WYKŁAD 3

PROCES GOSPODAROWANIA - PODMIOTY I DECYZJE

Zawartość modułu

Ten moduł porusza problemy związane z gospodarowaniem (gospodarowanie to ciągła działalność człowieka wynikająca z konieczności zaspokajania ludzkich potrzeb, które się rozwijają i są odnawialne). Główne koncepty poruszane w tym module to:

• Racjonalność gospodarowania

• Podmioty procesu gospodarowania

• Problem własności w procesie gospodarowania

Każdy z nas uczestniczy w procesach gospodarczych zarówno jako konsument, jak i wytwórca. Możemy być właścicielami firm, możemy być w nich zatrudnieni jako pracownicy - w każdym z tych przypadków bierzemy udział w procesie gospodarowania. Prawo własności decyduje w tym przypadku o podziale dóbr wytworzonych w procesie produkcji. Jako właściciele - mamy prawo do posiadania wytworzonych produktów i zysków z ich sprzedaży, jako wytwórcy - prawo do wynagrodzenia za wykonaną pracę. Prowadząc działalność gospodarczą musimy jednakże pamiętać o fakcie, iż zasoby, którymi dysponujemy, są ograniczone i musimy nimi tak zarządzać, aby nie dopuścić do ich niszczenia i marnotrawienia.

Cel pedagogiczny

Celem pedagogicznym modułu jest wybudowanie wiedzy przyszłych ekonomistów koniecznej w procesie zarządzania firmą i związanej z umiejętnością odpowiedniego gospodarowania zasobami a także określenia najlepszej formy własności firmy w danym systemie gospodarczym. W szczególności ważne będzie rozróżnienie własności:

• Prywatnej

• Publicznej

• Spółdzielczej

oraz jej form instytucjonalno - prawnych.

Wiedza bazowa potrzebna do pracy nad modułem

Aby móc zrozumieć materiał zawarty w tym module, niezbędne jest opanowanie zagadnień z zakresu podstawowych pojęć ekonomicznych omówionych w wykładzie 1 i 2 oraz wiedza ogólna, wyniesiona ze szkoły średniej.

Dysponując odpowiednimi czynnikami produkcji (przede wszystkim kapitałem), decydujemy się na zaangażowanie w działalność gospodarczą - albo lokując te środki na giełdzie, albo uruchamiając własną firmę. Wiedząc, w jakim otoczeniu ekonomicznym funkcjonujemy - czy jest ono stabilne czy burzliwe - łatwiej nam podjąć trafną decyzję. Czy nasza firma będzie funkcjonować jako indywidualny podmiot gospodarczy - czy jako spółka? Jeżeli spółka - to jaka - z ograniczoną odpowiedzialnością?, akcyjna? - na te pytania pozwoli nam łatwiej naleźć odpowiedź wiedza zawarta w tym module. Jej opanowanie pozwoli na łatwiejsze przyswojenie i zrozumienie zagadnień związanych z:

• Teorią produkcji i kosztów

• Różnorodnymi strukturami rynku.

Wiedza ta będzie potrzebna w procesach decyzyjnych dotyczących wyboru form instytucjonalno - prawnych firm, zakładanych przez menedżerów

Informacje główne

1. Racjonalność w procesie gospodarowania.

Ograniczoność dostępnych w gospodarce zasobów to główna przyczyna konieczności racjonalnego gospodarowania. O działaniu mówimy, że jest racjonalne wówczas, gdy dokonujemy najbardziej korzystnych wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów oraz środków i metod, jakimi te cele mają być osiągnięte. Aby móc dokonać wyboru, musimy mieć różne, konkurencyjne wobec siebie warianty poszczególnych decyzji. Musimy również mieć określone kryteria wyboru. Nie zawsze decyzja, która jest najlepsza z
ekonomicznego punktu widzenia - będzie właściwa. Może się bowiem okazać na przykład, że największe zyski i produkcję może dać metoda wytwarzania, która wpływa negatywnie na środowisko naturalne. Stąd też w procesie gospodarowania wykorzystuje się tzw. zasadę gospodarności (racjonalnego działania), która występuje w dwóch odmianach:

• jako zasada największego efektu - przy danym nakładzie środków, lub

• jako zasada najmniejszego nakładu środków do osiągnięcia danego efektu.

Spośród badanych wariantów decyzji najlepszy jest ten, który ma najwyższy stosunek efektów do nakładów, lub najniższy stosunek nakładów do efektów.

Porównywanie efektów uzyskiwanych z danej działalności gospodarczej z nakładami na tę działalność w celu wybrania najbardziej efektywnych ekonomicznie rozwiązań nazywa się rachunkiem ekonomicznym.

Aby prowadzenie takiego rachunku było możliwe, muszą zostać spełnione określone warunki:

• nakłady i efekty muszą być mierzalne (wymierne)

• wyrażone w tych samych jednostkach miary

• należy dysponować możliwi jednoznacznym kryterium wyboru.

Nie zawsze jednak te warunki w praktyce są spełnione, bowiem o ile łatwo określić nakłady na różne działania, nigdy do końca nie jesteśmy w stanie przewidzieć, jaki będzie efekt tych działań.

Można rozróżnić dwa rodzaje działania: racjonalność rzeczywistą i racjonalność metodologiczną. Racjonalność rzeczywista występuje wówczas, gdy dobór środków odpowiada prawdziwej, obiektywnie występującej sytuacji (tj. faktom i prawom). Jest ona utożsamiana z działaniem skutecznym - prowadzącym do maksymalizacji korzyści. Racjonalność metodologiczna oznacza, że działanie jest racjonalne z punktu widzenia jednostki podejmującej decyzję, co oznacza, że osoba działająca w ramach posiadanej wiedzy wyciąga logiczne wnioski, poprawnie dobiera środki, bez względu na to, czy ta wiedza jest całkowicie zgodna z obiektywną rzeczywistością.

Na proces gospodarowania składają się procesy produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji dóbr. Między tymi czterema sferami istnieją różnorakie powiązania. I tak na przykład:

• sposób, w jaki ludzie uczestniczą w procesie produkcyjnym wpływa na formy uczestnictwa w podziale rezultatów działalności produkcyjnej (pracownicy najemni otrzymują wynagrodzenie za pracę, do właścicieli należą wytworzone produkty i dochody z ich sprzedaży);

• Od sposobu podziału dochodów z wytworzonej wcześniej produkcji zależeć będą rozmiary przyszłej produkcji i dochody z niej osiągnięte, (jeżeli właściciel firmy nie będzie inwestował w majątek firmy i a cały zysk przeznaczy na konsumpcję, efektywność produkcji w następnych okresach będzie spadać, jakość produktów będzie coraz gorsza i nabywcy zrezygnują z ich zakupu);

• Bardzo silne są wzajemne powiązania pomiędzy produkcją a konsumpcją. Z jednej strony - produkcja pobudza konsumpcję, dostarczając coraz to nowych dóbr, a poziom produkcji wpływa na stopę życiową społeczeństwa. Z drugiej strony, to konsumpcja określa produkcję, gdyż musi pojawić się zapotrzebowanie na dane dobro aby był sens je produkować. Te współzależności są bardzo silne, ponieważ obydwie sfery warunkują się wzajemnie.

2. Podmioty działalności gospodarczej

W procesie gospodarowania podmiotami działalności są ludzie (jednostki, grupy, społeczeństwo jako całość), najczęściej tworzący organizacje określane jako podmioty gospodarcze. Podstawowymi podmiotami gospodarczymi w dzisiejszych czasach są przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe oraz państwo. Przedsiębiorstwa - tworzą zazwyczaj ludzie dysponujący odpowiednimi środkami (ziemią, lokalami, budynkami, maszynami i urządzeniami, środkami pieniężnymi ) - niezbędnymi do regularnego prowadzenia działalności gospodarczej w sferze produkcji, handlu lub usług. Gospodarstwa domowe - pełnią zarówno funkcje produkcyjne (związane ze zdobywaniem środków niezbędnych do życia) jak i konsumpcyjne. Specyficznym podmiotem gospodarczym jest państwo, którego rola jest w poszczególnych krajach bardzo zróżnicowana - od nieznacznej w jednych krajach do bardzo znaczącej w innych (określanych jako państwa opiekuńcze). W chwili obecnej wraz z rosnącymi tendencjami globalizacyjnymi wiele przedsiębiorstw prowadzi działalność poza granicami kraju macierzystego stając się podmiotami w skali międzynarodowej. Dotyczy to również wielu instytucji i organizacji międzynarodowych, do których można zaliczyć: Bank Światowy, Międzynarodowy Fundusz Walutowy, Unię Europejską, Organizację Narodów Zjednoczonych wraz z jej agendami itp.

3. Pojęcie i klasyfikacja własności

Proces gospodarowania jest uwarunkowany wieloma elementami. Jednym z podstawowych są stosunki własnościowe - powstające między ludźmi w związku z korzystaniem z dóbr i decydowaniem o nich.

Stosunki społeczne

ekonomiczne prawne i polityczne rodzinne i religijne

Stosunki społeczne - to zależności między ludźmi powstające w związku z pełnionymi przez nich rolami w społeczeństwie.

Stosunki ekonomiczne to względnie stałe związki zachodzące między ludźmi w procesie gospodarowania (produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji).

Stosunki prawne i polityczne- związki wynikające z obowiązujących przepisów prawnych i przynależności do organizacji lub partii.

Stosunki rodzinne i religijne - związki oparte na przynależności do danej grupy społecznej jaką jest rodzina, a także związki budowane na nakazach lub zakazach obowiązujących w danej religii.

Stosunki ekonomiczne (a w szczególności stosunki własnościowe) determinują przede wszystkim organizację procesów produkcji i formy podziału wytworzonych dóbr.

Własność to zbiór efektywnie wykorzystywanych uprawnień,(zwanych prawami własności), jakimi dany podmiot własności dysponuje w odniesieniu do określonego przedmiotu własności.

Własność jest pojęciem stopniowalnym, bowiem można korzystać z obiektów i decydować o nich w różnym stopniu, (dlatego też mówimy o własności wyłącznej, pełnej, niepełnej, współwłasności itp.).

Ekonomię interesuje przede wszystkim ekonomiczny aspekt własności - wiążący się z korzystaniem z dóbr i decydowaniem o nich.

Podmiotem własności mogą być konkretne osoby lub grupy osób a także instytucje (przedsiębiorstwa, organizacje, instytucje). Z ekonomicznego punktu widzenia będą nas interesować tylko te osoby lub grupy osób, które czerpią relatywnie największe korzyści z danego obiektu i mają największy udział w zarządzaniu nim. Przedmiotami własności mogą być zarówno dobra materialne (budynki, urządzenia, maszyny, zasoby naturalne), jak i niematerialne (prawo do informacji, prawo autorskie). Ekonomiści koncentrują się na własności podstawowych czynników produkcji, która w największym stopniu wpływa na motywacje ludzi biorących udział w procesie gospodarowania i na efektywność samego procesu.

Zazwyczaj wyróżnia się dwa rodzaje własności:

• Prywatną

• Publiczną

Własność prywatna to zbiór uprawnień własnościowych do określonych przedmiotów, w którym prawa własności podmiotów są wyłączne i dobrowolnie przekazywalne. Własność publiczna to zbiór, w którym prawa nie są ani wyłączne, ani transferowalne. W przypadku własności prywatnej właściciel może wyłączyć dane osoby lub grupy z prawa korzystania z przedmiotu własności, może te prawa własności przekazać odpłatnie lub nieodpłatnie do użytkowania innym osobom. W przypadku własności publicznej takiej możliwości nie ma.

Odrębnym, w pewnym sensie pośrednim rodzajem własności jest własność spółdzielcza, niegdyś traktowana jako forma własności publicznej, która charakteryzowała się wspólnym użytkowaniem przez spółdzielców określonych form własności - są to dobrowolne zrzeszenia osób, które prowadzą wspólne przedsięwzięcia w interesie członków, na zasadach demokratycznych, w sposób wykluczający osiągnięcie przez któregokolwiek z członków korzyści kosztem innych członków spółdzielni.

Własność może występować w różnych formach instytucjonalno - prawnych:

Własność prywatna może być formalnie własnością jednej osoby (rodziny, instytucji) lub zbiorową, tzn. występować w postaci spółek.

Z punktu widzenia odpowiedzialności prawnej wspólników wyróżnić można spółki:

• Z nieograniczoną odpowiedzialnością (wspólnicy odpowiadają całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki);

• Z ograniczoną odpowiedzialnością (wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki tylko do wysokości wniesionego wkładu),

• Komandytowe, (w których występują komandytariusze i oni odpowiadają całym swoim majątkiem za zobowiązania spółki, ale z tego też tytułu mają większe prawa, oraz komplementariusze, odpowiadający za zobowiązania spółki tylko do wysokości wniesionego wkładu).

Z punktu widzenia źródeł prawa, na podstawie, których tworzone są spółki, wyróżnić można:

• Spółki cywilne (tworzone na podstawie kodeksu cywilnego)

• Spółki handlowe (tworzone na podstawie kodeksu handlowego), które dzielą się osobowe i kapitałowe.

Ze względu na kryteria społeczno - ekonomiczne, do głównych typów własności prywatnej możemy zaliczyć własność kapitalistyczną, drobnotowarową i pracowniczą, a do własności publicznej własność państwową i komunalną.

Własność kapitalistyczna to prywatna własność kapitału, oparta na zatrudnianiu pracowników najemnych i nastawiona na osiągnięcie maksymalnie największych dochodów. Wyróżniamy tutaj własność indywidualnego kapitalisty, kapitalistyczną własność rodzinną i kapitalistyczną własność zbiorową (grupy osób lub rodzin).

Własność drobnotowarowa to własność rodzin lub osób prowadzących samodzielnie działalność gospodarczą, nie zatrudniających regularnie pracowników najemnych (niewielkie gospodarstwa rolne, zakłady rzemieślnicze, usługowe itp.) Głównym motywem osób prowadzących tego typu działalność jest najczęściej zapewnienie sobie i rodzinie miejsca pracy i zaspokojenie własnych potrzeb.

Własność pracownicza - występuje wtedy, gdy skupione w przedsiębiorstwie zasoby kapitału są własnością pracowników (akcjonariat pracowniczy). Zazwyczaj ma to miejsce w sytuacji, gdy pracownicy posiadają przynajmniej tzw. pakiet kontrolny akcji - ponad 50% jej akcji czy udziałów.

Własność państwowa i komunalna to własność zasobów należących formalnie do państwa, poszczególnych gmin, miast itp. Rola tej formy własności jest w poszczególnych krajach bardzo zróżnicowana.

Przykłady zastosowania nowej wiedzy w praktyce

Prowadzisz zakład krawiecki i dostałeś zamówienie na 50 płaszczy. Jaką zasadę racjonalnego gospodarowania wykorzystasz, chcąc zrealizować postawiony cel? A jak zachowasz się dysponując 70 metrami materiału - która z zasad racjonalnego gospodarowania będzie mieć wówczas zastosowanie?

Konkluzja

1. Prowadząc działalność gospodarczą ludzie powinni postępować w sposób racjonalny. Jest to spowodowane ograniczonością dostępnych w gospodarce zasobów. O działaniu mówimy, że jest racjonalne wówczas, gdy dokonujemy najbardziej korzystnych wyborów przy podejmowaniu decyzji w zakresie celów oraz środków i metod, jakimi te cele mają być osiągnięte.

2. Na proces gospodarowania składają się procesy produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji dóbr. Między tymi czterema sferami istnieją różnorakie powiązania, które wpływają na formy udziału w procesie wytwarzania i podziału efektów produkcji.

3. Podstawowymi podmiotami gospodarczymi w dzisiejszych czasach są przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe oraz państwo.

4. Podstawą procesu gospodarowania są stosunki własnościowe - powstające między ludźmi w związku z korzystaniem z dóbr i decydowaniem o nich. Stosunki własnościowe są częścią stosunków społecznych powstających w związku z pełnionymi przez ludzi rolami w społeczeństwie.

5. Ekonomię interesuje przede wszystkim ekonomiczny aspekt własności - wiążący się z korzystaniem z dóbr i decydowaniem o nich.

6. Wyróżnić można podmioty własności - konkretne osoby lub grupy osób a także instytucje (przedsiębiorstwa, organizacje, instytucje oraz przedmioty własności - zarówno dobra materialne (budynki, urządzenia, maszyny, zasoby naturalne), jak i niematerialne (prawo do informacji, prawo autorskie).

7. Podstawowe rodzaje własności to własność prywatna i publiczna oraz własność spółdzielcza.

8. Własność może występować w różnych formach instytucjonalno - prawnych. Własność prywatna może być formalnie własnością jednej osoby (rodziny, instytucji) lub zbiorową, tzn. występować w postaci spółek.

Zwróć uwagę na...

1. Własność to zbiór efektywnie wykorzystywanych uprawnień,(zwanych prawami własności), jakimi dany podmiot własności dysponuje w odniesieniu do określonego przedmiotu własności. Zastanów się, czy istnieje w gospodarce związek między własnością a efektywnością gospodarowania. Dlaczego uważa się (i często tak jest), że własność prywatna jest bardziej efektywna?

2. Zastanów się, co byłoby, gdyby w społeczeństwie występowała wyłącznie własność prywatna?

Słownik kluczowych pojęć:

Racjonalność rzeczywista występuje wówczas, gdy dobór środków odpowiada prawdziwej, obiektywnie występującej sytuacji (tj. faktom i prawom). Jest ona utożsamiana z działaniem skutecznym - prowadzącym do maksymalizacji korzyści.

Racjonalność metodologiczna oznacza, że działanie jest racjonalne z punktu widzenia jednostki podejmującej decyzję, co oznacza, że osoba działająca w ramach posiadanej wiedzy wyciąga logiczne wnioski, poprawnie dobiera środki, bez względu na to, czy ta wiedza jest całkowicie zgodna z obiektywną rzeczywistością.

Zasada gospodarności (racjonalnego działania), występuje w dwóch odmianach:

• jako zasada największego efektu - przy danym nakładzie środków, lub

• jako zasada najmniejszego nakładu środków do osiągnięcia danego efektu.

Rachunek ekonomiczny - to porównywanie efektów uzyskiwanych z danej działalności gospodarczej z nakładami na tę działalność w celu wybrania najbardziej efektywnych ekonomicznie rozwiązań .

Stosunki społeczne - to zależności między ludźmi powstające w związku z pełnionymi przez nich rolami w społeczeństwie.

Stosunki ekonomiczne to względnie stałe związki zachodzące między ludźmi w procesie gospodarowania (produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji), determinują one przede wszystkim organizację procesów produkcji i formy podziału wytworzonych dóbr.

Stosunki własnościowe - powstające między ludźmi w związku z korzystaniem z dóbr i decydowaniem o nich.

Własność to zbiór efektywnie wykorzystywanych uprawnień,(zwanych prawami własności), jakimi dany podmiot własności dysponuje w odniesieniu do określonego przedmiotu własności.

Podmiotem własności mogą być konkretne osoby lub grupy osób a także instytucje (przedsiębiorstwa, organizacje, instytucje).

Przedmiotami własności mogą być zarówno dobra materialne (budynki, urządzenia, maszyny, zasoby naturalne), jak i niematerialne (prawo do informacji, prawo autorskie).

Własność prywatna to zbiór uprawnień własnościowych do określonych przedmiotów, w którym prawa własności podmiotów są wyłączne i dobrowolnie przekazywalne.

Własność publiczna to zbiór, w którym prawa nie są ani wyłączne, ani transferowalne. Własność spółdzielcza, to dobrowolne zrzeszenia osób, które prowadzą wspólne przedsięwzięcia w interesie członków, na zasadach demokratycznych, w sposób wykluczający osiągnięcie przez któregokolwiek z członków korzyści kosztem innych członków spółdzielni.

Materiały źródłowe

Podstawy ekonomii. Pod red. R. Milewskiego. PWN, Warszawa 2002. rozdział 1.punkt 4., 6.2

B. Klimczak Mikroekonomia. Wydawnictwo AE Wrocław1995, rozdział 3.1

http://www.money.pl/NGosp/ - portal ekonomiczny zawierające informacje gospodarcze

http://www.tf.pl/edukacja.php/- portal ekonomiczny zawierający m.in. podstawowe pojęcia ekonomiczne

Ewaluacja

Pytania typu prawda -fałsz

1. Czynniki produkcji to podmioty własności.

2. W przypadku własności prywatnej prawa własności jednostki do danego obiektu są prawie nieograniczone.

3. Charakterystyczną cechą własności publicznej, że dana osoba może odsprzedać innej osobie swój udział w tej własności.

4. Stosunki społeczne są częścią składową stosunków ekonomicznych.

5. Na proces gospodarowania składają się procesy produkcji, podziału, wymiany i konsumpcji dóbr.

6.Prawa własności obejmują:

1. tylko uprawnienia do podejmowania decyzji

2. tylko prawa będące przedmiotem wymiany

3. prawa przysługujące legalnie obywatelom

4. faktyczne korzystanie z obiektów własności i korzystanie z nich.

7. Podmiotami własności są przede wszystkim:

1. poszczególne jednostki,

2. grupy ludzi,

3. społeczeństwo jako całość,

4. osoby prawne.

8. Własność publiczna to własność:

1. grupy ludzi

2. całego społeczeństwa

3. pojedynczej osoby, która pozwala innym z tej własności korzystać,

4. żadna odpowiedź nie jest poprawna.

9. Porównywanie efektów uzyskiwanych z danej działalności gospodarczej z nakładami na tę działalność w celu wybrania najbardziej efektywnych ekonomicznie rozwiązań to:

1. rachunek ekonomiczny

2. rachunek zysków i strat

3. rachunek kosztów

4. porównawczy rachunek wyników

Pytania problemowe:

1. Czy służba zdrowia i korzystanie z usług medycznych powinno być odpłatne? Podaj argumenty za i przeciwko takiemu rozwiązaniu.

2. W Polsce w okresie powojennym funkcjonowało wiele Państwowych Gospodarstw Rolnych. Dlaczego zmiana systemu gospodarowania z nakazowo - rozdzielczego na rynkowy spowodowała praktycznie całkowity upadek tej formy prowadzenia działalności gospodarczej?

Szczegółowa charakterystyka spółek zostanie przedstawiona w wykładzie 9.

12

Czytając główny materiał informacyjny zawarty w tym module postaraj się odnaleźć związki między konceptami a ich praktycznym zastosowaniem w rzeczywistości.

Zastanów się:

O jakich dobrach możesz powiedzieć, że jesteś ich właścicielem wyłącznym, a jakich - współwłaścicielem?

Zastanów się:

Czy podejmując decyzje w życiu kierujesz się zasadami rachunku ekonomicznego?

Definicje:

Rachunek ekonomiczny to porównywanie efektów uzyskiwanych z danej działalności gospodarczej z nakładami na tę działalność w celu wybrania najbardziej efektywnych ekonomicznie rozwiązań ekonomicznym.

---