BALLADYNA
Pomysł dramatu powstał prawdopodobnie jesienią 1833, ale ukończony został w grudniu 1834, a wydrukowany w lipcu 1839 r.
W liście dedykacyjnym, adresowanym do Zygmunta Krasińskiego Słowacki zapowiada poznawczy sceptycyzm i artystyczną oraz historiozoficzną „niekształtność” Balladyny.
Konflikty dramatu mają obrazować dysharmonię świata, przejawiającą się w sprzeczności między intencją a wynikami czynu człowieka.
Alogiczność wydarzeń - przypadek jedyna zasada łącząca przyczynę i skutek.
Tragedia miała bawić czytelnika „jak baśń”.
Potomni o Balladynie:
Juliusz Kleiner - poeta chciał złożyć w dramacie ironiczny hołd przypadkowi jako regule rządzącej światem.
Kazimierz Wyka, Wacław Kubacki, Jarosław Maciejewski - Balladyna utworem o ambicjach świto poglądowych, dramat historiozoficzny. Kubacki - negował wyjaśnienie dramatu w kategoriach groteski, konwencji „sztuka dal sztuki”, Wyka - określił dramat mianem „baśni politycznej”, Maciejewski - utwór tworzy najogólniejszą metaforę dla całej polskiej współczesności politycznej początków XIX wieku.
Koncepcja Weintrauba - Balladyna przykładem żywotności i odkrywczości polskiego dramatu romantycznego, prekursorka dzisiejszego teatru groteski i absurdu.
Groteskowość polega na dewaluacji świata naturalnego poprzez „anachronizmy” (historyczne - pogańska prehistoria i chrześcijańska przeszłość kraju ukazana jednocześnie; przyrodnicze- pomieszanie wiosny i lata)
Arealistyczna koncepcja czasu i nienaturalne spiętrzenie konfliktów, kończących się śmiercią niemal wszystkich postaci, wywoływało efekt makabry, która w odbiorze stawała się groteskowa.
Efekt groteski uzyskany poprzez parodystyczne żonglowanie motywami szekspirowskimi.
Historiozoficzny sens dzieła:
Słowackiemu bliska była koncepcja literatury zaangażowanej.
Mowa Grabca odczytywana jako zjadliwa, głęboka i aktualna krytyka określonego rodzaju władzy i parodia pewnego typu władcy; uznana za satyrę na monarchię carską, (dlatego cenzura wciągnęła utwór na listę dzieł zakazanych).
Balladyna a romantyczna filozofia tradycji:
W Balladynie Słowacki kontynuował zaczęty w Kordianie proces ukazywania świadomości narodowej w chwili przełomu
Odtworzenie tradycji - opisanie początku narodu, uznane za warunek zrozumienia całości procesu historycznego.
Świadectwem czuwania tradycji nad historią jest scena sądu nad Balldyną. Wyrazem ujawnienia się tradycji w świadomości samowolnej jednostki będzie zwycięstwo sumienia nad zbrodnią a piorun zamykający dramat ujawni harmonię między tradycją i naturą.
Czas wydarzeń:
W dramacie następuje celowa kondensacja wydarzeń w czasie (między aktem I a II upływa noc, akt III zaczyna się dnia trzeciego rano, noc tego samego dnia obejmuje akt IV, zaś V akt odbywa się w dniu czwartym) zapowiadająca modelowe (uogólnione) ujmowanie historycznych faktów.
Każdy „wypadek” dramatyczny miał się stać sumą czynów ludzkich - wielopłaszczyznowym symbolem pozaliterackiej rzeczywistości.
Wawel jest personifikacją śpiących w grobie historyków i kronikarzy.
Ludowe widzenie rzeczywistości - najbliższe intencji poety. Twórczość ludowa godna naśladowania gdyż wprowadzała anachronizmy (zdarzenia historyczne przemieszane z baśniowymi)
Mit w przestrzeni dramatu:
Mityczny początek narodowych dziejów symbolizowała cudowna korona (Lechowi darował ją jeden z Trzech Króli, koronę miało pobłogosławić Dzieciątko)
Cudowna korona towarzyszyła narodzinom narodu i epoce rozkwitu, gdy zagarnął ją uzurpator, na kraj zaczęły spadać nieszczęścia. Jest symbolem narodowej niepodległości, wolności i szczęścia, poeta utożsamia ją z legalną sprawiedliwą władzą.
Sceniczne dzieje korony stają się osią przyszłych wypadków, tworzy koncepcje historiozoficzną utworu - jej istotą jest spór między demokracją i wolnością a niewolą i absolutyzmem.
(Pustelnik wywozi ją uciekając przed uzurpatorem, ukrywa przez 20 lat, aż do chwili, gdy pojawia się rycerz zdolny do walki o prawowitą władzę; przypadkowo znajduje ją Skierka i wkłada Grabcowi, następnie znajdzie się w rękach Fon Kostryna, by na końcu ozdobić głowę Balladyny. Symbol narodu nie może zdobić czoła zbrodniarki, więc w koronę uderza piorun)
Miejsce akcji Gniezno i Gopło - uznawane za kolebkę Polski, miejsce powstania i rodzak „ziarna” jej przyszłych dziejów.
Akcja, choć formalnie czterodniowa, jest w istocie ponadczasowa.
Natura - współtwórczyni mitycznej wizji przestrzeni:
Baśniowa fantastyka ludu - źródło wizji przyrody.
Pozorne niekonsekwencje przyrodnicze (Goplana budzi się z zimowego snu, co wskazuje na wiosnę, ale prosi o narwanie róż, Wdowa zapewnia Kirkora, że na wiosnę na pewno znajda maliny, choć one dojrzewają w lecie, a potem wraca z córkami ze żniw) wskazują, iż w dramacie obowiązuje baśniowa równoczesność - anachronizmy przyrodnicze.
Motywy folklorystyczne:
W krajobrazie przyroda oscyluje między ogrodem a puszczą
Z ogrodem kojarzą się kwiaty i jaskółki; te motywy przewijają się w kwestach Filona, Plany, Aliny; Kirkor porównuje dziewczyny do róży i lilii; kwietny kobierzec symbolizuje arkadię - antycznym motywem jest również przemiana człowieka w wierzbę - nawiązująca do metamorfoz antycznych; jaskółki symbolizują harmonijną więź natury z dobrym człowiekiem, lgną do Aliny, Goplany, prowadzą Kirkora, a pierzchają przed Balladyną.
Z lasem kojarzone są maliny - w przestrzeni, którą wybiera Balladyna, ciemnej, pełnej syczących węży, dominującym kolorem będzie czerwień malin i wschodzącego słońca, porównywana do koloru krwi.
Postacie w Balladynie:
Etymologia imion:
Balladyna - imię funkcjonujące jako aluzja literacka - nasuwa na myśl balladę, gatunek związany z folklorem; jest to też imię modernizowane w tekście: Bladyna - to zdrobnienie podkreśla bladość dziewczyny, jej znamienny rys urody, typowy dla kobiety fatalnej.
Pustelnik - postać charakterystyczny dawnych kronik, a następnie ballad i romansów historycznych.
Kirkor - kir=śmierć, cor=serce
Wdowa - zgodnie z baśniową konwencją osoba biedna zasługująca na litość, krzywdzona przez los i bogatszych od siebie. Postać z kluczem - znak słowny zapowiadający przyszłe losy bohaterki.
Alina - należało do imion literackich XIX, być Mozę nawiązanie do powiastki „Alina, królowa Golkondy”.
Filon - imię pasterskie, sielankowe.
Grabiec - podkreślenie chłopskiego pochodzenia bohatera; łużyckie określenie demona leśnego, podobnie jak grecki Bachus miał być ciągle pijany.
Fon Kostryn - „kostruch” oznaczało włócznie jak i karierowicza, związane z cudzoziemcami.
Galon - aluzja do Graal.
Wawel - alegoria, piszący o historii został zidentyfikowany z niemym pomnikiem historii.
Goplana - imię utworzone od nazwy jeziora, jak również nimfa wodna z baśni ludowych.
Chochlik - postać z ludowej fantastyki, psotny diabeł znany pod tym imieniem na Litwie.
Balladyna
Na długo przed pierwszą zbrodnią ukazana jest jako dziewczyna potencjalnie zła (Goplną mówi ona ma złe serce, w rozmowie z Matki z Alino zarysowuje się lenistwo bohaterki, oraz nielojalność i lekkomyślność)
Dziewczyna zmienia się po dokonaniu zbrodni, budzi się w niej tragiczne i skomplikowane życie wewnętrzne, refleksja i świadomość czynu pobudzane przez sumienie.
Początkowo sumienie jest dla niej tylko funkcją strachu, boi się narzuconego jej zewnętrznie piętna (baśniowa plama, nawiązanie do kainowego piętna), Pustelnik uświadamia jej, że piętno jest wyrazem wewnętrznego niepokoju; zabójstwo Pustelnika ma uspokoić jej sumienie - strach przed karą jest formą początkowej świadomości istnienia obiektywnego prawa sprawiedliwości i dobra.
W akcie V dojrzewa do uznania własnego czynu za winę i uznania konieczności kary >> na tym polega tragizm tej postaci. Konflikt między naturą a refleksją rozstrzygany był na korzyść natury, ale z chwilą koronacji, gdy sumienie Balladyny staje się sumieniem królowej - uznaje ona obowiązek spowiedzi.
Tragiczna wielkość Balladyny polega na dojrzewaniu do zrozumienia konieczności uznania panującej nad światem normy moralnej - sama wydaje na siebie wyrok.
Kirkor:
Jest wcieleniem dwóch ideałów polskiego szlachcica rycerza-chrześcijanina i rycerza-ziemianina.
Jako rycerz chrześcijanin chce walczyć z Popielem, deklaruje gotowość walczyć za wiarę i ojczyznę.
Jako rycerz-ziemianin deklaruje miłość do wiejskiego życia, prostoty, spokoju - jest to zaprzeczenie innych rycerskich postaw, jako reakcja na trudy wojny (nawiązanie do czarnoleskiego ideału)
Idealizował lud, nie rozumiał jego ambicji i chęci wyróżnienia się kosztem innych, potrzeby ciągłego pięcia się w górę (Balladyna).
Fon Kostryn:
Rzekomy szlachcic wywodzący swój ród z niemieckich książąt, karierowicz, zbrodniarz - czarny rycerz z ballad romantycznych.
Nie ukrywa pogardy dla „Lachów” - opojów i żarłoków, obciążonych sumieniem, żałujących popełnić zbrodni.
Pragnie zdobyć koronę Grabca, ale ubiega go Balladyna, w której rozpoznaje „bratnią” duszę.
Pustelnik:
Wyraziciel narodowej tradycji, wzorzec zasad moralnych, nieugiętego patriotyzmu, zwolennik sojuszu między szlachtą a ludem.
Bezkompromisowo osądza zbrodnię Balladyny, rozpoczyna walkę o przywrócenie porządku w kraju.
Postać symboliczna - okazał się być Popielem III
Filon:
Najpierw jawi się jako kochanek Wenus, szuka ideału kobiety, której nie zna, jest również pasterzem, bohaterem sielanki.
W dramacie jako poeta-trubadur i postać sielankowa pełni rolę postaci uskrzydlającej rzeczywistość i szukającej idei piękna.
Jako jedyny żyjący świadek zbrodni, w finale dramatu staje się obrońcą i mścicielem ofiary, głosem sumienia, który sprowadza karę.
Grabiec:
Wiecznie pijany, kochanek Balladyny i Goplany, wyraża postawę ludyczną, bliską sercu Polaka ideę życia-zabawy.
Jest to studium ludowych wyobrażeń o pańskim życiu (Chce wyglądać jak król karciany, gdyż jego chłopską wyobraźnię stać tylko na takie skojarzenie), a jednocześnie kpiarz i przedmiot kpin (stale pamięta o ludycznym dystansie wobec ról, które odgrywa).
Obrzęd koronacyjny służy demaskacji wobec ustroju nierówności stanowej.
Wdowa:
Matka bezgranicznie zakochana w córkach, gotowa ponieść za nie śmierć, skazana na tragiczne przeżycie zdrady Balladyny.
Jej śmierć przechyla szalę zbrodni i otwiera sumienie Balladyny.
Język, którym się posługuje jest najbardziej związany ze stylem ludowym; zna się na lekach niczym wiejska znachorka; choć źle się czuje na zamku, nie wyobraża sobie powrotu na wieś.
Alina:
Baśniowa młodsza siostra - uosobienie dobroci, jest pracowita i zwycięża w konkursie malinobrania.
W przeciwieństwie do Balladyny - namiętnej i zmysłowej, Alina podkreśla swoją niewinność, cnotę i pobożność.
Kirkora nie pokochała z powodu jego bogactwa, lecz dlatego, że był niczym królewicz z bajki.
Postacie uosabiały w dramacie narodowe postawy, zakorzenione w tradycji Polaków, a jednocześnie utrwalone w tradycji literackiej - wiernym zwierciadle owej świadomości.
Goplana - uosabiał naturę, jej rokokowe piękno, a jednocześnie jej porządek etyczny.
Konflikty w dramacie:
Konflikt psychologiczny, dramat sumienia Balladyny.
Konflikt polityczny:
Dylemat prawa i władcy.
Konflikt między charakterem kandydatów do tronu a ideą posłannictwa narodu, symbolizowaną przez koronę Lecha.
Prawo i władza:
Balladyna osiąga władzę przez przypadek; nieoczekiwana droga kariery staje się drogą zbrodni. Sukces uczy ją bezwzględności, ale nękana wyrzutami sumienia zdaje sobie sprawę ze zbrodniczości swego postępowania.
Balladyna uważa, że prawo nie może sądzić władcy, chce panować bez woli ludu, w nadziei, ze po osiągnięciu władzy będzie ponad sąd ludu.
Słowacki opowiada się po stronie prawa, które w dramacie wyrasta ponad władcę.
Obowiązek sądzenia według praw wynika z obowiązujących w państwie przepisów, ale jednocześnie jest wyrazem triumfu sumienia nad zbrodnią.
Piorun w scenie finalnej symbolizuje sprawiedliwość natury, wyrażona zgodnie z ludowym światopoglądem. Stał się wyrazem wiary w moc narodowej tradycji i zdawał się zapowiadać, iż taki los czeka każdego władcę, który sprzeniewierzy się sprawiedliwości.
Sens przypadków:
Struktura wydarzeń dramatycznych tyczących się korony ma dwoisty charakter:
Poeta mnożąc przypadki drwi z tych, którzy zestawiają przyczyny i skutki usiłując odtworzyć bieg historii.
Przypadki nabierają sensu figuralnego - 20 lat niewoli w kraju rządzonym przez uzurpatora, miało zapowiadać okres panowania carów (królów narzuconych, ukoronowanych fałszywą, obcą koroną); próba kradzieży przez Fon Kostryna, której towarzyszyły nadzieje zdobycia tronu, mogły być echem obaw przed pruskimi pretensjami do tronu polskiego; historia Balladyny to nadzieja poety, że tradycja wyjdzie obronną ręką w starciu ze sprzecznymi interesami ambitnych jednostek.
Koronacja Grabca miała demaskować nonsensy ustrojowe feudalnego porządku oraz zbrodnie ludzi, którzy ten porządek aprobują.
Element przeznaczenia w Balladynie:
Słowacki konstruując postać Balladyny wzmocnił i uwypuklił element wolności w jej poczynaniach - ambicja, samowola, despotyzm, lecz również w jej losach zawarł element przeznaczenia - współdecydujący o kształcie jej poczynań, ograniczający wolność, jak gdyby zdejmujący część winy.
Wydaje się, że role przeznaczenia pełni Goplana, ale ona nie chciała rywalizacji sióstr, lecz zwycięstwa Balladyny - nie spowodowała zbrodni, ale jej nie zapobiegła ( to jest jej winą).
Balladyna ma dwukrotną możliwość odwrócenia dokonanego czasu:
Za pierwszym razem odrzuca propozycję Goplany, nie mogąc rozstać się z myślą o zostaniu żoną Kirkora - wtedy Goplana oddaje głos przeznaczeniu.
Za drugim razem odrzuca szansę, jaką daje jej Pustelnik, to on wskazuje na kształt przeznaczenia w dramacie -boskiej sprawiedliwości.
Ostateczną instancją decydującą o losach człowieka jest Bóg.
Opatrzność działa w dramacie pośrednio, poprzez sumienie.
Pieśń o malinach ma funkcję prorocza i magiczną zarazem. Przypomniana przez Skierkę, a podchwycona przez Wdowę pieśń zaczęła działać jak zaklęcie i wróżba, trudna do pokonania przez człowieka nawet przy pomocy sumienia.
4