21. Wieś Jako temat literacki w twórczości pisarzy Młodej Polski i dwudziestolecia
miedzywojennego.
I. WSTĘP:
l. Sielankowy obraz wsi w literaturze nurtu ziemiańskiego (M. Rej, J. Kochanowski, J. Ch. Pasek). 2. Wzmianki o krzywdzie chłopskiej (M. Rej, W. Potocki, H. Kolłątaj, S. Staszic). 3. Odkrycie kultury ludowej przez romantyków (A. Mickiewicz ballady, II cz. Dziadów). 4. Bogaty obraz chłopskiej egzystencji w literaturze pozytywizmu (E. Orzeszkowa, M. Konopnicka, B. Prus, H. Sienkiewicz).
II. ROZWINIĘCIE - materiał literacki: 1. Dalszy ciąg nurtu, w którym pisarze przedstawiają ciężkie warunki życia i nędzę chłopskiego stanu
a) wiersze J. Kasprowicza W chałupie i cykl sonetów Z chałupy, który jest podobny do cyklu pt.: Obrazki M. Konopnickiej; b) szeroka panorama chłopskiego życia ujętego realistycznie i naturalistycznie w epopei W. S. Reymonta Chłopi; c) przejmujące, nacechowane emocjonalnie, ekspresywne obrazy z opowiadań i powieści S. Zeromskiego - Zmierzch - praca ponad siły i poniżające ludzką godność warunki życia, wyniszczające nie tylko ciało, ale i duszę, - Rozdziobia nas kruki, wrony... - pogrążony w nędzy, nieświadomy sytuacji kraju, narodu chłop staje się hieną, cieszącą się z łupów, mimo że okrada zwłoki, w dodatku zabitego powstańca, - Ludzie bezdomni - brud i choroby w czworakach w Cisach, obojętność bogatego otoczenia wobec skrajnej nędzy, - Przedwiośnie - przerażająca bieda komorników w Chłodku, popychająca ich do okrutnego traktowania starców, w kontraście z luksusami panującymi w Nawłoci. 2. Nowe spojrzenie na chłopów jako na ważną, liczącą się warstwę społeczną a) epopeja chłopska W. S. Reymonta (epickość utworu podnosi rangę tematu) - barwny, ciekawy obraz wiejskiej kultury i tej związanej z codzienną pracą, i obrzędowej: wesele, święta kościelne, - wartości tkwiące w chłopskiej gromadzie: przywiązanie do ziemi, trwałość więzi rodzinnych, solidarność i pomoc w potrzebie, szacunek do pracy i ludzi pracowitych, budzenie się świadomości narodowej, - ciekawe typy ludzkie i charaktery: Boryna - symbol chłopskiej godności; Antek - energiczny, pragnący pracować i przewodzić gromadzie; Hanka - pracowita, skrzętna gospodyni, stanowcza, zaradna, pewna swego; Jagna - obdarzona talentem, nie znająca siebie, swoich pragnień; b) charakterystyka i ocena chłopów jako najliczniejszej warstwy społecznej w perspektywie zbliżającej się walki o wolność kraju w Weselu S. Wyspiańskiego: ciekawi świata, zdają sobie sprawę ze swej roli i siły, zadziorni, rwą się do walki („Z takich jak my był Głowacki"), ale czekają na przywódców spośród inteligencji, poczucie narodowe budzi się w nich, ale bardzo powoli („A kaź tyz ta Polska?" pyta Panna Młoda), nie doceniają idei narodowowyzwoleńczych, na co dzień myślą o własnych, prywatnych sprawach (zgubienie złotego rogu przy schylaniu się po czapkę z pawimi piórami); w sumie, głosi Wyspiański, bez chłopów żaden wysiłek powstańczy się nie powiedzie, ale trzeba jeszcze prowadzić wśród nich akcję uświadamiającą i kierować nimi w walce; c) język, kultura, mentalność podhalańskich górali w zbiorze opowiadań K. Przerwy-Tetmajera Na skalnym Podhalu (gwara i elementy folkloru przestają być traktowane jako coś egzotycznego, a wchodzą do kultury ogólnonarodowej).
3. Nowe spojrzenie na dwór szlachecki odbiegające od tradycyjnego ujęcia Mickiewiczowskiego (Soplicowo - ostoja polskości)
a) Nawłoć (S. Żeromski Przedwiośnie), Boleborza (Z. Nałkowska Granica) — pasożytnicze życie ziemiaństwa, celebrowanie posiłków, leniwe, wygodne, bytowanie bez celu, niedostrzeganie otaczającej nędzy, krzywdzenie chłopów, niski poziom intelektualny, brak uczuć narodowych;
b) negatywne oceny hamującej postęp roli ziemiaństwa sformułowane przez Cezarego Barykę i Zenona Ziembiewicza wraz z ostrzeżeniem przed grożącym wybuchem społecznym; c) groteskowe ujęcie obrazu dworu państwa Hurleckich - W. Gombrowicz Ferdydurke — parodia chłopomanii w działaniach Miętusa, — podkreślanie przez Hurleckich swej pańskości w stosunkach z chłopami i służbą, — nie kończące się rozmowy o krewnych i chorobach, - zaburzenie hierarchii powodem zamieszania, buntu chłopów; d) stworzenie nowego typu ziemianina - M. Dąbrowska Noce i dnie - pozytywny bohater, który spełnia wymogi nowych, nadchodzących czasów. Bogumił to nie wła-ściciel, a dzierżawca, pracujący razem z chłopami, traktowanymi jak sąsiedzi, uważający ziemię za swój warsztat pracy, nie posiadłość, żyjący skromnie z własnej pracy, kochający ziemię, która bez względu na to, czyją jest własnością powinna rodzić i dawać chleb, jest to też według niego obowiązek patriotyczny.
4. Dostrzeganie zalet kontaktu z przyrodą, szukanie na wsi, w chłopskim życiu i kulturze głębokich wartości, chroniących przed zwątpieniem i dekadentyzmem a) J. Kasprowicza powrót na wieś i uczenie się od chłopów ich mądrego stosunku do życia - Nie ma tu nic szczególnego - pochwała prostego życia w kontakcie z naturą, - Przeprosiny Boga — podziw dla prostej, naturalnej chłopskiej religijności, - Modlitwa wędrownego grajka - zrozumienie swego miejsca w życiu, nauka pokory i skromności. b) Leopolda Staffa kontakt z wsią - Pokój wsi - dostrzeganie spokoju, który osiągają chłopi, żyjąc i pracując w zgodzie z naturą, — Kartoflisko - pochwała zwyczajnej, żmudnej, ale ważnej pracy.
III. WNIOSKI: W epoce Młodej Polski i dwudziestolecia międzywojennego zweryfikowano tradycyjne ujęcie tematu wsi w literaturze polskiej. Było to z pewnością związane z wyciągnięciem wniosków z przeszłości, kiedy to chłopi traktowani byli przedmiotowo, budzili litość i współczucie, ale nie liczyli się jako ludzie, osobowości, charaktery. Przemianie uległ także nurt literatury ziemiańskiej, ponieważ historia wyznaczyła ziemiaństwu nowe role. Ważnym zjawiskiem w literaturze Młodej Polski było pojawienie się pisarzy blisko z wsią związanych, a więc lepiej rozumiejących chłopów. Byli to J. Kasprowicz, syn chłopa, W. S. Reymont, syn wiejskiego organisty, W. Orkan, góral z Podhala i wielu innych. Pewną rolę w zbliżeniu do wsi odegrała też, ośmieszona przez Wyspiańskiego, chłopomania, bo pozwoliła inteligentom lepiej poznać chłopów, docenić ich i zrozumieć rolę tej warstwy w życiu narodu. W okresie dwudziestolecia pisarzy chłopskiego pochodzenia jest coraz więcej (np. J. Przyboś), następuje więc kulturalna integracja wsi z pozostałymi warstwami. Zmieniała się wieś, zmieniali się chłopi i ziemianie, a twórcy literatury dokumentowali te przemiany we właściwy sobie sposób.