Z. Łyko - Wstęp do Pisma Świętego

Rozdział drugi

BIBLIA W ŚWIETLE ARCHEOLOGII

„Pod wpływem wszystkich tych odkryć za­częliśmy patrzeć na Biblią innymi oczami i ku naszemu zdumieniu spostrzegliśmy, że jest ona jednym z największych arcydzieł literatury światowej, dziełem wyjątkowego realizmu, w którym przelewa się i kipi au­tentyczne życie. Po prostu trudno uwierzyć, że ów bogaty kalejdoskop powieści, pełnych plastyki, ruchu i kolorytu, oraz ludzi w cia­ło i krew obleczonych - mógł powstać w tak odległej przeszłości i przetrwał do na­szych czasów” (Zenon Kosidowski, „Opowieści biblijne”, s. 8).

Zanim odpowiemy na pytanie o tajemnice zawrot­nej kariery Pisma Świętego, spojrzymy na tę księgę w świetle archeologii. Zapytajmy, co mówi o Biblii ta interesująca dziedzina współczesnej nauki?

I. POCZĄTKI ARCHEOLOGII

Zapoczątkowana wyprawą Napoleona do Egiptu w roku 1798 i odkryciem w roku 1799 przez jednego z żołnierzy Napoleona kamienia z trójjęzycznym napi­sem z Rossety, archeologia jest dzisiaj jedną z najbar­dziej rozwiniętych i dalej się dynamicznie rozwijają­cych dyscyplin naukowych.

Historia archeologii obfituje w momenty pasjonu­jące, nieraz dramatyczne, a dorobek jej jest imponu­jący. Dzięki odkryciom archeologicznym wydobyto na światło dzienne dawne, zasypane gruzem ziemi i za­pomnienia kultury starożytne, ukazując oczom współ­czesnego człowieka świat minionych epok i świetności. Fakty te nie pozostały bez wpływu dla rozwoju nauk biblistycznych.

II. DZIAŁY ARCHEOLOGII

Archeologia jest w swej istocie nauką badając czasy zamierzchłe na podstawie materiałów uzyskanych w trakcie prac wykopaliskowych, a pochodzących z tamtych czasów¹. Archeologia ustala także zasady zdobywania tych materiałów, gromadzenia i naukowego opracowywania.

1. Archeologia prehistoryczna Głównym działem archeologii jest archeologia prehistoryczna, badająca przeszłość społeczeństw na niskim stopniu rozwoju na podstawie znalezisk odkrywanych często przypadkowo. W roku 1836 Ch.J.Thomsen ustalił chronologiczny system trzech epok: kamienia, brązu i żelaza jako podstawowych surowców do wyrobu narzędzi. Epoka kamienia podzielona została na paleolit (starszy, środkowy i młodszy), mezolit i neolit.

2. Archeologia wczesnohistoryczna i historyczna. Drugim działem jest archeologia wczesnohistoryczna i historyczna, badająca przeszłość konkretnego kręgu kulturowego. Dzieli się na archeologię starożytnego Wschodu, śródziemnomorską, Europy wczesnośredniowiecznej. Azji południowo-wschodniej i Ameryki².

III. ARCHEOLOGIA BIBLIJNA

Jest to bardzo ważny dział archeologii starożytnego Wschodu. Celem jego jest poznanie - na podstawie wykopalisk - pomników pochodzących z okresu od patriarchów do I w. po Chr. oraz wyjaśnienie ich w świetle przekazów biblijnych ³.

Archeologia biblijna rzuciła olbrzymie światło na wiarygodność przekazów biblijnych. Dzisiaj dokumen­tacja archeologiczna Pisma Świętego jest olbrzymia. W studiach biblistycznych faktów tych nie można po­minąć. Ułatwieniem badań jest spora liczba opracowań z dziedziny archeologii biblijnej w języku polskim, co łącznie z pozycjami w językach obcych stanowi dosta­tecznie mocne oparcie teoretyczne ⁴.

§ 1. ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE W EGIPCIE

Po słynnym odkryciu kamienia z Rossety i odczytaniu w roku 1827 przez Champoliona - znajdującego się na nim pisma hieroglificznego, rozpoczął się żywiołowy okres odkryć archeologicznych.

I. DZIEJE ODKRYĆ

Odkrycia archeologiczne w Egipcie mają swoją interesującą i imponującą historię.

1. WIEK XIX

Początkowo prace były niezorganizowane, indywidualne, i polegały na opisywaniu widocznych zabytków starożytnego świata. W drugiej połowie XIX w., od czasu objęcia nad tą dziedziną patronatu przez Mariette'a, dyrektora Antiąuities in Egypt, rozpoczęto prowadzenie prac archeologicznych sy­stematycznie. Nastąpił okres wielkich odkryć, które tysiącem eksponatów ozdobiły kairskie muzeum. Odkryto przede wszy­stkim wielka ilość grobowców słynnych faraonów egipskich: Cheopsa - twórcy najwspanialszych piramid, Tutmozisa III - jednego z faraonów ucisku z czasów exodusu, Ramzesa II - pogromcy Hetytów, Ramzesa III - znanego z okresu wędrówki ludów morskich. Z czasem, za następcy Marriettea - Gastona Maspera - zaproszono do współpracy zagraniczne in­stytuty i szkoły, co niesłychanie zintensyfikowało tempo prac badawczych.

2. OJCIEC ARCHEOLOGII

Trudno nie wspomnieć nazwiska Anglika, Flindersa Petrie, uważanego za ojca nowoczesnej archeologii naukowej, który w okresie 60 lat swej działalności (1880-1940) dokonał olbrzy­miego dzieła na polu archeologii. Na uwagę zasługują także Niemiec, Ludwig Borchardt, i Amerykanin G. A Reisner.

3. WYNIKI

Nie sposób opisać postępu prac w dalszym rozwoju tej nauki. Zbadane dzisiątki piramid, odkryto i opisano tysiące grobów, także królewskich, wśród nich grobowiec Tutenhamona (odkryty w roku 1922), natrafiono na ślady panowania Hatszepsut (1504-1482), przypuszczalnej córki faraona wycho­wującej Mojżesza⁶. Zgromadzono do muzeów świata niezliczo­ne ilości cennych zabytków starożytności, poznano blaski i cienie władzy dumnych faraonów, historię i kulturę kraju zwanego Darem Nilu, a przy tym zrozumiano wiele szczegółów z życia i obyczajów ludzi epoki patriarchów i epok później­szych, uwiecznionych na monumentach Egiptu.

II. ZNACZENIE BIBLISTYCZNE

Spójrzmy obecnie na odkrycia archeologiczne w Egipcie przez pryzmat nauk biblistycznych.

1. CZASY PATRIARCHALNE I KRÓLEWSKIE

Opis Kanaanu z XX w. przed Chr. zamieszczony w histo­rii Sinuha, urzędnika królewskiego, który z niewiadomych po­wodów ucieka z Egiptu i w wieku podeszłym wraca do swo­jej ojczyzny, zgadza się z biblijnym opisem Kanaanu w epoce Abrahama. W grobowcu pewnego egipskiego notabla, Chnemhotepa, z czasów mniej więcej Abrahama, znaleziono koloro­wy obraz przedstawiający przybycie do Egiptu 37-osobowej grupy mężczyzn, kobiet i dzieci z Palestyny, który daje wyo­brażenie o strojach, narzędziach, broni i instrumentach, ja­kimi posługiwano się w Palestynie w epoce patriarchów.

Dużo cennego materiału do poznania starożytnych ludów Palestyny dostarczają tzw. teksty eksekracyjne, czyli wykli­nające, pochodzące z czasów XII dynastii faraonów egipskich. Wspominają one ponad stu królów amorejskich, potwierdza­jąc tym samym fakt pozostawania ówczesnej Palestyny w rę­kach Amorejczyków (1 Mojż. 14.13; 15.16), oraz znane 2 Pisma Świętego miasta, jak Askalon, Atek, Lachisz, Kazor, Sychem i inne. Na ścianach świątyni w Karnak zachowało się szereg opisów wojennych wypraw faraonów egipskich do Palestyny i Syrii, pozwalających na lepsze poznanie geografii tych ziem, a wśród nich opis bitwy pod Megiddo prowadzonej przez Tutmozisa III (1482-1450) w r. 1480 (ok. 35 lat przed wyjściem Izraelitów z Egiptu) oraz wyprawy faraona Szeszonka, biblij­nego Szyszaka, który zdobył Jerozolimę za panowania króla Roboama, syna Salomona (1 Król. 14,25.26).

Należy wspomnieć także o odkryciu przez Flindersa Petrie w roku 1906 na Półwyspie Synaickim w Serabit-el-Chadim tzw. inskrypcji protosynaickich. Był to pierwszy tego rodzaju przykład pisma alfabetycznego. Inskrypcje pochodziły jak wykazały badania Gardinera, z wieków 1800-1500 przed Chr., a więc z epoki mniej więcej Mojżeszowej, o czym już wspomniano.

2. OKRES INWAZJI

Olbrzymie znaczenie archeologiczne przedstawiają tzw. li­sty z Tell-el-Amarna, odkryte w r. 1887 po Chr., przedsta­wiające korespondencję dyplomatyczną faraonów Amenhotepa III i Amenhotepa IV, zwanego Echnatonem, z władcami Babilonu i Asyrii oraz wasalami Syrii i Kanaanu. Listy pisa­ne były na tabliczkach glinianych pismem klinowym w ję­zyku babilońskim (akadyjskim) jako języku dyplomatycznym. Niektóre listy zawierają glossy w języku kanaańskim, zbli­żonym do hebrajskiego. Treść listów wskazuje na słabość po­lityczna Egiptu w XIV w. przed Chr., tj. w okresie, gdy Izra­elici dokonywali inwazji na Kanaan pod wodza Jozuego. Nie­które listy pochodzą od króla Jerozolimy, Abdi-Aiba, proszą­cego faraona o pomoc przeciwko Habiru, którzy zajęli znacz­ną część kraju i zamierzają podbić całą Palestynę. Jeśli Habiru oznaczają Izraelitów, co jest bardzo prawdopodobne i co potwierdza wielu biblistów, to w listach z Tell-el-Amarna zawarta została historia podboju Kanaanu. „Obraz polityczny Kanaanu z czasów Tell-el-Amarna - pisze Podręczna Ency­klopedia Biblijna - odpowiada w dużej mierze sytuacji opi­sanej w księdze Jozuego” ⁷.

Słynna stela Merenptaha (1234-1214), faraona z XIX dy­nastii, syna Ramzesa II, opisuje zwycięstwo faraona w Kanaanie i wymienia nazwę Izrael, stając się tym samym pierw­szym pozabiblijnym dokumentem potwierdzającym istnienie Izraelitów w Palestynie w XIII w. przed Chr.

3. EPOKA SĘDZIÓW

O słabości Egiptu pod koniec epoki sędziów, tak doskonale odzwierciedlonej w księdze biblijnej, noszącej tę samą nazwę, świadczy opowiadanie Egipcjanina imieniem Nen-Amona. Tebańczyka, który udaje się do Libanu po drzewo potrzebne na sporządzenie łodzi Amona. Na uwagę zasługuje także litera­tura sapiencjalna, kwitnąca w Egipcie (np. Przypowieść Amenen-opa), potwierdzająca biblijną wzmiankę o „mądrości Egip­cjan” (1 Król. 4,30 BG).

4. CZASY POWYGNANIOWE

Nieoceniona wartość przedstawiają tzw. papirusy asuań­skie z Elefantyny, wyspy na Nilu w Górnym Egipcie, odkryte w 1904-1907, a pochodzące z V w. przed Chr., pisano w ję­zyku aramejskim. Rzucają one poważne światło na czasy powygnaniowe. W Egipcie znaleziono również wiele cennych pa­pirusów nowotestamentowych (np. papirusy Chester Beaty, fragment Rylanda itp.).

Piaski Egiptu - jak widać - zachowały dokumenty o do­niosłym znaczeniu biblistycznym. Archeologia egipska rozwija się nadal i prace badawcze wciąż jeszcze wzbogacają wiedzę o tym wielkim państwie starożytności.

§ 2. ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE W MEZOPOTAMII⁸

Mezopotamia, „Międzyrzecze”, to kraina leżąca miedzy Eufratem a Tygrysem, dwiema rzekami wspomnianymi przez Biblie (1 Mojż. 2,14), zwana w Piśmie Świętym krajem Szinear (1 Mojż. 8,16; 11,2 BT). Historia biblijna łączy z terenem tym wzmianki o najstarszej cywilizacji ludzkości. Archeologia po­twierdza tę informację w całej rozciągłości⁹.

I. DZIEJE ODKRYĆ

W przeciwieństwie do Egiptu, w Mezopotamii nie zacho­wały się piramidy, świątynie i obeliski, które by zwróciły uwagę badaczy. Starożytne miasta Międzyrzecza zostały doszczętnie zburzone, a ruiny wspaniałych niegdyś pałaców i świą­tyń oraz niezliczone inskrypcje pokryte zostały ziemią i za­rosły murawą, a pamięć o nich wkrótce zaginęła zupełnie.

1. GENEZA

W początkach XIX stulecia wielu badaczy postawiło py­tanie, gdzie są dawne stolice Babilonu i Asyrii, wspomniane w Biblii. Dało to impuls do rozpoczęcia prac archeologicznych w tej części starożytnego Wschodu.

Początek prac archeologicznych w Mezopotamii sięga ro­ku 1843 i łączy się z imieniem francuskiego konsula w Mo­sulu, P. E. Botty. Szukając starożytnej Niniwy, rozpoczął on prace wykopaliskowe w Kujundzili, a potem w Korsabadzie. Prace w Korsabadzie nie dały, co prawda, spodziewanych re­zultatów, doprowadziły jednak do odkrycia wielkiego pałacu króla Sargona II, władcy asyryjskiego z VIII w. przed Chr., znanego dotychczas jedynie ze Starego Testamentu. . W ten sposób - pisze Moscati - wiadomości zawarte w Biblii i od­krycia naukowe zaczęły się wzajemnie weryfikować. Był to początek pełnego chwały stulecia archeologii mezopotalnej”¹⁰.

2. DATA PRZEŁOMOWA

Przełomową datą dla archeologii w Mezopotamii był rok 1844. Młody oficer angielski, Rawlison, napotkał wówczas trójjęzyczny napis na skale w Behistunie i skopiował go. Studia nad tą inskrypcją wskrzesiły po wielu latach żmudnych badań język i pismo starożytnych ludów Mezopotamii - Sumerów ¹¹, Babilończyków¹², Asyryjczyków¹³, Hurytów¹⁴, Elamitów ¹⁵ i Persów ^l6 - ludów wzmiankowanych w Biblii ¹⁷.

II. ZNACZENIE BIBLISTYCZNE

Archeologia mezopotamska dostarczyła olbrzymiej liczby informacji związanych z dziejami biblijnymi.

1. ODKRYCIE MIAST BIBLIJNYCH

W rezultacie prac wykopaliskowych, prowadzonych przez Botta i Layarda, odkryto również starożytną Niniwę. W 1852 r. odkopano olbrzymią bibliotekę króla asyryjskiego Asurbanipala, zawierającą tysiące tabliczek glinianych pokrytych pismem klinowym. Dwadzieścia lat później, z jednej z nich asyriolog G. Smith odczytał babilońską opowieść o potopie, co w świecie naukowym wywołało olbrzymią sensację, potwierdzającą w pewnym sensie i uwiarygodniającą biblijny opis potopu.

W roku 1889 odkryto miasto Nipur i znaczne ilości dokumentów handlowych z okresu Artakserksesa i Dariusza II królów perskich, rzucające światło na życie i działalność Ży­dów w Babilonie w epoce powygnaniowej. W roku 1899 na­trafiono na miasto Babilon, słynną stolicę króla Nebukadnesara II, a w 1903 - na biblijne miasto Assur. W roku 1901 w mieście Susan odkryto słynny kodeks Hammurabiego, króla mezopotamskiego, współczesnego Abrahamowi, potwierdzający wiarygodność epoki prawa Mojżeszowego.

Okres międzywojenny przyniósł nowe, nieoczekiwane re­zultaty. Odkryto najstarsze miasta znane w Piśmie Świętym. I tak w roku 1922 odkryto miasto Ur - ojczyznę Abrahama a w r. 1928 - Uruk, biblijne Erech, dalej miasta Akad, Kalne, Nuzi, Mari i inne. Odkrycia te wydobyły na światło dzienne monumenty, przedstawiające olbrzymia wartość naukową i biblistyczną.

2. INSKRYPCJE KRÓLEWSKIE

Prace archeologiczne w Mezopotamii pozwoliły zgromadzić m.in. inskrypcje z czasów asyryjskich, w których znajdują się imiona wielu królów izraelskich i judzkich. Np. Salmanazar II wspomina w swej inskrypcji króla Achaba, współ­czesnego prorokowi Eliaszowi, oraz króla Jehu, płacącego Asyryjczykom haracz. W innej inskrypcji wymienieni są: Menachem, Jozjasz, Azariasz, Hiskiasz i Manases - królowie ży­dowscy. W inskrypcji Senacheryba jest wzmianka o obszerni; Jerozolimy, potwierdzająca opis biblijny (2 Król. 19.2).

Z kolei imiona wielu królów asyryjskich i perskich, wspomnianych w Biblii, znalazły swoje potwierdzenie w odkrytych inskrypcjach. Były to takie imiona jak Salmanazar i Tiglad-pilezer, Nebukadnesar, Belsazar, Cyrus, Dariusz, Kserkses i inni. Nawet imiona niektórych urzędników królewskich zo­stały potwierdzone przez archeologów.

§ 3. ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE W PALESTYNIE ¹⁸

Palestyna nigdy nie była kolebką wielkich imperiów światowych, jak Egipt czy Babilon, niemniej jednak wkład kulturowy tego regionu geograficznego w dzieją ludzkości był niezwykły.

I. DZIEJE BADAŃ

Palestyna stała się szczególnie interesującym polem ba­dań archeologicznych z uwagi na dzieje Izraela, działalność Chrystusa i kolebką Kościoła chrześcijańskiego.

1. ZAKRES BADAŃ

Prace archeologiczne rozpoczęto w drugiej połowie XIX w. Zapoczątkował je Flinders Petrie w roku 1890, chociaż już wcześniej, bo w roku 1868 odkryto w Palestynie słynny ka­mień króla moabskiego, Meszy, zawierający napis w alfabecie starohebrajskim. Prace wykopaliskowe na terenie Palestyny były prowadzone z różnym szczęściem.

2. WYNIKI

Do dnia dzisiejszego przebadano prawie wszystkie waż­niejsze miasta. Poza licznymi inskrypcjami hebrajskimi i ara­mejskimi - pozwalającymi prześledzić rozwój języka hebraj­skiego i pisma, od form prymitywnych do pisma kwadrato­wego - Palestyna dostarczyła również wielu dowodów po­twierdzających relacje zawarte w Biblii.

II. ODKRYCIA

Prace archeoloigczne skoncentrowały się przede wszyst­kim na odkrywaniu miast biblijnych i analizie pozostałości materialnych ich przeszłości i kultury.

1. MEGIDDO, JERYCHO I SAMARIA

W Megiddo odkryto fragment pomnika zwycięstwa faraona Szeszonka z czasów króla Roboama (1 Król. 14,25.26) i ślady garnizonu króla Salomona (1 Król. 9, 15-19) oraz dwie pie­czątki ze starohebrajskim napisem (na pierwszej Asaf, na dru­giej Szema sługa Jeroboama), pochodzące z IX w. przed Chr. Prace prowadzone w Jerycho przez Garstanga potwierdziły historię biblijną o upadku murów i spaleniu miasta w cza­sach Jozuego¹⁹. W Samarii znaleziono resztki pałacu Amrego (1 Król. 16,24) oraz ślady późniejszej jego przebudowy za cza­sów Achaba i Jeroboama II (1 Król. 22,39).

2. INNE MIEJSCOWOŚCI

Wyobrażenie o bogactwie Salomona, sprowadzającego złoto z Ofir, potwierdziły wykopaliska z Eziongeber, porcie Salomona w zatoce Akaba (1 Król. 9,26-28). W Lachisz znaleziono słynne tabliczki z czasów Jeremiasza, zawierające pismo oficera armii inwazyjnej Nebukadnesara, zwanego także Nabuchodomozorem, do dowódców obrony miasta Lachisz. Z Taanak pochodzi pieczęć cylindryczna z XV w. przed Chr., z napisem klinowym. W Betszan odkryto ruiny dwóch świątyń, w któ­rych Filistyni czcili Dagona i Astarte, i gdzie złożyli zwy­cięskie trofea po wygranej bitwie z Izraelitami, w której zgi­nęli Saul i Jonatan (1 Kron. 10,10; 1 Sam. 31,10). W Mamre znaleziono ślady studni i ołtarza z czasów Abrahama²⁰.

3. GROTY NAD MORZEM MARTWYM

Szczególnie doniosłe znaczenie przedstawiają pasjonujące odkrycia archeologiczne w grotach nad Morzem Martwym, które dostarczyły wspaniałej dokumentacji biblijnej, jak rów­nież interesujących danych o sekcie esseńczyków ²¹.

Prace wykopaliskowe w Palestynie prowadzone są nadal, m.in. przez grupę archeologów z adwentystycznego Andrews University w USA. Wyniki tych prac publikowane są w rocz­niku uczelni.

§ 4. ODKRYCIA ARCHEOLOGICZNE W SYRII ²²

Syria, to kraj leżący między północną granicą Palestyny a rzeką Eufratem oraz pustynią arabską na wschodzie, a Mo­rzem Śródziemnym na zachodzie, z górami Libanu i Antylibanu, i słynnymi miastami Sydon, Tyr, Biblos, Ugarit, Dama­szek i Ebla (Tell Mardik).

I. DONIOSŁE ODKRYCIA

Choć prace archeologiczne zapoczątkowane zostały w XIX w., ważne odkrycia przypadły na okres międzywojen­ny. Dwa z nich zasługują na uwagę.

1. BIBLOS

Przede wszystkim odkrycia w Biblos. Miasto to, dawne Gebal, było z jednej strony głównym eksporterem drzewa cedrowego, a z drugiej - trudniło się handlem papirusem, materiałem piśmienniczym w starożytności, sprowadzanym z Egiptu. Grecy nazywali słowem biblos zarówno papirus jak i miasto, które się trudniło handlem papirusami. Słowem po­chodnym biblion określano księgę, z czego - jak wiadomo - wywodzi się również nazwa Pisma Świętego - „Biblia”. W Biblos odkryto wiele przedmiotów świadczących o rozwoju sztuki w czasach Salomona. Stąd sprowadzano rzemieślników do budowy jerozolimskiej świątyni (1 Król. 5,18). Tutaj odkryto także szereg grobowców z cennymi inskrypcjami w alfabecie starohebrajskim, najstarsza z nich pochodni z XIII w. przed Chr. (napis na grobowcu króla Ahirama). Badania przeprowadzone na terenie byłych miast Sydonu i Tyru, całkowicie zniszczonych, potwierdziły prawdziwość staro­testamentalnych zapowiedzi proroczych o zniszczeniu miast i nieodbudowaniu ich (Jer. 47,4; Ezech. 26,3-5.21).

2. RAS SZAMRA

Do najbardziej sensacyjnych należą prace dokonane w ro­ku 1929 w Ras Szamra, starożytnym mieście Ugarit. To połnocno-kanaańskie miasto, zniszczone w XIII w. przed Chr. i nigdy nie odbudowane, zachowało cenne świadectwa arche­ologiczne dla poznania tamtych czasów. Odkryto świątynię Baala i Dagona, pałac królewski z olbrzymią ilością tabliczek glinianych, zapisanych - jak się okazało - dialektem ka­naańskim, bardzo zbliżonym do hebrajskiego i alfabetycznym pismem klinowym. Z tabliczek tych wynika, że Kanaanici oddawali się ciemnym praktykom religijnym, połączonym ze składaniem ofiar z ludzi, kultem węża, niemoralnością i upadkiem ducha, co potwierdza biblijny opis narodów Kanaanu i pozwala - na tym tle - lepiej zrozumieć wzniosłość re­ligii izraelskiej, jak również plany Boże wobec ludów zamiesz­kujących Palestynę.

II. EBLA

Innym sensacyjnym odkryciem, dokonanym w połowie lat siedemdziesiątych, były wyniki prac wykopaliskowych w Ebla.

1. DZIEJE ODKRYĆ

Ebla, to miasto leżące w północnej Syrii, w okolicy wioski Tell Mardik. Prace wykopaliskowe zostały tam przeprowa­dzone w latach 1975-1979 przez prof. Paolo Matthiae z Uni­wersytetu Rzymskiego.

2. WYNIKI

Wykopaliska dostarczyły ok. 60000 tabliczek glinianych zapisanych pismem klinowym, pochodzących z ok. 2500-2400 lat przed Chr.²³ Z inskrypcji wynika, że w tych czasach zna­ne były np. miasta Sodomy i Gomory²⁴. Są to sprawy sensa­cyjne.

§ 5. ARCHEOLOGIA A NOWY TESTAMENT ²⁵

Nowy Testament obejmuje historię biblijną zaledwie jed­nego wieku, co w porównaniu z czasami starotestamentalny­mi, trwającymi kilka tysięcy lat, jest okresem stosunkowo krótkim. Ponadto Nowy Testament nie posiadał instytucji, które by pozostawiły po sobie trwałe pomniki na wzór sta­rotestamentalnych. Nie należało się zatem spodziewać wielkich odkryć archeologicznych związanych z Nowym Testamentem. Jednak archeologia i na tym polu dostarczyła dużo bezcenne­go materiału informacyjnego, posiadającego doniosłe znaczenie dla biblistyki nowotestamentalnej.

I. ODKRYCIA TOPOGRAFICZNE

Badania archeologiczne spożytkowane zostały przede wszy­stkim w zakresie geograficzno-topograficznym, bardzo cennym z punktu widzenia Nowego Testamentu.

1. TEREN DZIAŁALNOŚCI JEZUSA I APOSTOŁÓW

Przede wszystkim zidentyfikowane zostały prawie wszystkie ważniejsze tereny i miasta działalności Chrystusa (jak Kafarnaum, Tyberiada, Kana, Chorazim, Naim, Sychem, Betania itp.) i apostołów (np. miasta leżące na trasach podróży misyjnych ap. Pawła), łącznie z siedmioma miastami Małej Azji z Apokalipsy. Archeologia dostarczyła interesujących da­nych dotyczących topografii starożytnej Jerozolimy, a nawet zidentyfikowany został - jak się wydaje - plac Lithostratos, na którym sądzony był Jezus, a który - według prac wyko­paliskowych Vincenta - znajdował się na zamku Antonia.

2. ŻYCIE CODZIENNE

Archeologia wydobyła na światło dzienne budowle i ol­brzymie ilości przedmiotów codziennego użytku, wyrobów ce­ramicznych, ze szkła i metalu, monet itp. Dane te pozwalają na wyobrażenie o życiu codziennym ludności Palestyny, o na­czyniach wzmiankowanych w Ewangeliach, takich jak stągwie. dzbany, naczynia na oliwę, kaganki, misy, kielichy, o mone­tach rzymskich z wizerunkiem cesarza (Mat. 22,20.21) i groszu wdowim (Mar. 12,41-44), o drogach palestyńskich, o zwycza­ju zamykania grobów potężnymi kamieniami i opieczętowywaniu ich oraz urządzaniu synagog, w których z reguły znaj­dowały się na przedzie zdobne fotele dla lektorów - jak o tym świadczą np. ruiny synagogi w Delos. W Jerozolimie odkryto wzmiankowaną przez Łukasza „synagogę wyzwoleń­ców” (Dz.Ap. 6,9), a nawet napis umieszczony na świątyni Jerozolimskiej, ostrzegający obcokrajowców przed wejściem na jej teren (Dz. Ap. 21,28).

3. IMIONA

Liczne inskrypcje, odnalezione na ossuariach, czyli skrzyniach kamiennych z kośćmi zmarłych, wskazują, że występujace w Ewangeliach imiona - apostołów, pobożnych nie­wiast, a nawet Jezusa - należały do imion często używanych w tym czasie na terenie Palestyny. Kilka inskrypcji zawiera, jak sądzą niektórzy archeolodzy, wczesnochrześcijańską modlit­wę skierowaną do zmartwychwstałego Jezusa: „Jezu każ te­mu, który tu spoczywa powstać” (Jesou Aloth), będąca dowodem wiary ówczesnego Kościoła w zmartwychwstanie Pańskie. Prace archeologiczne potwierdziły wzmianki ewangeliczne o przeprowadzonym za czasów legata rzymskiego w Syrii, Quiriniusa, spisie ludności, podczas którego narodził się Jezus (Łuk. 2,1-7), oraz o tetrarsze Lizyniaszu, za czasów którego wystąpił Jan Chrzciciel (Łuk. 3,1.2), a pół roku później - Chrystus (Łuk. 1,26).

II. CZASY AP. PAWŁA

Archeologia stała się źródłem przebogatego materiału do­kumentalnego związanego z terenem i czasem działalności ap. Pawła.

1. TRASY PODRÓŻY AP. PAWŁA

Inskrypcja znaleziona na Cyprze wspomina np. prokonsula Sergiusza Pawła (Dz.Ap. 13,7). Inskrypcje znalezione koło Lystry wskazują na szczególny tam kult Zeusa i Hermesa (Dz.Ap. 14,17). W Filipach odkryto fundamenty bramy miej­skiej, którą wychodziło się nad rzekę (Dz.Ap. 16,13). W Ate­nach ustalono miejsce Agory, a zwłaszcza Areopagu, na któ­rym przemawiał ap. Paweł, odnaleziono nawet napis sakral­ny „bogom nieznanym” (Dz.Ap. 17,23). W Koryncie odkryto blok kamienny z napisem pochodzącym z korynckiej synagogi (Dz.Ap. 18,4). Inna inskrypcja potwierdziła fakt urzędowania tam Galiona, prokonsula Achai. Natrafiono tam także na sia­dy trybunału, znajdującego się na rynku korynckim (Dz.Ap. 18,12). W Koryncie odkryto również ruiny mięsnego rynku i znajdujących się wokół niego kilku świątyń (1 Kor. 10,23). Dzięki odkryciom Wooda znamy dziś świątynię bogini Artemis w Efezie. Odkryto tam również wiele figurek słynnej „Diany Efeskiej” (Dz.Ap. 19,34). Nawet dziś można tam oglądać ów teatr, na który podburzony tłum efeski prowadził ap. Pawła (Dz.Ap. 19,29).

2. RZYM

Interesujący jest odkryty przez archeologów napis na murze cesarskiego pałacu w Rzymie, wyryty przez jednego z żołnierzy cesarza Wespazjana, zawierający informacje o Chrzcie i Wieczerzy Pańskiej (Filip. 4,22). Nawet forma li­stów apostolskich zyskała potwierdzenie w dokumentacji ar­cheologiczno-epistolarnej.

III. RĘKOPISY BIBLIJNE

Szczególnie doniosłe dla biblistyki znaczenie mają odkry­te papirusy biblijne Nowego Testamentu.

1. KODEKS SYNAICKI

Zwłaszcza duże znaczenie przedstawia odkryty w roku 1844 przez K. Tischendorfa na Synaju w klasztorze Kodeks Sy­naicki, zawierający tekst grecki starotestamentalnej Septuagin­ty i cały Nowy Testament, a pochodzący z IV w. po Chr.

2. PAPIRUSY

Na uwagę zasługują papirusy Cheaster Beatty, odkryte w r. 1931 przez Kenyona, zawierające niekompletny tekst No­wego Testamentu z III, a nawet II w. po Chr., papirus Bod­mer II, odkryty w 1936 przez Martina, zawierający 14 roz­działów Ew. Jana, pochodzący z końca II w. po Chr., i wresz­cie papirus Rylandsa, odkryty w roku 1920, zawierający frag­menty Ew. Jana, a pochodzący z okolic egipskiego Fajum z pierwszej połowy II w. po Chr.

Przytoczone fakty stanowią zaledwie część danych arche­ologicznych. Prace badawcze są w toku i stale dostarczają jeszcze nowszych, interesujących i ważnych doniesień nauko­wych.

§ 6. ZNACZENIE ODKRYĆ ARCHEOLOGICZNYCH

Archeologia, jak wykazano, oddała Pismu Świętemu nie­ocenione usługi. Wbrew przypuszczeniom krytyki nie tylko nie osłabiła autorytetu Biblii, lecz jeszcze bardziej wzmocniła go.

I. DOKUMENTY POZABIBLIJNE

Przede wszystkim dostarczyła cennych dokumentów pozabiblijnych, potwierdzających wiarygodność Pisma Świętego w wielu drobnych nawet szczegółach. „Wydarzenia uważane do­tąd za «pobożne historie» - pisze W. Keller - przybrały naraz postać historyczną. Wyniki badań niejednokrotnie aż do naj­drobniejszych szczegółów pokrywały się z wiadomościami bib­lijnymi” ²⁶.

II. UWIARYGODNIENIE

Każda epoka historii świętej - od stworzenia i potopu począwszy, poprzez dzieje patriarchów, proroków i królów, a skończywszy na czasach Chrystusa i apostołów²⁷ - zyskała wspaniałą dokumentację faktograficzną, która zweryfikowała treść Biblii i dostarczyła bogatego materiału naukowego, po­zwalającego na lepsze jej zrozumienie ^28. Prace wykopaliskowe w Egipcie, Mezopotamii, Palestynie, Syrii, Azji, Grecji i Rzy­mie wykazały całkowitą zgodność Pisma Świętego z rzeczywi­stością.

Okoliczność ta umacnia zaufanie do autorytetu oraz hi­storycznej wiarygodności Pisma Świętego²⁹. Archeologia udo­wodniła, że Biblia jest księgą starożytną, autentyczną i praw­domówną.

PRZYPISY:

¹ Por. EK, t. 1, s.

² Por. tamże.

³ Por. tamże.

⁴ Por. J. A. Thompson, Biblia i archeologia, PAX, Warszawa 1965; Recent Discoveries in Bibie Land. w: Joungs Analytical Concordance to The Bibie, Grand Rapids, Mich.; S. Mędala. Odkrywanie świata biblijnego przez archeologię („Ateneum Kapłańskie”. Tom 77 z 1971 r., s. 39-56); W.F.Albright, Archeologia Palestyny, PWN, Warszawa 1964; S. N. Kramer, Historia zaczyna się w Sumerze, PWN, Warszawa 1961; S.Moscati, Kultura starożytnych ludów semickich. PWN. War­szawa 1963; L. Lipin i A. Bietow, Gliniane księgi. Wiedza Powechna, Warszawa 1954; F. Gryglewicz, Archeologiczne odkrycia w egzegezie

Nowego Testamentu, Towarzystwo Naukowe KUL, Lublin 1969; W. Kel­ler, A jednak Pismo Święte ma rację. PAX, Warszawa 1959; A. Mierzejewski, Tajemnica glinianych tabliczek. Iskry, Warszawa 1981; Archeologia Palestyny, praca zbiorowa, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1969.

⁵ Por. SDABC. t. I, s. 102-109: S.H.Horn. The Spade Confirms the Book, Washington 1957, s. 75-110: P. Montet, Egipt i Biblia. War­szawa 1963.

⁶ Por. S. H. Horn, dz.cyt., s. 99-101

7 PEB, t. I, s. 40.

⁸ Por. SDABC, t. I, s. 109.119; S. H. Horn, dz.cyt., s. 9-74: A.Parrot, Biblia i starożytny świat, Warszawa 1968; S. H. Kramer. dz.cyt.; S. Moscati, dz.cyt., s. 25-114.

⁹ Por. Historia powszechna, Warszawa 1S62, t. I. s. 228; S. N. Kra­mer, dz.cyt., s. 28.

¹⁰ S. Moscati, dz.cyt., s. 28.

¹¹ Sumerowie, lud niesemickiego pochodzenia, zamieszkujący w IV stuleciu południe Mezopotamii, twórca odrębnych miast-państw (m. in. Ur, Uruk, Larsa, Eridu, Lagasz, Kisz) i wysokiej kultury (ka­nały nawadniające, metalurgia, handel wymienny, pismo klinowe, matematyka, astronomia, sztuka, medycyna itp.). W roku 2340 przed Chr. Sumerowie ulegają przewadze króla Akkadu Sargona i semickim Akkadyjczykom. Powstaje wówczas państwo sumero-akkadyjskie podbite potem, ok. r. 2200 przed Chr. przez Gutejów. Ok. 2110 przed Chr. hegemonię zdobyli władcy z III dynastii Ur i zorganizowali potężne państwo, obejmujące całą Mezopotamię. Na początku II tysiąclecia państwo upadło pod naporem Amorytów, a potem weszło w skład Babilonii - por. EP, s. 749.

¹² Babilończycy, semiccy mieszkańcy południowej Mezopotamii, m. in. Akkadowie, Amoryci i Amorejczycy, twórcy miasta Babilon nad Eufratem, istniejącego już w III tysiącleciu, a potem, w II ty­siącleciu, twórcy państwa starobabilońskiego, w którym zwierzchni­ctwo obejmują Amoryci, a którego przedstawicielem był słynny Hammurabi (1792-1750). W połowie II tysiąclecia Babilonią zawładnę­li Kasyci, tworząc średniowieczne państwo babilońskie z II dynastią babilońską, zwaną kasycką (1590-1150). Później nastaje okres państwa babilońskiego z przewagą Elamitów (Amorejczyków), czyli Chaldej­czyków, którego reprezentantem był Nebukadnesar I. Po okresowym uzależnieniu Babilonii od Asyrii, od VII w. następuje okres państwa neobabilońskiego i wielkiej jego świetności za Nabopolazara, a zwła­szcza jego syna, Nebukadnesara II (605-562). Państwo zostaje podbite w 539 przez Persów. Por. EP, s. 54.

¹³ Asyryjczycy, ludność semicka zamieszkująca Północną Mezopo­tamię, twórcy państwa Asyryjskiego (pocz. II tysiąclecia do roku 612 przed Chr.). Początek daje miasto Aszur, które znajduje się pier­wotnie pod wpływem miasta Ur, potem usamodzielnia się u schyłku III dynastii Ur i wówczas następuje rozkwit państwa (inne miasta to Niniwa, Kelach i inne). W połowie II tysiąclecia Asyria zostaje uzależniona od Hurytów, a po pokonaniu ich przez Hetytów (ok. 1350), staje się potęgą militarną, która dokonuje podboju Babilonii, Syrii, Palestyny. Ulega wreszcie koalicji Medii i Babilończyków. Por. EP, s. 46.

¹⁴ Huryci (Mitani) - lud niesemickiego pochodzenia, który w II tysiącleciu dochodzi do większego znaczenia w Mezopotamii, EP, s. 283.

¹⁵ Elamici - lud przypuszczalnie azjacki, zamieszkujący Elam, nad Zatoką Pankapir, EP, s. 189.

¹⁶ Persowie - lud zamieszkujący Iran, zorganizowani pod wodzą Acheminidów w olbrzymie państwo, które pokonało Medię, Babilonię, Lidie i Egipt. Zdobyte zostaje przez Aleksandra Wielkiego.

¹⁷ Por. J. B. Niemczyk i A. Tschirschnitz, Dzieje ludów biblijnych w zarysie, ChAT, Warszawa 1978; A. Tschirschnitz, Dzieje ludów bi­blijnych, tom I. Ludy ościenne, Warszawa 1986.

¹⁸ Por. SDABC, t. I. s. 119-127; S.H.Horn, dz.cyt. s. 124-134; S. Moscati, dz.cyt., s. 117-250; Archeologia Palestyny, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań, 1971.

¹⁹ Por. W. H. Boulton, Wieczność piramid i tragedia Pompei. s. 222. Zagadnienie jest nadal przedmiotem kontrowersji - J. Kudasiewicz, Biblia historia nauka, „Znak”, Kraków 1978, s. 229. Ostatnie słowo jednak wciąż jeszcze należy do przyszłości, jako że zbadano dotych­czas niewielki zakres tego olbrzymiego pomnika archeologicznego.

²⁰ Por. G. Ricciotti, Dzieje Izraela, Warszawa 1956. s. 96.

²¹ Por. J. T. Milik, Dziesięć lat odkryć na pustyni Judzkiej. War­szawa 3968.

²² Por. SDABC, t. I, s. 127-129; S. H. Horn, dz.cyt., s. 238-256; S. Moscati, dz.cyt., s. 117-173; H. Klengel, Historia i kultura Staro­żytnej Syrii, Warszawa 1971.

²³ Por. G. Hasel, Undestanding the Living Word of God, Mountain View, Calif. 1980, s. 129.

²⁴ Por. tamże.

²⁵ Por. A. Thompson, Biblia i archeologia, s. 219-320; F. Gryglewicz, Archeologiczne odkrycia w egzegezie Nowego Testamentu. Lublin 1962.

²⁶ w. Keller, dz.cyt, s. 8.

²⁷ Por. F. Gryglewicz, dz.cyt.

²⁸ Por. J.A.Thompson, dz.cyt., s. 297.302.320; S. Mędala, dz.cyt., S. 53.

²⁹ Por. PEB, t. I, s. 93-94; L. W. Stefaniak, Archeologia Palesty­ny, termin i zarys jej historii, w: Archeologia Palestyny, dz.cyt., s. 25.

---