, że osoby zarządzające przedsiębiorstwem ubezpieczeniowym posiadają odpowiednie umiejętności i kwalifikacje.

Nadzór sprawowany jest przez organy nadzorcze państwa siedziby oraz państwa działalności, przy czym punkt ciężkości spoczywa na państwie siedziby. Tamtejsze organy odpowiadają za udzielanie wymaganych prawnie zezwoleń i ich cofanie; do tego zobowiązuje je cały nadzór finansowy nad ubezpieczycielami, niezależnie od tego, czy i gdzie prowadzą oni działalność. Organ nadzoru ma więc prawo np. przeprowadzić w innych państwach Wspólnoty (na miejscu) kontrole oddziałów lub filii ubezpieczyciela; mogą w nich uczestniczyć organy nadzorcze państwa działalności. Głównym zadaniem organów nadzorczych państw działalności jest kontrola przestrzegania przez ubezpieczyciela prawa państwa działalności, co powinien czynić dla interesu powszechnego. Ewentualne uchybienia są ścigane i karane na podstawie niezwykle skomplikowanego modelu współpracy między nadzorami.

Dyrektywa zawiera poza tym wiele szczegółowych regulacji, przede wszystkim dotyczących prawa nadzorczego, prawa kontraktowego i prawa podatkowego.

W zakresie nadzoru nad rynkiem ubezpieczeń zostały wypracowane standardy przez Międzynarodowe Stowarzyszenie Nadzorów Ubezpieczeń (IAIS). Główne Zasady Ubezpieczeń zawierają najistotniejsze reguły, które muszą być wdrożone w celu zapewnienia efektywności systemu nadzoru. Określają one pewne ramy działania nadzoru ubezpieczeniowego, identyfikują obszary zainteresowania nadzoru, które muszą być odpowiednio uregulowane w krajowych przepisach prawnych.

Instytucja nadzoru ubezpieczeniowego w danym systemie prawnym musi być zorganizowana w taki sposób, aby była w stanie wykonywać swoje główne zadania, czyli utrzymywać efektywność, uczciwość, bezpieczeństwo oraz stabilność rynków ubezpieczeniowych z myślą o interesach i ochronie właścicieli polis. Instytucja nadzoru musi w każdej chwili być zdolna do skutecznego wykonywania swoich zadań zgodnie z Głównymi Zadaniami Ubezpieczeń. W szczególności instytucja nadzoru ubezpieczeniowego powinna:

• być organizacyjnie niezależna i odpowiedzialna za wykonywanie swoich funkcji i zadań;

• posiadać odpowiednie uprawnienia, ochronę prawną i zasoby finansowe, umożliwiające wykonanie przydzielonych funkcji;

• stosować jasny, przejrzysty i spójny proces regulowania i nadzorowania sektora ubezpieczeń;

• jasno definiować odpowiedzialność za podejmowanie poszczególnych decyzji;

• zatrudniać, szkolić i utrzymywać pracowników o wysokich kwalifikacjach zawodowych, którzy będą także stosować odpowiednie standardy poufności informacji.

Nadzorca ubezpieczeń musi dysponować określonym pakietem środków, które pozwolą mu zastosować sankcje dopasowane do napotykanych problemów. Normy prawne powinny określać środki oddziaływania nadzorcy ubezpieczeń, uprawniając organ nadzoru przede wszystkim do ograniczenia działalności towarzystwa oraz wezwania towarzystwa, aby zaprzestało praktyk, które są niezbędne lub niesolidne. W tej sytuacji, gdy towarzystwo narusza przepisy prawa instytucja nadzorcza powinna mieć również możliwość podjęcia innych środków naprawczych lub zastosowania sankcji, np. takich jak cofnięcie licencji towarzystwa.

NORMY NADZORU UBEZPIECZENIOWEGO W DYREKTYWACH UE

Nadzór nad rynkiem finansowym jest przedmiotem uregulowań Unii Europejskiej. Nadzór ubezpieczeniowy jest regulowany w bezwzględnie obowiązującym akcie prawnym Wspólnot-w dyrektywach ubezpieczeniowych.

Zgodnie z postanowieniem dyrektywy (art. 23 Pierwszej Dyrektywy Ubezpieczeń na Życie) każde państwo członkowskie powinno zapewnić organom odpowiedzialnym za sprawowanie nadzoru nad zakładami ubezpieczeń odpowiednie uprawnienia i środki do nadzorowania działalności zakładów ubezpieczeń mających siedzibę na ich terytorium, w tym działalności wychodzącej poza to terytorium, zgodnie z dyrektywami Rady regulującymi tę działalność. W szczególności te uprawnienia i środki muszą umożliwić organom nadzoru :

1. przeprowadzenie szczegółowych badań sytuacji zakładu ubezpieczeń oraz jego działalności, m.in. przez:

• zbieranie informacji lub obowiązek złożenia dokumentów dotyczących działalności ubezpieczeniowej,

• prowadzenie kontroli na miejscu, w lokalu zakładu;

zastosowanie w odniesieniu do zakładu ubezpieczeń wszelkich właściwych i koniecznych środków, aby zapewnić zachowanie zgodności jego działalności z ustawami, rozporządzeniami i przepisami administracyjnymi, które muszą być przestrzegane przez zakład w każdym państwie członkowskim oraz szczególnie z planem działalności w jego obowiązkowym zakresie, jak również przeciwdziałać wszelkim nieprawidłowościom mającym niekorzystny wpływ na interesy ubezpieczających lub eliminować te nieprawidłowości;

zapewnienie stosowania niezbędnych środków wymaganych przez organy nadzoru.

Od czasu wprowadzenia norm dyrektyw we wszystkich państwach członkowskich Unii obowiązuje system nadzoru finansowego, który można ogólnie scharakteryzować jako system, w którym celem działania organu nadzoru jest badanie stanu wypłacalności zakładów ubezpieczeń, tworzenia rezerw techniczno-ubezpieczeniowych oraz poziomu i struktury aktywów na ich pokrycie. Obowiązkiem każdego państwa członkowskiego jest ponadto wyposażenie organu nadzoru w uprawnienia i środki konieczne do realizacji zadań. Indywidualną sprawą państw członkowskich jest także zorganizowanie nadzoru, aby umożliwić właściwe dokonanie transpozycji norm unijnych.

Elementem niezbędnym do właściwej transpozycji dyrektyw jest konieczność zatrudniania odpowiedniej liczby wykwalifikowanej kadry, zapewniającej zdolność organu nadzoru do wykonywania efektywnego nadzoru w zakresie odpowiadającym wymaganiom norm unijnych.

Efektywny nadzór oznacza właściwe prowadzenie audytu i kontroli z zakresu spraw aktuarialnych. Zakłady ubezpieczeń powinny bowiem być podmiotem poddawanym zarówno audytowi wewnętrznemu, jak i zewnętrznemu. Dlatego w wielu krajach nadzór ubezpieczeniowy ma możliwość powoływania niezależnych audytorów, których zadaniem jest zbadanie sytuacji firmy, zgodnie z zakresem wymaganym przez nadzór.

Poza celami ogólnymi, sformułowanymi w dyrektywach, w poszczególnych państwach zakres i szczegółowe zadania nadzoru mogą się nieznacznie różnić. W państwach będących członkami Międzynarodowego Stowarzyszenia Nadzorów Ubezpieczeń (IAIS) celem nadzoru jest zapewnienie skutecznego, uczciwego, bezpiecznego i stabilnego rynku ubezpieczeń dla zabezpieczenia interesu i ochrony klientów. Szczegółowy zakres i cele nadzoru w państwach IAIS wyznaczają Zasady Nadzoru Ubezpieczeniowego, przyjęte przez Zgromadzenie Ogólne tej organizacji w 1997 r. Zgodnie z tymi zasadami ustawodawstwo poszczególnych państw powinno regulować m.in.:

• licencjonowanie,

• warunki, które powinny być spełnione przez właścicieli i zarząd zakładu ubezpieczeń,

• wypłacalność,

• zasady zarządzania zakładem ubezp.,

• dopuszczalne ryzyko,

• zasady współpracy organów nadzoru ubezpieczeniowego.

W wielu krajach za sprawowanie nadzoru nad rynkiem ubezp. odpowiedzialny jest specjalnie do tego celu powołany organ (niezależne organy nadzoru istnieją m.in.w Szwecji, Holandii, Belgii, Danii, Francji, Portugalii, Włoszech, Niemczech). Istnieje również możliwość powierzenia funkcji nadzoru ministerstwu, np. Zdrowia i Spraw Społecznych (np. w Finlandii) lub Przemysłu i Handlu(np. w Wielkiej Brytanii). Inną możliwością jest łączenie odpowiedzialności za rynek ubezpieczeń przez Ministra i niezależny organ nadzoru.

Najpowszechniejszą do tej pory praktyką było powierzanie nadzoru nad poszczególnymi segmentami rynku finansowego odrębnym organom. Obecnie państwa wprowadzają model „nadzoru mieszanego”, w którym nadzór jest sprawowany przez organ odpowiedzialny również za nadzór nad rynkiem bankowym lub papierów wartościowych albo też nad tymi trzema segmentami łącznie (np. w Danii, Norwegii, Szwecji, Wielkiej Brytanii).

W krajacz UE zakłady ubezpieczeń są zobowiązane do periodycznego przekazywania do organu nadzoru sprawozdań finansowych i statystycznych. W kontekście przekazywanych informacji zasadniczym zadaniem nadzoru jest analizowanie przedkładanych informacji, monitorowanie rozwoju rynku, a także ocena przyjmowanego przez zakłady ubezp. ryzyka i analiza poziomu wypłacalności poszczególnych zakładów ubezp.

ORGANIZACJA NADZORU W NAJWIĘKSZYCH KRAJACH UE

• FRANCJA

We Francji organami administracji państwowej związanymi z działalnością zakładów ubezpieczeń są :

1. organy kontrolujące działalność ubezp.- minister gospodarki, finansów i przemysłu oraz Komisja Kontroli Ubezpieczeń,

2. organ konsultacyjny- Krajowa Rada Ubezpieczeniowa.

Kontrola państwa ma na celu ochronę praw ubezpieczonych w zakładach ubezpieczeń, zakładach reasekuracji oraz zakładach ze składką kapitalizowaną. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych, a także instytucje powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego nie podlegają kontroli przewidzianej przez Kodeks Ubezpieczeń.

Przepisy z 1989 r. Wprowadziły podział kontroli na:

-kontrolę a priori i wydawanie regulacji prawnych w zakresie działalności ubezpieczeniowej przez minister gospodarki, finansów i przemysłu (Departament Skarbu)

-kontrolę a posteriori sprawowaną przez Komisję Kontroli Ubezpieczeń.

Minister gospodarki, finansów i przemysłu jest organem sprawującym nadzór nad wszystkimi zakładami ubezpieczeń, a jego kompetencje obejmują:

• ustanawianie przepisów prawa,

• wydawanie i cofanie licencji na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej cofnięcie licencji może być również dokonane przez Komisję Kontroli Ubezpieczeń;

• akceptowanie transferu portfela

• aprobowanie nabywania, cesji lub zwiększenia udziału w zakładach ubezpieczeń.

Komórką zajmująca się sprawami ubezpieczeń w ministerstwie gospodarki, finansów i przemysłu jest Departament Skarbu.

Komisja Kontroli Ubezpieczeń została powołana z ustawą z 31 grudnia 1989 r. W ramach przystosowania prawa francuskiego do prawa europejskiego, w celu uniezależnienia nadzoru na zakładami ubezpieczeń od rządu.

Komisja Kontroli Ubezpieczeń składa się z 5 członków nominowanych przez ministra gospodarki, finansów i przemysłu na okres 5 lat :

• członka Rady Państwa,

• członka Trybunału Kasacyjnego,

• członka Trybunału Obrachunkowego,

• dwóch członków wybieranych.

Członkowie Komisji Kontroli Ubezpieczeń nie mogą być ponownie wybrani. Ponadto w okresie trwania mandatu oraz 5 następnych lat nie mogą być wynagradzani przez zakłady ubezpieczeń.

Zadaniem Komisji jest stały nadzór nad działalnością każdego zakładu ubezpieczeń. Do jej zadań należy w szczególności kontrola a posteriori. Komisja zajmuje się kontrolą przez weryfikację, czy zakłady ubezpieczeń są w stanie zapewnić środki na pokrycie wszelkich zobowiązań w stosunku do ubezpieczonych.

Kontroli Komisji podlegają zakłady ubezpieczeń bezpośrednich i zakłady reasekuracji. Ponadto Komisja może zadecydować o kontroli pośrednika ubezpieczeniowego.

Nadzór nad działalnością ubezpieczeniową może być wykonywany na podstawie dokumentów przekazywanych Komisji przez zakłady ubezpieczeń oraz w formie inspekcji na miejscu w siedzibie zakładu. Czynności kontrolne wykonują komisarze kontrolerzy, będący funkcjonariuszami administracji państwowej, posiadający wykształcenie aktuarialne.

Komisja sprawuje nadzór nad działalnością zakładów na podstawie otrzymanych dokumentów, głównie rocznych sprawozdań finansowych lub statystycznych. Dokumentacja stanowi podstawę systematycznej weryfikacji zakładu, a w szczególności analizy ewolucji jego sytuacji finansowej (środków własnych, marginesu wypłacalności, pokrycia zobowiązań i prognoz rozwoju). Skutkiem weryfikacji może być przekazanie zakładowi ubezpieczeń pisemnych uwag. Ponadto Komisja może żądać od zakładu wszelkich wyjaśnień odnośnie złożonych dokumentów, łącznie z dokumentacją księgową.

Ustawą z dn.31 grudnia 1994 r. Została powołana Krajowa Rada Ubezpieczeń.

Rada jest organem doradczym we wszystkich kwestiach związanych z ubezpieczeniami, reasekuracją, kapitalizacją oraz assistance. Może być zwołana na żądanie bądź ministra gospodarki, finansów i przemysłu bądź większość członków Rady w celu wyrażenia opinii odnośnie:

1. projektów ustaw przed oddaniem do czytania Radzie Stanu,

2. projektów dyrektyw europejskich przed czytaniem przez Radę UE,

3. wszystkich projektów rozporządzeń w zakresie ubezpieczeń.

• NIEMCY

Nadzór nad ubezpieczeniami w Niemczech sprawuje-Federalny Urząd Nadzoru Ubezpieczeń (BAV), który swoje zadania realizuje na podstawie Ustawy on nadzorze ubezpieczeniowym (VAG). Celem nadzoru ubezpieczeń w Niemczech jest odpowiednia ochrona interesów ubezpieczonych, a szczególnie zagwarantowanie, że w każdym momencie możliwe będzie wywiązanie się z przyszłych zobowiązań firmy ubezpieczeniowej. Dzięki temu spełniona jest skoordynowana w ramach prawa europejskiego norma nakazująca: „zapewnić, że działalność jest zgodna z przepisami prawnymi oraz administracyjnymi, które przedsiębiorstwo... musi przestrzegać.., oraz że będą unikane lub likwidowane nadużycia, które stanowią zagrożenie dla interesów ubezpieczonych”.

W celu zagwarantowania realizacji przyszłych zobowiązań firmy ubezpieczeniowej organ nadzoru musi monitorować prawidłowość prowadzenia działalności towarzystwa. Nadzór powinien w szczególności badać czy firma ubezpieczeniowa:

1. odpowiednio kalkuluje składki i tworzy wystarczające rezerwy w celu spodziewanej wypłaty świadczeń,

2. dysponuje wystarczającymi wolnymi środkami finansowymi, żeby pokryć także niespodziewane straty,

3. prowadzi odpowiednią politykę w zakresie reasekuracji,

4. wywiązuje się z obowiązku składania sprawozdań ze swojej działalności, tzn. sporządza bilanse oraz rachunki wyników według jednolitych zasad oraz prawidłowo przedstawia sytuację finansową.

Zasadniczo wszystkie prywatne oraz publicznoprawne firmy ubezpieczeniowe, które w zakresie obowiązywania ustawy zajmują się ubezpieczeniami bezpośrednimi oraz których siedziba znajduje się w Niemczech lub w państwie nie będącym członkiem UE i Europejskiego Obszaru Gospodarczego, podlegają nieograniczonemu nadzorowi. Firmy z siedzibą w innym państwie UE lub w państwie będącym partnerem umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, które prowadzą działalność w Niemczech przez filie lub w ramach swobody świadczenia usług ubezpieczeniowych, oraz firmy krajowe, zajmujące się wyłącznie reasekuracją, podlegają tylko ograniczonemu nadzorowi.

Zgodnie z Ustawą o nadzorze ubezpieczeniowym nie podlegają podmioty ubezpieczenia społecznego, tzn. ustawowe kasy chorych, ustawowe ubezpieczenia rentowe oraz ubezpieczenia na wypadek bezrobocia.

Odpowiednio do federacyjnego systemu Republiki Federalnej Niemiec nadzór ubezpieczeń jest rozdzielony na federację i kraje związkowe. Federalny Urząd Nadzoru Ubezpieczeń (BAV) nadzoruje jako kompetentny organ federacji działające w Niemczech prywatne firmy ubezpieczeniowe oraz publicznoprawnych ubezpieczycieli konkurencyjnych, których działalność nie ogranicza się do jednego kraju związkowego. Firmy ubezpieczeniowe, których działalność ogranicza się do jednego kraju związkowego, są nadzorowane przez organy nadzoru krajów związkowych. Organy te nadzorują wprawdzie dużą liczbę firm, ale wpływy ze składek ubezpieczeniowych stanowią tylko około 1,5% kwoty wpływów wszystkich prywatnych niemieckich firm ubezpieczeniowych.

Ubezpieczyciele mają obowiązek składania sprawozdań finansowych według specjalnych przepisów, nie tylko wobec opinii publicznej, lecz przede wszystkim i bardzo szczegółowo wobec organu nadzoru.

Federalny Urząd Nadzoru Ubezpieczeń rozpatruje wiele tysięcy zapytań i skarg ubezpieczonych. W 1999 r. Było ich prawie 23 tyś. Urząd zajmuje się dokładnie skargami i sprawdza je, ponieważ są one często źródłem informacji o kłopotach lub nieprawidłowościach w firmie lub przy zawieraniu umów.

Organ nadzoru może interweniować w sferze rzeczowej i personalnej (np. może wyznaczyć specjalnego pełnomocnika zarządu, radę nadzorczą lub najwyższy organ ubezpieczyciela). Firmy ubezpieczeniowe mogą pozwać organ nadzoru do sądu za zastosowanie formalnych środków zaradczych.

• WIELKA BRYTANIA

Brytyjski Urząd ds. Usług Finansowych (Financial Services Authority-FSA) utworzono na podstawie decyzji podjętej w 1997 r. przez rząd.

Nadzór ubezpieczeniowy jest sprawowany na podstawie Ustawy o Towarzystwach Ubezpieczeniowych z 1982 r., a nadzór nad regulacją działalności i bankowości- na podstawie ustaw uchwalonych odpowiednio w 1986 r. i 1987 r.

FSA jest spółką z ograniczoną odpowiedzialnością, finansowaną przez jednostki podlegające regulacji lub przez nią rejestrowane. Pracownicy Urzędu nie są urzędnikami państwowymi i nie podlegają ograniczeniom służby cywilnej w zakresie wynagrodzeń i warunków pracy. Urzędem kieruje r Rada Dyrektorów, którzy są mianowani i odwoływani przez ministra skarbu. Rada nie powinna składać się z więcej niż 15 członków. Przynajmniej raz do roku Urząd składa ministrowi skarbu raport informujący o wypełnianiu obowiązków oraz stopniu, w jakim zdaniu FSA zostały osiągnięte wyznaczone cele regulacyjne. Minister skarbu ma również możliwość zobligowania Urzędu do przedkładania raportów dotyczących innych zagadnień. Ponadto Urząd może zostać wezwany przed specjalną komisję parlamentarną oraz jest zobligowany do organizowania raz w roku publicznego zgromadzenia, na którym rozpatrywany jest jego doroczny raport.

W Wielkiej Brytanii rozgraniczono odpowiedzialność kluczowych instytucji finansowych za utrzymywanie stabilności finansowej, postanowiono, że:

1. Ministerstwo Skarbu Wielkiej Brytanii będzie w dalszym ciągu odpowiedzialne za finanse publiczne i legislację, na podstawie której funkcjonuje FSA i sektor usług finansowych;

2. Bank Anglii będzie odpowiedzialny za politykę monetarną i system płatności, a ponadto będzie odgrywał rolę tzw. Ostatniego pożyczkodawcy w przypadku kryzysu systemu bankowego;

3. FSA przejmuje całkowitą odpowiedzialność za regulację.

FSA reguluje około 10 tyś. Firm, odpowiedzialnych za znaczącą część PKB Wielkiej Brytanii. Oprócz banków, ubezpieczycieli i firm zarządzających funduszami, Urząd obejmuje swą kontrolą także doradców i brokerów.

Ustawa o Usługach i Rynkach Finansowych (FSMA) z 2000 r. uzyskała sankcję królewską w czerwcu 2000 r. a jej przepisy weszły w życie 1 grudnia 2001 r. Ustawa ta nadaje FSA całość uprawnień. Ogólne zadania Urzędu to przygotowywanie zasad i opracowywanie kodeksów w oparciu o przepisy Ustawy, a także określanie ogólnej polityki i związanych z nią zasad operacyjnych. FSMA wprowadza 4 zadania regulacyjne:

1. FSA musi utrzymać zaufanie w sektorze finansowym, co polega na m.in. na zapewnieniu, aby rynki Wielkiej Brytanii były czystym środowiskiem do prowadzenia działalności,

2. FSA zobowiązane jest do promowania wśród społeczeństwa wiedzy na temat systemu finansowego,

3. Ustawa nakłada na FSA obowiązek zapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony konsumentów usług finansowych,

4. zadaniem FSA jest dążenie do ograniczenia rozmiarów przestępczości finansowej.

• UKRAINA

Państwowy nadzór ubezpieczeniowy został wprowadzony w Ukrainie w końcu 1993 roku, zgodnie z dekretem gabinetu ministrów „O ubezpieczeniu”, na podstawie którego w październiku 1993 roku został utworzony Komitet do Spraw Nadzoru Działalności Ubezpieczeniowej (w skrócie ukraińskim Ukrubezpiecznadzór, czyli UUN). Trzy lata później, w 1996 r., parlament ukraiński przyjął ustawę „O ubezpieczeniu”, która potwierdziła istnienie UUN oraz rozszerzyła jego zadania i kompetencje.

Jako główne funkcje UUN wymieniono:

1. prowadzenie państwowego rejestru zakładów ubezpieczeniowych i reasekuracyjnych;

2. wydawanie licencji na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej;

3. kontrola marginesu wypłacalności zakładów ubezpieczeniowych stosownie do możliwości spełnienia obowiązków zgodnie z zawartymi umowami ubezpieczeniowymi;

4. ustalanie reguł tworzenia, lokowania oraz ewidencji rezerw ubezpieczeniowych.

29 kwietnia 1999 roku UUN został zobowiązany także do prowadzenia rejestru brokerów ubezpieczeniowych oraz do wydawania im licencji.

Nadzór ubezpieczeniowy jest realizowany trzykrotnie: raz przeprowadzany jest w trakcie licencjonowania zakładu ubezpieczeniowego. Wtedy są sprawdzane dokumenty zakładowe, kwalifikacje prezesa i głównego księgowego, rezultaty emisji, biznes-plan, ogólne warunki ubezpieczeń, wzory umów oraz taryfy składek. Po raz drugi nadzór polega na analizie sprawozdań i bilansów kwartalnych i rocznych; trzecią formą nadzoru jest kontrola prowadzenia działalności przez zakłady ubezpieczeń bezpośrednio w samych zakładach.

W porównaniu do uprawnień Państwowego Urzędu Nadzoru ubezpieczeniowego w Polsce

Ukraiński organ nadzoru ubezpieczeniowego nie ma prawa stosowania sankcji ekonomicznych do zakładów ubezpieczeniowych w razie niewykonania jego zaleceń, a mianowicie nakładania kary pieniężnej na członków zarządu, na zakład ubezpieczeniowy oraz występowania do właściwego organu zakładu ubezpieczeń z wnioskiem o odwołanie członka zarządu lub prokurenta, jak również z wnioskiem o zawieszenie w czynnościach członków zarządu do czasu rozpatrzenia wniosku o ich odwołanie.

Na Ukrainie istnieje jednoszczeblowy system nadawania uprawnień do prowadzenia działalności ubezpieczeniowej, który przewiduje dwa etapy w organizowaniu zakładu ubezpieczeniowego. W pierwszym zakład ubezpieczeniowy tworzy się jako podmiot gospodarczy bez uprawnień ubezpieczeniowych, w drugim odbywa się proces jego rejestracji i licencjonowania jako ubezpieczyciela. Pierwszy etap przeprowadza się w rejonowych (powiatowych) administracjach państwowych lub miejskich radach narodowych, w zależności od miejsca znajdowania się centrali (zarządu) zakładu ubezpieczeniowego. Po zakończeniu tego etapu zakład jest wpisany do jednolitego rejestru przedsiębiorstw i organizacji Ukrainy oraz otrzymuje świadectwo o tym wpisie z numerem rejestracyjnym. Jednoznacznie jest on rejestrowany jako płatnik podatków oraz składek na ubezpieczenia społeczne itp. Teraz przeprowadza on pierwszą emisję akcji i tylko po jej skończeniu i otrzymaniu zaświadczenia Państwowej Komisji Papierów Wartościowych zakład ubezpieczeń rozpoczyna drugi etap rejestracji. Właśnie tutaj włącza się urząd nadzoru ubezpieczeniowego, sprawdza dokumenty statutowe, ogólne warunki ubezpieczeń i taryfy do nich, biznes-plan na 3 lub 5 lat i po tym wpisuje się nowego ubezpieczyciela do jednolitego rejestru zakładów ubezpieczeń i reasekuracji z wydaniem licencji na prawo prowadzenia działalności ubezpieczeniowej.

W 1996 r. również zostało organizowane Motorowe (Transportowe) Biuro Ubezpieczeniowe Ukrainy (odpowiednik polskiego BUK), dzięki któremu Ukraina weszła do londyńskiego biura „Zielonej Karty” i od czerwca 1998 roku sprzedaje swoją „Zieloną Kartę”.

Oczywiście, że nie był to rynek w skali europejskiej. Składki ubezpieczeniowe wynosiły tylko 0,4% PKB. W ogólnoeuropejskim wymiarze to daje 0,05% w składce świadczonych usług ubezpieczeniowych, chociaż w Ukrainie zamieszkuje około 7% ludności Europy. Ale jednocześnie jest to jeden z najbardziej dynamicznie rozwijających się rynków z rocznym tempem wzrostu około 30%, stopniowym rozszerzaniem rodzajów usług ubezpieczeniowych i wypracowaniem swoich podejść w rozwiązywaniu powstających problemów.

Sytuacja organu nadzoru działalności ubezpieczeniowej dość niespodziewanie zmieniła się w grudniu 1999 roku. W kwietniu 2000 roku UUN zmienił status oraz znalazł się w Ministerstwie Finansów, w którym wszedł do nowo tworzonego Departamentu Zakładów oraz Rynków Finansowych. Ten departament liczy trzy działy:

1. zakładów bankowych i niebankowych finansowych (zajmuje się spółkami kredytowymi, funduszem gwarantującym depozyty osób fizycznych, loteriami państwowymi, kontrolą udziału państwowego w bankach komercyjnych);

2. działalności ubezpieczeniowej (zajmuje się ustawodawstwem ubezpieczeniowym, metodologią księgowości ubezpieczeniowej oraz analizą działalności zakładów ubezpieczeniowych);

3. kontroli rynków finansowych, licencjonowania i nadzoru działalności na tych rynkach (zajmuje się licencjonowaniem, prowadzi jednolity rejestr zakładów ubezpieczeń i reasekuracji, rejestr brokerów, pełni nadzór nad zakładami ubezpieczeniowymi i brokerskimi).

W tych trzech działach pracuje prawie 20 osób.

Departament w dziedzinie nadzoru nad działalnością ubezpieczeniową ma te same prawa i funkcje, które miał Ukrubiespiecznadzór i prowadzi nadzór ubezpieczeniowy w tych samych trzech formach.

Jest oczywiste, że praca w nowej strukturze wymaga dużo wysiłku, bo około 60 pracowników nadzoru obsługuje 312 zakładów ubezpieczeniowych (na koniec 2000 roku w Ukrainie było zarejestrowanych 284 towarzystw ubezpieczeniowych i 28 biur brokerskich, czyli jeden pracownik pełni nadzór nad 5 zakładami).

Około połowy zakładów ubezpieczeniowych i spora część firm brokerskich znajduje się w Kijowie oraz w województwie kijowskim.

ROZMOWA Z PROF. DR. HAB. JANEM MONKIEWICZEM

Czy PUNU i UNFE nie wywiązały się wystarczająco dobrze z ustawowych zadań?

• Nowy Urząd powstał po to, aby lepiej realizować nadzór nad rynkiem ubezpieczeniowym oraz sektorem emerytalnym. Utworzenie skonsolidowanego nadzoru było merytorycznie uzasadnione, ponieważ już dzisiaj obydwa sektory rynku finansowego mają silne powiązania dystrybucyjne, kapitałowe i produktowe. Należy również wspomnieć o argumencie natury politycznej. Nowy rząd, aby zwiększyć skuteczność i sprawność działania urzędów administracji oraz organów centralnych, postanowił zmniejszyć ich liczbę.

To są argumenty za. A przeciw?

• Argumenty przeciwne to takie, że nadal są i będą istnieć pewne różnice między tymi sektorami, że powstało krótkotrwałe zamieszanie organizacyjne, wynikające z potrzeby zintegrowania obu byłych urzędów nadzoru w jedną instytucję. Z połączenia PUNU i UNFE wynikną znaczne korzyści zarówno dla uczestników sektora ubezpieczeniowego, jak i członków otwartych funduszy emerytalnych, a także polskiego rynku finansowego. Obecnie OFE mają aktywa w wysokości prawie 21 mld zł, a towarzystwa ubezpieczeń na koniec 2001 roku dysponowały aktywami wynoszącymi 47 mld zł. Jeden kolegialny nadzór nad tymi dwoma sektorami pozwoli łatwiej zintegrować te rynki i mieć pozytywny wpływ na ich prawidłowy rozwój, co powinno przełożyć się na korzyści dla całej polskiej gospodarki.

Jakie zadania na najbliższe miesiące ma do wykonania nowy Urząd?

• Nowo powstały Urząd nadzoru powinien łączyć wiele celów. Priorytetowym zadaniem jest zapewnienie bezpieczeństwa systemu, dopilnowanie , aby instytucje działające w sektorze ubezpieczeniowym i emerytalnym, instytucje zaufania społecznego, nie okazały się instytucjami zaufania społecznego, nie okazały się instytucjami braku tego zaufania. Aby nie zaprzepaściły szans na jak najlepsze pomnażanie pieniędzy milionów ludzi, którzy im zaufali. Komisja powinna dbać o to, aby żaden podmiot nie pozbawiał uczestników prawa do decydowania o własnych pieniądzach. Dotyczy to zarówno klientów zakładów ubezpieczeniowych, jak i otwartych funduszy emerytalnych.

Czy poza funkcją nadzorczą KNUiFE chce również odgrywać rolę opiekuna spolegliwego?

• Tak. Przede wszystkim ochrona interesów konsumentów od spraw prozaicznych do większych. Służyć temu powinna stabilna funkcja edukacyjno-informacyjna, jaką nowy Urząd zamierza prowadzić na szeroką skalę. Należy uczyć i informować społeczeństwo, ponieważ jest to także jeden ze sposobów na ochronę interesów ubezpieczonych.

Jaki charakter będzie miała współpraca KNUiFE z innymi instytucjami, np. MPiPS, MF, ZUS, UOKiK, PIU, IGTE?

• Kierując nadzorem chciałbym, aby został on w najszerszym stopniu uspołeczniony. Planuję utworzyć przy KNUiFE m.in. Społeczny Zespół Konsultantów, który stałby się szerokim forum do dyskusji nie tylko nad bieżącymi problemami dotyczącymi obu nadzorowanych sektorów, ale również wszelkich propozycji związanych z tymi rynkami w długookresowej perspektywie. Widzę także konieczność szerszej współpracy m.in. ze szkołami i uczelniami w zakresie edukacyjno-informacyjnym.

Jakie są oczekiwania Przewodniczącego KNUiFE od instytucji nadzorowanych?

Każda z tych instytucji ma na rynku do spełnienia swoją rolę. Podmioty nadzorowane, poza TUW, są instytucjami komercyjnymi, działającymi w celu wypracowania zysku. Zadaniem Komisji jest sprawowanie nadzoru w taki sposób, aby działalność komercyjna tych instytucji była prowadzona z respektowaniem praw rynku i konsumentów.

Literatura:

1. Barbara Kęszycka - „Prawo ubezpieczeń gospodarczych”; Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej.

2. Jan Monkiewicz - „Podstawy ubezpieczeń. Tom I - mechanizmy i funkcje”; Poltext, Warszawa 2000 r.

3. Jan Monkiewicz - „Ubezpieczenia w Unii Europejskiej”; Poltext, Warszawa 2002 r.

4. Helena Ogrodnik - „Teoria i praktyka ubezpieczeń gospodarczych”; Katowice 2000 r.

5. Tadeusz Sangowski - „Ubezpieczenia gospodarcze”; Poltext, Warszawa 2001 r.

6. Gazeta Ubezpieczeniowa nr 17 (160) 23 kwietnia 2002 r.

7. Gazeta Ubezpieczeniowa nr 32 (175) 6 sierpnia 2002 r.

8. Wiadomości ubezpieczeniowe: „Charakterystyka polskiego rynku ubezpieczeń”; 1997 r. nr 7,8.

9. Wiadomości ubezpieczeniowe: „Wspólnotowe prawo ubezpieczeń gospodarczych - ewolucja unormowań dyrektywalnych, orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości”; 1997 r. nr 11/12, 1998 r. nr 1/2 i nr 314.

10. Wiadomości internetowe.

11. Ustawa z dnia 28 lipca 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej.

25

---