1

Stanisław Burkot, Kontemplacja i pasja Ŝycia - Jarosław Iwaszkiewicz

[w:] Prozaicy dwudziestolecia międzywojennego. Sylwetki, red. B. Faron

Jarosław Iwaszkiewicz urodził się 20 lutego 1894 r. we wsi Kalnik koło Kijowa. Jego ojciec brał

udział w powstaniu styczniowym, był nauczycielem w domu barona Karola Taubego, potem

buchalterem w cukrowniach w Sitkowicach i w Kalniku. Matka (z domu Piątkowska)

wychowywała się w rodzinie Karola Taubego jako krewna jego Ŝony.

W 1902 r. po śmierci ojca Iwaszkiewicz przeniósł się z matką do Warszawy. W 1904 r. wrócili na

Ukrainę, do Elizawetgradu (dziś Kirowograd), gdzie Iwaszkiewicz chodził do gimnazjum. W 1909

r. przeniósł się do gimnazjum w Kijowie, które ukończył w 1912.

W latach 1912-18 studiował prawo w Kijowie i uczęszczał do szkoły muzycznej oraz

konserwatorium. Przyjaźnił się ze Stefanem Knabe, Mikołajem Niedźwiedzkim i Rosjaninem

Jerzym Mikłucho-Makłajem, którego stryj był podróŜnikiem i badaczem przyrody Nowej Gwinei.

Ich portrety zamieszczał w swoich utworach. Przyjaźnił się teŜ z Karolem Szymanowskim, z

którym był spowinowacony przez rodzinę Taubego.

W 1915 r. w Kijowie Iwaszkiewicz ogłosił swój pierwszy wiersz Lilith w czasopiśmie „Pióro”.

Nawiązał współpracę z teatrem Studio Stanisławy Wysockiej.

W Kijowie spotkał się z twórczością Oskara Wilde'a, Rimbauda, muzyką Bacha i Beethovena, z

kulturą Wschodu - te elementy widać w jego późniejszej twórczości.

Wakacje 1909-20 spędzał często jako nauczyciel w dworach szlacheckich (pisze o tym w KsiąŜce

moich wspomnień).

Jesienią 1918 r. przeniósł się do Warszawy, gdzie związał się z grupą Skamander i kawiarnią

Pikador. Nawiązał współpracę ze „Zdrojem”, organem ekspresjonistów. Od 1920 do 1923 r.

pracował w redakcji „Kuriera Polskiego”. W latach 1923-25 był sekretarzem marszałka sejmu

Macieja Rataja. Przyjaźnił się z Tuwimem, Lechoniem, Wierzyńskim i Horzycą.

W 1925 r. odbył pierwszą wycieczkę do ParyŜa. Odtąd często podróŜował. W latach 1927-32

pracował w wydziale prasowym Ministerstwa Spraw Zagranicznych, a w latach 1932-36 pełnił

funkcję sekretarza poselstwa w Kopenhadze i w Brukseli.

W 1928 r. zamieszkał w Stawisku w Podkowie Leśnej pod Warszawą i tam spędził II wojnę

światową, uczestnicząc w tajnej pracy kulturalnej.

Po wojnie pracował w redakcji „śycia Literackiego” (poznańskiego), w „Nowinach Literackich” i

w „Twórczości” (od 1955 r.). Pełnił teŜ funkcje społeczne: prezesa Związku Literatów Polskich,

przewodniczącego Polskiego Komitetu Obrońców Pokoju, posła na Sejm. Otrzymał m.in. Order

Sztandaru Pracy I klasy i KrzyŜ Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.

Jarosław Iwaszkiewicz zmarł 2 maca 1980 r.

***

2

Z pisarzy debiutujących w XX-leciu tylko Stanisław Piętak, Jalu Kurek i Jarosław Iwaszkiewicz

pozostali wierni poezji i prozie równocześnie. Wielu problemów zawartych w opowiadaniach i

powieściach Iwaszkiewicza nie da się wyjaśnić bez odwołań do jego poezji. To poezja była

czynnikiem pierwotnym, to ona oddziaływała na prozę.

W okresie debiutu pisarza powstało wiele prób prozy poetyckiej, uporządkowanej rytmicznie, np.

Zenobia Palmura, Legendy i Demeter, Wieczór u Abdona, Ucieczka do Bagdadu.

Cechy prozy inspirowane poezją:

 szczególna rola obrazu

 osobisty punkt widzenia, dzięki któremu autor przekazuje swoje rozumienie świata - nie

przez jego komentowanie, ale przez typ własnej wraŜliwości na całość bodźców (jak w

liryce bezpośredniej i pośredniej)

 proza związana jest z biografią autora, eksponuje pierwiastek osobisty przez posługiwanie

się narracją w 1. osobie (~ formy gawędy)

 w utworach z narratorem bezosobowym obecność autorskiego „ja” przejawia się w samym

doborze obrazów, w powracających motywach, w koncepcji losu człowieka, w sensie

filozoficznym

 wiersz Odwiedziny miejsc ulubionych w młodości zawiera motyw heraklitowego panta rhei,

które rodzi nieunikniony smutek - to naczelny motyw prozy autora, m.in. w Pannach z

Wilka

 połączenie czynnika osobistego, lirycznego z epicką pasją poznawania i utrwalania świata

Proza Iwaszkiewicz poszukuje nowych rozwiązań odwiecznego dylematu literatury epickiej -

konieczności fikcji i potrzeby autentyzmu. Iwaszkiewicz notuje nie tylko to, co przeŜywał, ale i jak

przeŜywał. Osobisty ton prozy zbliŜa go do Prousta i Gide'a.

***

Rozwój twórczości powieściowej i nowelistycznej

Młodzieńcze utwory - silne związki z poezją. Wiele pokrewnych rozwiązań stylistycznych,

powtarzanie motywów i tematów, np. w Ucieczce do Bagdadu (powstała na Ukrainie, drukowana w

czasopiśmie „Naród” w 1920 r.), w Hilarym, synu buchaltera (1923).

 Hilary... wiąŜe świat przedstawiony z osobistym Ŝyciem pisarza w Warszawie, ale

szczegóły uległy literackiej transformacji; autobiografizm widać w licznych dygresjach,

które prezentują bezpośrednio przeŜycia autora

 z Proustem i Gidem łączy go eksponowanie czynnika autobiograficznego i manifestacyjnie

obwieszczana zasada „szczerości”

 Hilary... nawiązuje teŜ do Słowackiego, którego kult przejęło pokolenie Iwaszkiewicza po

Młodej Polsce

Tom opowiadań Legendy i Demeter:

 manifestacja tych samych postaw, jakie zapisały się w poezji: w Oktostychach, Kasydach i

w Dionizjach

 ślady ekspresjonistycznych powiązań ze „Zdrojem” w sferze stylistycznej; kontrastują z

próbami prozy nastrojowej, wyraźnie odstającej od tradycji modernizmu

Powieść KsięŜyc wschodzi (1925):

 czynnik autobiograficzny spełnia nowe funkcje

 powieść oparta jest na nurcie wspomnień, ukazuje środowisko przyjaciół z okresu

kijowskiego

3

 celem jest analiza własnej osobowości w chwili jej kształtowania się, określenie dróg

ideowych, jakimi kroczyło całe pokolenie

 powoli powstaje nowa stylistyka, wyzwolona od nadmiernej ilości ozdób, prosta, wierna

zmysłom - węchowi, wzrokowi, dotykowi

 powieść zamyka pewien etap doświadczeń warsztatowych, ale jeszcze nie otwiera nowego

Powieść Zmowa męŜczyzn (1930):

 kontynuuje zwrot ku zwykłości, codzienności

 bohater, Władek Sawicki, świadomie został pozbawiony wszelkich cech niezwykłości

(dotąd postaci wywodziły się ze świata artystów, moŜna było się domyślać ich bogatego

Ŝycia wewnętrznego i wraŜliwości na piękno)

 rozrasta się nie jak dotąd dociekliwość w głąb własnej osobowości czy motyw refleksji nad

dojrzewaniem własnej psychiki, ale rejestracja róŜnych zjawisk Ŝycia, reguł losu ludzkiego

 umierająca Alinka formułuje sens filozoficzny powieści: „Po co ja Ŝyłam? (...) co znaczy

takie Ŝycie jak moje?”

 nieodłączną częścią ludzkiego Ŝycia jest niepokój, cierpienie i wielkie rozczarowanie

 powieść otwiera nowy etap doświadczeń w literaturze XX-lecia - rozgoryczenia i

niepokoju, penetracji Ŝycia społecznego, która stała się źródłem literatury oskarŜycielskiej i

pesymistycznej (Kruczkowski, Wasilewska, Nałkowska, Uniłowski, Gombrowicz, Schulz)

 pytania postawione w powieści stały się przewodnimi motywami całej twórczości

Iwaszkiewicza przed 1939 r.

W Pannach z Wilka pojawia się nowa reguła dla tego wielkiego niepokoju - przepływ czasu,

przemijanie. Konsekwencją było zainteresowanie historią, m.in. w Czerwonych tarczach, w Bitwie

na równinie Sedgemoor i Matce Joannie od Aniołów.

 poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o sens ludzkiego istnienia i działania

 dotąd powieść historyczna zmierzała do zapisywania i utrwalania kultury materialnej i

duchowej przodków (Scott), ale ta prawda historyczna nie jest ostatecznym celem

Iwaszkiewicza; historia jako suma czynów wielu jednostek miała wykazać jakąś

prawidłowość ludzkiego działania, odpowiedzieć na dręczące pytania

 Henryk Sandomierski z Czerwonych tarcz posiada niepokój człowieka XX, a nie XII wieku

- niewiarę w skuteczność ludzkiego działania, świadomość przemijania wszystkiego, co

staje się źródłem metafizycznego lęku

 bezskuteczne są wysiłki Wiktora Rubena, by odnaleźć siebie sprzed 15 lat, bezskuteczne

działanie Anny z Bitwy na równinie..., bezskuteczne poświęcenie ks. Suryna w Matce

Joannie...

 postaci w utworach historycznych kreowane są według przeświadczenia, Ŝe ludzie

wszystkich czasów mają ten sam los, a więc stawiają sobie te same pytania

 Iwaszkiewicz pranie nie archaizuje, czasem uŜywa pojedynczych dawnych słów lub zmienia

nieco szyk zdania

 utwory historyczne nie akcentują róŜnic między społeczeństwami, ale niezmienną

toŜsamośc losu ludzkiego

Ostatnia powieść przed II wojną światową to Pasje błędomierskie (1938):

 dociekliwość drobiazgowo odtwarzająca charakterystyczne rysy epoki + dąŜność

demaskatorska, skłonność do satyry społecznej

 próba sformułowania pozytywnego programu - praca nauczycielska hrabianki RóŜy na

głębokiej prowincji, chęć nawiązania kontaktu z ludem przez Ottona Krobowskiego (to

tylko mity społeczne)

 autor odkrywa opozycje społeczne między światem mieszczańskim, arystokratycznym a

światem ludzi prostych, wartości szuka w tym drugim (mity młodopolskie)

4

Opowiadania napisane przed wojną, ale wydane juŜ po jej zakończeniu to: Gody jesienne (1918),

Wieczór u Abdona (1922), Poziomka (1925), Nowa miłość (1925), Przy moście (1926).

Cechy opowiadań Iwaszkiewicza:

 wspólna poetyka - temat, samo zdarzenie, jądro układu fabularnego nie zostaje nigdy silniej

wyeksponowane

 operowanie nastrojem, ale nie przez zmiany tonacji czy komplikowanie kompozycji (w

Brzezinie od samego początku znamy zakończenie)

 determinujący wszystko motyw nadrzędny stanowi oś kompozycyjną utworu; zdarzenie czy

ich ciąg składający się na fabułę nie stanowi wartości sam dal siebie, ale jest środkiem w

opowiadaniu

 w Młynie nad Utratą zacisze wsi i jej codzienna egzystencja podporządkowana została

wielkiemu, metafizycznemu niepokojowi ludzi, którzy szukają sensu swej egzystencji w

dyskusji o poezji i sztuce, w dociekania religijnych lub w miłości

 bardzo waŜne jest zakończenie, którego rolę podkreśla autor przez zagęszczenie obrazów do

tego stopnia, Ŝe świat rzeczy i przedmiotów, ludzkie gesty czy słowa stają się symbolami

(np. w Młynie nad Utratą, Zmowie męŜczyzn, Brzezinie) lub przez powtórzenie jakiegoś

ogniwa fabularnego, motywu czy obrazu w finale (np. w RóŜy, Zygfrydzie czy Przy moście),

często przez śmierć głównego bohatera (np. w RóŜy, Zygfrydzie, Brzezinie, Nauczycielu,

Młynie nad Utratą czy Słońcu w kuchni)

 zakończenie nie jest wynikiem wcześniejszego ciągu fabuły, nie ma motywacji logicznej,

jaka jest np. u Prusa; o jego nadejściu decyduje przypadek, katastroficzne fatum

II wojna światowa i czasy tuŜ po niej wprowadzają nową tematykę, nowe doświadczenia społeczne

i polityczne. Dwa opowiadania opublikowano tuŜ po wojnie - Stara cegielnia (powst. 1943) i Młyn

nad Lutynią:

 ludzie wysiłki nie mają praktycznego znaczenia, ale liczą się w sferze moralnej (jak w

Bitwie na równinie Sedgemoor i Matce Joannie...), co nadaje Ŝyciu pewien wyŜszy sens

humanistyczny

 zmiana typu bohatera - wartości humanistyczne dostrzegł autor w ludziach prostych

Iwaszkiewicz kontynuuje dawne motywy twórczości w Nowelach włoskich (wyd. 1947):

 Koronki weneckie I (powst. 1941) kontynuują refleksję nad przemijaniem, nietrwałością

wszelkich form

 Koronki weneckie II i Voci di Roma podejmują temat wspomnień czasów własnej młodości

 tło włoskie podkreśla dramat przemijania

 tajemnica ludzkiej natury objawia się w niezliczonej ilości konstrukcji psychicznych, w

zawikłaniach Ŝycia wewnętrznego, gł. w cyklu utworów o miłości (Kongres we Florencji,

Powrót Prozerpiny, Hotel Minerwa, Stracona noc)

Po wojnie Iwaszkiewicz wydał teŜ dzieła chybione pod względem artystycznym: Cmentarz w

Toporowie (1947), Ucieczka Felka Okonia (1953), powieść dla młodzieŜy Wycieczka do

Sandomierza (1953), róŜną wartość mają opowiadania z tomu Opowieści zasłyszane (1954) -

wyróŜniają się Opowiadanie brazylijskie i Kwartet Mendelssohna.

Pojawia się temat odpowiedzialności za własne czyny (w Kwartecie..., Młynie nad Kamionną

powst. 1950, Opowiadaniu szwajcarskim z tomu Tatarak 1960, Wzlocie 1959 i Kościele w

Skaryszewie z tomu O psach, kotach i diabłach 1968) - wojna wywiera decydujący wpływ na losy

bohaterów.

5

Dawne motywy pojawiają się teŜ w:

 opowiadania z tomu Tatarak: Jadwinia, Wiewiórka, Dzień listopadowy, Tatarak; powieść

Kochankowie z Marony - cierpienie, miłość i śmierć wyznaczają bieg ludzkich spraw (jak w

Młynie nad Utratą czy Brzezinie)

 opowiadanie Dzień sierpniowy z tomu Tatarak; opowiadanie Heydenreich (1964; o

dowódcy jednego z oddziałów partyzanckich w powstaniu 1863 r.); Cienie - nurt

wspomnieniowy (zaląŜek Sławy i chwały)

Iwaszkiewicz był wierny własnym, wcześniej wypracowanym rozwiązaniom artystycznym (np.

opowiadanie Wzlot, polemika z Upadkiem Camusa, kontynuuje technikę monologu

wypowiedzianego).

Sława i chwała to powieść, która łączy w sobie wszystkie dotychczasowe motywy twórczości:

 nurt wspomnień

 wdarcie się w Ŝycie młodych ludzi wielkich wydarzeń politycznych

 suma doświadczeń społecznych i politycznych jednej generacji - między I a II wojną

światową

 wielka afirmacja Ŝycia - mimo Ŝe dzieje Janusza Myszyńskiego kończą się zwątpieniem w

sensowność ludzkiego działania, w nowej sytuacji, jaka powstała po II wojnie, rozpaczliwy

gest bohatera, który stał się powodem jego śmierci, był próbą obrony godności własnej

 zamiar epicki - chęć odtworzenia losów całego społeczeństwa na przestrzeni przeszło

trzydziestu lat (jak w Panu Tadeuszu, Lalce, Nad Niemnem czy Nocach i dniach)

 specyficzny ton intymnego, prywatnego charakteru tego, co opowiada

 wielki, syntetyczny obraz ludzkich doświadczeń w pewnej epoce, skłonność do

obiektywizacji + dąŜność do zapisu własnych doznań i przeŜyć autora

 europejska perspektywa, wprowadzona dzięki licznym podróŜom bohaterów, zapobiega

izolowaniu naszych dziejów od sytuacji politycznej w pozostałych krajach Europy

** E.Z.**

---