Procesy geomorfologiczne kształtujące rzeźbę polski
Geomorfologia - nauka o formach rzeźby powierzchni Ziemi oraz procesach je tworzących i przekształcających. Zajmuje się opisem, pomiarem , genezą i wiekiem form powierzchni Ziemi. Procesy kształtujące powierzchnię Ziemi dzieli się na dwa rodzaje:

• procesy endogeniczne, wywołane działaniem czynników pochodzących z wnętrza Ziemi, np. wulkanizm, plutonizm, trzęsienie ziemi, ruchy izostatyczne,

• 
  procesy egzogeniczne, wywołane działaniem czynników zewnętrznych, takich jak: słońce (procesy wietrzeniowe), woda (procesy fluwialne), wiatr (procesy eoliczne), lód (procesy glacjalne), pływy i fale morskie (procesy abrazyjne).

Geomorfologia = geografia+geologia
Czynniki zewnętrzne to wpływ atmosfery (powietrza, wilgoci, deszczu, wiatru, promieni słonecznych), hydrosfery (wód płynących po powierzchni lub w skałach, mórz, lodowców) oraz życia organicznego. Pod wpływem działania tych czynników zachodzą następujące procesy geologiczne:

-       wietrzenie (fizyczne, chemiczne)
-        erozja (rzeczna, lodowcowa, powietrzna)
-         denudacja, polegająca na obniżaniu się powierzchni skał poprzez stałe usuwanie produktów wietrzenia i przenoszeniu ich z wyższych miejsc terenu do niższych i stopniowym obniżaniu poziomu skały macierzystej,
-         transport materiałów zwietrzelinowych przez wiatr, wody i lodowce (nieraz na znaczne odległości),
-         akumulacja (osadzanie się produktów wietrzenia na lądzie lub w środowisku wodnym).

Obecna budowa skorupy ziemskiej jest więc wynikiem wielu procesów geologicznych, jakie zachodziły w przeszłości i zachodzą współcześnie na powierzchni i wewnątrz skorupy ziemskiej. Wszystkie procesy zachodzące w głębi skorupy ziemskiej i na jej powierzchni są czynnikami skałotwórczymi. Całokształt zjawisk, które wytworzyły skały lite i grunty o określonym typie petrograficznym i określonych właściwościach, nazywamy petrogenezą. 

Ogólna charakterystyka procesów geologicznych

Podział procesów

Procesy geologiczne mogą być niszczące lub twórcze. Mogą one działaś we wnętrzu Ziemi, bądź na jej powierzchni. Procesy geologiczne wywołane czynnikami wewnętrznymi nazywamy endogenicznymi, lub wewnętrznymi, wywołane zaś czynnikami zewnętrznymi egzogenicznymi lub zewnętrznymi. W wyniku działania procesów wewnętrznych powstają różnego rodzaju nierówności na powierzchni Ziemi (stożki wulkaniczne, łańcuchy górskie, pęknięcia), a także skały magmowe i metamorficzne. Procesy zewnętrzne dążą natomiast do osiągnięcia prawie równi. W wyniku ich działalności powstają także skały osadowe. Tak więc, rzeźba powierzchni skorupy ziemskiej jest wynikiem działania wzajemnie zwalczających się grup procesów geologicznych zewnętrznych i wewnętrznych. .Do procesów wewnętrznych zaliczamy magnetyzm, metamorfizm, ruchy skorupy ziemskiej. Do procesów zewnętrznych zaliczamy: zespół procesów niszczących (denudacyjnych) do których zalicza się wietrzenie, wszelkiego rodzaju erozje i powierzchniowe ruchy masowe; transport rozdrobnionego materiału; akumulacyjne, gromadzenie materiału

Procesy w Polsce

Na obszarze Polski zachodzą procesy zewnętrzne. Procesy wewnętrzne intensywnie działały w ubiegłych epokach geologicznych. Pozostały jedynie skutki ich działania w postaci istnienia gór, skał magmowych, metamorficznych, a także zaburzenia w przestrzennym układzie skał. Po ostatnim akordzie działań wulkanicznych w trzeciorzędzie mamy dzisiaj na obszarze Sudetów występowanie ciepłych i mineralogicznych źródeł.

Geomorfologia. Bada ona współczesne, obecnie widoczne ukształtowanie powierzchni Ziemi. Formy ukształtowania powierzchni będącej wynikiem działania różnych procesów nazywa się formami geomorfologicznymi.

Procesy wewnętrzne

Procesy wewnętrzne wywołane są czynnikami pochodzącymi z wnętrza ziemi, a ich działalność, od wnętrza ku powierzchni skorupy objawia się np. : powstawaniem stożków wulkanicznych, trzęsieniem ziemi, czy tworzeniu się skał magmowych i metamorficznych. Do procesów wewnętrznych należą:

• platonizm - związany z powstawaniem magmy, skał głębinowych, skały głębinowe to skały plutoniczne

• wulkanizm - wydostawanie się z głębi stopu skał zwanych lawą, lawy tworzą skały typu wylewnego

• ruchy skorupy ziemskiej

• metamorfizm - przeobrażenie powodujące zmiany magmowych i osadowych skał, pod wpływem wysokiego ciśnienia i temperatury zmienia się tekstura, struktura i skład mineralny skał.

Procesy magmowe

Procesy magmowe (magnetyzm) polegają na tworzeniu się w głębi skorupy ziemskiej ognistopłynnego stopu tzw. Magmy i jej wędrówce w głębi ku powierzchni Ziemi. Magma składa się z wielu pierwiastków a w jej skład wchodzą najczęściej tlenki. Najwięcej w magmie jest dwutlenku krzemionki oraz tlenku glinu. Obok składników ciekłych magma zawiera takie składniki : para wodna, dwutlenek węgla, dwutlenek siarki, siarkowodór i inne. Skład magmy m9oze być bardzo różny ze względu na ilość i rodzaj składników ciekłych jak i lotnych. Najogólniej magmy dzielimy na:

• kwaśne, zawierające 65% krzemionki

• zasadowe zawierające poniżej 50% krzemionki oraz znikoma ilość tlenków metali, przede wszystkim, żelazo i magnez

Podczas wędrówki magmy ku zewnętrznym partią skorupy ziemskiej magma stopniowo ochładza się a nastanie krzepnie. Proces wciskania się magmy w otaczające ogniska magmowe skały, a zwłaszcza w pęknięcia, szczeliny, nazywamy intrudowaniem a utworzone formy intruzjami.

intruzje magmowe :

1. batolit, 2. żyła kominowa, 3. stożek wulkaniczny, 4. lakolit, 5. sill, 6. dajka, 7. skały przeobrażone, 8. skały osadowe.

Procesy magmowe zachodzące w głębi skorupy ziemskiej nazywamy platonizmem, natomiast procesy, wywołane introduzjami magmy, pojawiające się na powierzchni ziemi wulkanizmem

Zjawiska wulkaniczne

Zjawiska wulkaniczne koncentrują się w miejscach, gdzie magma przebiwszy się kanałem przez sztywne skały, wydostaje się na powierzchni skorupy ziemskiej tworząc wulkany. Wulkany bywają różnego rozmiaru i kształtu, zależnie od ilości i jakości wyrzucanych materiałów, a także od sposobu wydobywania się na powierzchnię ziemi. Wypływ lawy może być punktowy lob liniowy, gdy produkty wulkaniczne wydobywają się przez podłużna szczelinę. Wyróżnia się zatem erupcje centralne i linearna. Produktami erupcji mogą być ciała ciekłe (lawa), stałe ( materiał piroklastyczny) i gazowe. Przy erupcjach lawy kwaśnej zawierającej dużo dwutlenku krzemu, a wiec charakteryzującymi się duża lepkością i wysoką temperaturą, wybuch wulkanu jest krótkotrwały i gwałtowny. Wyrzucane są głównie ciała stałe (bomby, piasek, pył wulkaniczny) i gazy ( głównie para wodna) wulkany tak nazywamy wezuwiańskimi lub eksplozywnymi. Tworzą one stare i wysoki stożki jak etan i Wezuwiusz. Jeżeli iż wulkanu wydobywa się lawa zasadowa o małej lepkości wybuch wulkanu jest stosunkowo spokojny i długotrwały. Głównym produktem wybuchu jest lawa czyli magma, która utrąciła składniki lotne. Wulkany takie nazywamy hawajskimi lub lawowymi. Tworzą one płaskie, rozległe stożki, w kształcie pokryw, które najczęściej zbudowane są z batolitu. Występują przede wszystkim na Hawajach. Działalność po pewnym okresie zaniki.. W końcowej fazie powstają gejzery czyli gorące źródła (z których okresowo wyrzucana jest na powierzchnie gorąca woda i para. Rozmieszczeni wszystkich wulkanów na kuli ziemskiej, związane jest z ostatnia fazą górotwórczą. Wulkany występują głównie w strefie Śródziemnomorskiej i wzdłuż wybrzeży Pacyfiku. NA terenie Polski spotykamy jedynie wulkany dawno wygasłe np. Góra św. Anny k. Opola, Góra Żar k Czorsztyna

Geneza skał magmowych

W wyniku platonizmu i wulkanizm powstają jak już wspomniano wyżej skały magmowe. Są to skały, które jako pierwsze powstały na Ziemi, powstają również współcześnie. Z nich to właśnie zbudowana jest główna litosfera. Skały magmowe ze względu na genezę dzielimy na głębinowe, żyłowe i wylewne. Skały głębinowe i większość żyłowych, dzięki poważnemu spadku temperatury, jaka panuje w głębi ziemi krystalizowały się powoli. Ta powolna krystalizacja poszczególnych składników pozwoliła na wykrystalizowanie wszystkich materiałów. Są one widoczne w skale, brak jest jakiegokolwiek uporządkowania w ich ułożeniu. Na powierzchni ziemi lawa stygnie znacznie szybciej niż magma w głębi ziemi. Skały wylewne zatem nigdy nie mają struktury jawnokrystalicznej. Spotyka się w nich strukturę skrytokrystaliczną, w której kryształy widoczne są pod mikroskopem, bądź bezpostaciowe w których brak jest kryształów. Wiele skał wylewnych zaczęło krystalizacje już w głębi ziemi. Skały takie posiadają strukturę porfirowa, tzn. blok kryształów widocznych gołym okiem powstałych w pierwszej fazie krystalizacji i występuje ciasto skalne o strukturze skrytokrystalicznej bądź postaciowej. Obok podziału genetycznego skał magmowych stosuje się również podział oparty na ich składnikach mineralnych. Wyróżnia się skały magmowe kwaśne zawierające ponad 10% minerału kwarcu, obojętne w których może być do 10 % kwarcu i brak skaleniowców (glinokrzemianów) oraz zasadowe nie zawierające kwarcu, natomiast zawierające skaleniowce.

Osadowe

Denudacja - niszczenie, wietrzenie skał (mechanicznie i chemicznie) transport mas skalnych, grawitacyjnych, wad płynących, lodowcowych, eoliczny = wietrzny. Na skutek powstają skały osadowe

Definicja i podział skał osadowych

Skałami osadowymi nazywamy skały, które powstają w akumulacji cząstek mineralnych lub organicznych w środowisku wodnym lub lądowym. Mogą być to produkty niszczenia starszych skał, wytrącania z roztworów wodnych lub działalności organizmów. Skały osadowe dzieli się na trzy główne grupy: skały okruchowe, skały chemiczne, skały organogeniczne. Ze względu na środowisko w jakim mogą powstawać skały osadowe, stosuje się czasami podział na : a) skały subakwalne (osadzają się w wodzie) b)skały subaeralne (osądzające się na lądzie

W niektórych przypadkach mogą występować trudności o jednorazowym określeniu genezy w obrębie skał osadowych, jeżeli skały składają się z elementów o różnym pochodzeniu

Definicja i geneza skał okruchowych

Skałami okruchowymi nazywamy skały w wyniku nagromadzenia okruchów skalnych, ziaren mineralnych w zbiornikach wodnych lub na lądzie. Do powstawania skały okruchowej prowadzi szereg procesów:

a) wietrzenie wcześniej istniejących skał b) transport c) sedymentacja (osadzanie się) d) dioganeza - scementowanie

Skała okruchowa powstaje już w momencie sedymentacji okruchów. Powstaje wówczas ośrodek skalny składający się z okruchów niezwiązanych ze sobą żadną dodatkową substancją. W takim osadzie mogą następować dalej procesy doprowadzające m. In. Do scementowania skały, które określa się wspólną nazwę diageneza. W przyrodzie spotykamy skały o różnym stopniu zdiagenezowania, co najczęściej objawia się jako słabsza lub silniejsza cementacja osadu. Stopień zdiagenezowania może być określany również przy badaniach własności mechanicznych niektórych skał jako stopień konsolidacji tj. utwardzeniem skały jako wynik ściskania osadu przez wyżej gromadzące się masy skalne lub. Np. nacisk przesuwającego się po nich lodowca

Działalność lodowców kontynentalnych

Działalność lodowców to głównie działalność twórcza. Na obszarach objętych zlodowaceniem przeważają różne formy morfologiczne akumulacji lodowcowej. Osady lodowcowe E. Runie dzieli pod względem genetycznym w następujący sposób :1) Osady typowo lodowcowe (glacjalne) 2) Osady wodno lodowcowe (fluwioglacjalne) a) osady rzeczno lodowcowe (fluwioglacjalne) b) osady jeziorno lodowcowe (limnoglacjalne)

Osady określone powyżej jako „typowe lodowcowe” zostały osadzone prze z wytopienie się bezpośrednio z lodu lodowcowego. Osady wodno lodowcowe osadzone zostały dzięki wodom z topniejącego lodowca (osady rzeczno - lodowcowe, inaczej fluwioglacjalne) albo osadzone w jeziorach pod czołem lodowca (osady jeziorno lodowcowe, inaczej limnoglacjalne). Na rys.24 pokazano rozmieszczenie form lodowcowych w planie, zrobiono przy tym założenie, że lądolód poruszał się na rozpatrywanym terenie z północy na południe. Taki bowiem był ogólny kierunek poruszania się plejstoceńskich lądolodów na obszarze Europy, w tym i na obszarze obecnej Polski. Lokalnie jednak na skutek wykorzystywania przez lądolód wcześniej istniejących dolin rzecznych lub na skutek omijania przeszkody w postaci wzniesienia, kierunek płynięcia lądolodu mógł być inny niż założony tutaj. Maksymalny zasięg lodowca wyznacza morena czołowa. W kierunku południowym rozciąga się strefa działalności wód wypływających spod lodowca. Główną forma geomorfologiczną są ty sandry. Na północ od moreny czołowej rozciąga się rozległy obszar moreny dennej, a na nim inne mniejsze formy. Rys.25 przedstawia przekrój przez obszar objęty dwukrotnie zlodowaceniem.

Ogólna charakterystyka utworów i form geomorfologicznych akumulacji lodowcowej

Większość osadów lodowcowych charakteryzuje się brakiem selekcji i warstwowania. Obok drobnych frakcji występują olbrzymie nieraz głazy narzutowe i kry glacjalne, Osady fluwioglacjalne są selekcjonowane i warstwowanie, jednak w mniejszym stopniu niż utwory rzeczne. W składzie mineralnym i petrograficznym utworów lodowcowych na obszarze Polski dominują skały skandynawskie. Lokalnie może wstępować duży udział materiału miejscowego, np. liczne krzemienie w morenie czołowej k. Częstochowy. Do form akumulacji lodowcowej zaliczamy: morenę czołową, morenę spiętrzona, morenę denna, ozy, sandry, kemy, pradoliny. Osady zastoiskowe nie tworzą charakterystycznych form geomorfologicznych.

Morena czołowa powstaje podczas postoju czoła lodowca. W morfologii tworzy wały o względnej wysokości od kilkudziesięciu metrów i rozciągłości najczęściej wschód - zachód. Na obszarze ostatniego zlodowacenia morena czołowa tworzy strefę o szerokości kilku, a nawet kilkunastu metrów, o bardzo urozmaiconej mikrorzeźbie i budowie. Występują tu liczne wyniosłości i zagłębienia często wypełnione wodami jezior. W skład moreny czołowej wchodzą wszystkie frakcje z przewagą frakcji piaskowej i żwirowej. Bardzo rzadko może występować glina zwałowa

Morena spiętrzona występuje w bezpośrednim sąsiedztwie moreny czołowej, po jej północnej stronie. Powstaje ona podczas niewielkich oscylacji lodowca. Tworzy ją morena denna, która uległa spiętrzeniu, bądź osady fluwioglacjalne lub starsze utwory podłoża. Utwory te mają bardzo skomplikowany układ

Morena denna powstaje podczas wycofywania się lodowca. Zajmuje duże tereny na północ od moreny czołowej. W morfologii stanowi obszar lekko falisty z licznymi niewielkimi wzniesieniami i zagłębieniami często wypełnionymi wodami jezior. Zbudowana jest przede wszystkim z gliny zwałowej, w jej skład wchodzą wszystkie frakcje. Stosunek ilościowy poszczególnych frakcji jest bardzo zmienny. Na powierzchni glin zwałowych, dzięki wypłukaniu przez wody osadowe frakcji pyłowej i iłowej, często zalega warstwa piasków zwałowych grubości ok. 1m , w skrajnym przypadku może powstać bruk morenowy, czyli nagromadzenie głazów pochodzących z gliny zwałowej. W warstwach glin zwałowych dość często spotyka się przewarstwienia pisku i żwiru, w których występuje woda niekiedy pod znacznym ciśnieniem hydrostatycznym.

Ozy należą do form wodnolodowcowych, rzeczno-lodowcowych. Występują na obszarze moreny dennej w formie symetrycznych wałów. W przekroju poprzecznym przypominają nasypy kolejowe. Rozciągają się zgodnie z ruchem lodowca z północy na południe. Powstają one w wyniku erozji wód znajdujących się pod lodowcem i kumulacji wyerodowanych materiałów w sąsiedztwie. Zbudowane z frakcji żwirowej i piaskowej. Są to osady dobrze przesortowane i warstwowane. Zewnętrzne części ozów otulone są gliną zwałową, w sąsiedztwie często występują jeziora rynnowe. Występują na południu.

Sandry występują w formie rozległych stożków napływowych usypanych przez wody wypływające z pod lodowca, w rzeźbie terenu stanowią rozległe równiny pocięte rozległymi dolinami najczęściej pokryte asem sosnowym. Najgrubsze frakcje znajdują się w sąsiedztwie moren czołowych. Im dalej od czoła lodowca tym frakcje są drobniejsze.

Kemy są to formy geomorfologiczne mające postać wałów lub garbów o nieregularnym kształcie na płaskich powierzchniach tarasowych. Pagórki lub wały kemów powstają w obniżeniach lub szczelinach lodowca a także pomiędzy bryłami martwego lodu. Do zgrubień tych wody spływające z powierzchni lodu znoszą materiał o różnej frakcji od pyłowej do drobnych na ogół żwirów. Tarasy kemowe powstają dzięki zmywaniu z brył martwego lodu materiału skalnego i osadzeniu o po bokach bryły lodowej. Osady zgromadzone w kemach są z reguły warstwowane, przy czym w poszczególnych warstwach występują ziarna tej samej frakcji. W jeziorach zastoiskowych gromadziły się najdrobniejsze frakcji pyłowe i iłowe powstały z nich iły warłowe o warstwowej strukturze.

Pradoliny są to szeroki do kilku dziesięciu kilometrów doliny, zostały wyżłobione w okresach postoju lodowców przez wielkie rzeki powstałe z połączenia potoków lodowcowych z rzekami płynącymi z południa Polski. Profil osadów wypełniających pradoliny jest typowy dla utworów aluwialnych na dole występuje seria osadów gruboziarnistych ku górze coraz drobniejszych. Miejscami torfy, płaty kredy łąkowej a nawet gliny zwałowej. Mięższość całej serii wynosi kilkadziesiąt metrów. Są to utwory zasobne w wodę, zaopatrują miasta w wodę np. Poznań, Gdynia. Największe w Polsce PRADOLINY: Pradolina Wrocławsko-Mageburska, Warszawsko-Berlińska, Pomorska, Toruńsko-Eberswalska.

Zlodowacenia i ich osady na terenie Polski:

W epoce Plejstocenu kilkakrotnie lądy posuwające się ze Skandynawii ku południu nasuwały się na obszar Polski. Przy szczególnym rozpatrywaniu stratygrafii wyróżnia się w nich tak zwane stadiały i interstadiały a to ze względu na stwierdzone oscylacje lądolodu często różniące się zasięgiem czoła lądolodu w czasie jednego zlodowacenia. Liczba zlodowaceń i interglacjałów jest sprawą dyskusyjną (na obszarze Polski) Pojawiały się lodowce górskie. Na obszarze gdzie znajdują się osady zlodowacenia środkowopolskiego formy geomorfologiczne są silnie zdeludowane brak jest jezior lodowcowych a większość osadów tego zlodowacenia jest zmienna i waha się od 0 do 10 metrów. Najczęściej zachowane formy akumulacji lodowcowej obserwuje się w zasięgu ostatniego zlodowacenia północno bałtyckiego. Rzeźba powierzchni terenu jest bardzo urozmaicona , poszczególne formy są na ogół bardzo czytelne, występuje wiele jezior polodowcowych

Era	Okres geologiczny	Czas w mln lat	Główne wydarzenia w Polsce
kenozoiczna	czwartorzęd	2 do dziś	Zlodowacenia, które ukształtowały rzeźbę obecnej powierzchni kraju, ukształtowało się Morze Bałtyckie
		trzeciorzęd	65-2	Alpejskie ruchy górotwórcze, powstały Karpaty i Zapadlisko Przedkarpackie; powstanie złóż węgla brunatnego, siarki, ropy naftowej i gazu ziemnego,
	mezozoiczna	kreda	140-65	Powstały pokłady wapieni, margli i kredy piszącej, wypiętrzenie Wału pomorskiego-kujawskiego
		jura	195-140	Transgresje i regresje morskie, ciepły klimat, powstała Jura Krakowsko - Częstochowska, Pieniny
		trias	230-195	Znaczny obszar Polski zajmowała pustynia
	paleozoiczna	perm	290-230	Hercyńskie ruchy górotwórcze, powstanie złóż soli kamiennej, ropy naftowej i gazu ziemnego, rud cynku i miedzi
		karbon	360-290	Hercyńskie ruchy górotwórcze, powstanie złóż węgla kamiennego, powstawanie Sudetów Zachodnich oraz kolejne wypiętrzenia Gór Świętokrzyskich, Karkonosze
		dewon	395-360	Hercyńskie ruchy górotwórcze, sfałdowane zostało podłoże krystaliczne Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski
		sylur	435-395	Kaledońskie ruchy górotwórcze, powstawanie Sudetów Wschodnich i fałdowanie niektórych części Gór Świętokrzyskich, sfałdowanie Gór Kaczawskich oraz wydźwignięcie granitowo-gnejsowe Gór Izerskich, Bystrzyckich, Orlickich i Masywu Śnieżnika.
		ordowik	500-435
		kambr	570-500	Kaledońskie ruchy górotwórcze
Prekambr( Era archaiczna i proterozoiczna)		2600-570	Powstanie atmosfery z tlenem, formowanie się Gór Sowich w Sudetach
				4600-2600	Początki Ziemi - brak śladów życia

PREKAMBR

W prekambrze najstarszym okresie, obejmującym 85% dziejów Ziemi.

W tym czasie zachodziły kilkakrotne ruchy górotwórcze uaktywniające procesy wulkaniczne. Z tego okresu pochodzą głównie skały magmowe i przeobrażone, np: granity, gnejsy, łupki krystaliczne.

W Polsce na skały prekambru natrafiono:

w Sudetach (na powierzchni)

m.in. W Górach Izerskich, Górach Sowich,

Skały te reprezentowane są przez m.in. łupki metamorficzne, granity, wapienie krystaliczne, gnejsy, kwarcyt.

w Polsce północno-wschodniej

zachodnia część platformy wschodnioeuropejskiej. Utwory prekambru występują tu na głębokości 250-5000 m. W budowie geologicznej tego regionu wyróżniają się, centralnie położone, archaiczne elementy strukturalne fundamentu krystalicznego - reprezentuje je granit, występują tu także kwarcyty

ERA paleozoiczna w pl

• Podczas tej ery, trwającej około 375 mln lat, skorupa ziemska ulegała przeobrażeniom. Dwukrotnie zachodziły ruchy górotwórcze: starsze kaledońskie i młodsze - hercyńskie.

• W Polsce podczas orogenezy kaledońskiej powstało najstarsze i najwyższe pasmo Gór Świętokrzyskich - Łysogóry a także niektóre masywy Sudetów ( Góry Kaczawskie, G. Orlickie, G. Bystrzyckie i Masyw Śnieżnika.)

• W okresie tym nasiliły się zjawiska wulkaniczne. Spowodowały one powstawanie grubych serii skał wulkanicznych budujących dziś m.in. Góry Wałbrzyskie i Kamienne i G. Kaczawskie w Sudetach. W karbonie panowały u nas warunki klimatyczne, podobne do tych, jakie występują obecnie w strefie klimatu równikowego (wysoka temperatura i duża wilgotność powietrza przez cały rok).

• Podczas orogenezy hercyńskiej na obszarze Dolnego Śląska powstały liczne intruzje granitów. Są to: batolity: Strzegom - Sobótka, Strzegom - Niemczański, Kudowy, Karkonoszy. Z granitowych intruzji pozostały wyniosłości terenu i masywy górskie, np. Karkonosze i Tatry.

• W kambrze, sylurze i dewonie miały miejsce największe transgresje morskie - osady morskie występują na całej powierzchni, ale zwykle są przykryte młodszymi utworami. Są to głównie: łupki ilaste, piaskowce, zlepieńce i wapienie m.in. Góry Świętokrzyskie; Kielce, Chęciny -wapienie; Wyżyna Śląska - zlepieńce i piaskowce.

Główne surowce mineralne i skały w paleozoiku

Karbon - wegiel to co w tabelce

W dewonie i permie panował klimat suchy. Na większości terenów Polski występowały pustynie. Z tego okresu pochodzą skały osadowe o czerwonym i wiśniowym zabarwieniu - piaskowce i zlepieńce ( G. Wałbrzyskie, Pogórze Wałbrzyskie).

W permie w wysychających morzach powstały pokłady soli kamiennej okolic Kłodawy i Inowrocławia na Kujawach.

Proces powstawania węgla

• Jednym z najważniejszych bogactw mineralnych w Polsce jest węgiel kamienny.

• Ta skała osadowa pochodzenia organicznego powstała z rozkładających się szczątków widłaków, skrzypów, paproci porastających bagienne obszary naszego kraju w karbonie.

• Proces powstania węgla nazywany jest karbonizacją. Polega on na wzbogacaniu szczątków organicznych w pierwiastek węgiel w wyniku działania wysokiej temperatury i ciśnienia przy jednoczesnym braku tlenu.

• Pokłady węgla na przestrzeni dziejów poddawane były procesom kompresji, fałdowania i przemieszczania w wyniku działania poziomych i pionowych ruchów skorupy ziemskiej.

• Pokłady węgla kamiennego przykrywane były innymi pokładami skał pochodzenia organicznego.

• Surowiec ten wydobywany jest na Wyżynie Śląskiej i w Zagłębiu Lubelskim

Era mezozoiczna

• Era mezozoiczna trwała ok. 160 mln lat.

• W triasie znaczny obszar zajmowała nadal pustynia. Tworzyły się przede wszystkim czerwone i czerwonofioletowe piaskowce, występujące obecnie w G. Świętokrzyskich i Sudetach. Pod koniec triasu nastąpiła transgresja morska; również na południu na terenie dzisiejszych Tatr pojawiło się morze; w górnym triasie morze ustąpiło tylko z terenów północnej Polski, natomiast pozostało na obszarze Tatr i na południe od nich. Na dnie morza osadziły się warstwy wapieni i dolomitów o znacznej grubości, spotykane dziś na Wyżynie Śląskiej. Serie skalne zawierają rudy cynku, ołowiu z domieszką srebra. Nazywa się je dolomitami kruszconośnymi.

• W jurze w Polsce zapanował ciepły i wilgotny klimat podzwrotnikowy; na początku jury morze było jedynie na południu Polski, ale w jurze środkowej zalało ono większą część obszaru Polski; Jedynie Sudety i niewielkie obszary wschodniej części Polski były wyspami. Powstały w tym czasie m.in. Wapienie budujące Wyżynę Krakowsko - Częstochowską oraz Pieniny.

W Kredzie po krótkiej regresji w dolnej kredzie morze ponownie zalało niemal całą Polskę; w górnej kredzie ponad morzem wznosiły się jedynie Górny Śląsk, fragmenty Sudetów i masyw małopolski, wtedy też w środkowej Polsce utworzył się Wał Środkowopolski, ciągnący się od okolic Kołobrzegu po Lubelszczyznę i obejmujący Góry Świętokrzyskie, które w tym czasie zostały podniesione wzdłuż strefy uskoków; u schyłku kredy morze wycofało się.

• W kredzie powstawały pokłady wapieni, margli, kredy piszącej, występujące na Wyżynie Lubelskiej

• Przez całą prawie erę mezozoiczną w miejscu dzisiejszych Karpat znajdowało się zagłębienie wypełnione wodą, nazwane geosynkliną karpacką. Zgromadziły się tu kilkumetrowej miąższości pokłady piasków, żwirów, mułów, z których powstały piaskowce, zlepieńce, iłowce i mułowce. Stanowią one flisz, który buduje Karpaty Zewnętrzne.

Era kenozoiczna

Najmłodsza era w dziejach Ziemi, która zaczęła się 65 milionów lat temu i trwa nadal.

Zaczęte w mezozoiku alpejskie ruchy górotwórcze w neogenie - trzeciorzędzie ( 20 mln lat temu) przechodziły największe natężenie. W tej orogenezie powstały Karpaty a Sudety i G. Świętokrzyskie zostały wydźwignięte i uległy spękaniu.

W trzeciorzędzie morze z północnej części Polski ustąpiło, ale pozostały na jego miejscu ogromne jeziorzyska, w których gromadził się materiał znoszony przez rzeki; pozostałością ówczesnych bagien są eksploatowane dziś pokłady węgla brunatnego; na południu Polski sfałdowane zostały Beskidy (Karpaty Zewnętrzne)

Wśród skał z trzeciorzędu można wymienić:

Na Podhalu flisz podhalański: łupki i piaskowce; oraz bursztyny pochodzące ze świetlistych, suchych lasów - paleogen

piaski, żwiry, wapienie, gipsy; na południowych stokach Gór Świętokrzyskich; na Niżu zaś: iły poznańskie; - neogen

czwartorzęd

W czwartorzędzie na teren Polski od północy kilkakrotnie nasunął się lądolód; ocieplenia klimatu powodowały topnienie i wycofywanie się lądolodu, w okresach zimniejszych lądolód posuwał się na południe

na początku holocenu klimat był jeszcze zimny i suchy, przejściowo panowała roślinność tundrowa; na północy Polski w ciągu kilku tysięcy lat ukształtowało się Morze Bałtyckie, na rozległych powierzchniach piaszczystych pozostawionych przez lądolód powstawały wydmy; jednak klimat stopniowo się ocieplił i formy terenu ukształtowane przez lądolód i lodowce w górach zaczęły ulegać powolnemu niszczeniu;

Rzeźba gór w Polsce jest wynikiem działania lodowców, erozji wywołanej wodami i wietrzenia. Ostatnie lodowce ustąpiły ok. 10 000 lat temu. Typowymi formami polodowcowymi w górach są U-kształtne doliny oraz np. cyrki lodowcowe, żłoby i mutony.

Podział Polski na jednostki geologiczno-tektoniczne

a)jednostki platformy wschodnio-europejskiej
-wzniesienie Łeby
-obniżenie perybałtyckie
-niecka Brzeźna
-wzniesienie mazursko-suwalskie
-obniżenie podlaskie
-wzniesienie podlaskie (Sławatycz)
-obniżenie nadbużańskie
b)jednostki tektoniczne platformy paleozoicznej
-wał kujawsko-pomorski
-niecka łódzka
-niecka miechowska
-niecka mogileńska
-niecka szczecińska
-monoklina przedsudecka
-monoklina śląsko-krakowska
c)obszary fałdowań alpejskich
-zapadlisko przedkarpackie
-Karpaty
-Pieniny
-Tatry

Platforma wschodnioeuropejska

• Jest najstarszą i największą jednostką Europy

• W Polsce obejmuje obszar od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Radzyń Podlaski, Zamość po wschodnią i północna granicę Polski

• Zbudowana jest z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych ( głównie gnejsy, granity i łupki krystaliczne). Na cokole platformy spoczywa pokrywa utworzona z paleozoicznych i mezozoicznych skał osadowych( wapienie, piaskowce, gliny, piaski). Powierzchnia cokołu platformy wschodnioeuropejskiej jest zróżnicowana, tworzą ją wzniesienia i obniżenia. Przykładem wzniesień są: Sławatycz i wyniesienie mazursko- suwalskie. Natomiast do obniżeń należą : podlaskie, nadbużańskie i nadbałtyckie.

• Na południowym zachodzie podłoże platformy zapada się kilkoma uskokami. Jest to strefa głębokiego rozłamu w skorupie ziemskiej. Ta dyslokacja stanowi geologiczną granicę pomiędzy najstarszymi prekambryjskimi skałami Europy a młodszymi kaledońskimi i hercyńskimi strukturami kontynentu. Dyslokacja ta nazywa się strefą Teisseyre'a - Tornquista (T - T).

Strefa paleozoiczna fałdowań górskich

• Obejmuje północno - zachodnią i środkową Polskę oraz pas gór (Sudety i Przedgórze Sudeckie) oraz wyżyny.

• Zachodnia część Polski została uformowana w paleozoiku. Stanowi ona platformę paleozoiczną.
  Ma znacznie bardziej skomplikowaną budowę niż platforma prekambryjska (wschodnioeuropejska). Obejmuję strefę fałdowań kaledońskich i hercyńskich.

• Na terenie Polski struktury kaledońskie odsłaniają się w bardzo niewielu miejscach i są silnie zdegradowane:

w Sudetach są najwyraźniejsze (głównie G. Kaczawskie i okolice Kłodzka)

w G. Świętokrzyskich (głównie południowej ich części)

• Na obszarze Polski w orogenezie hercyńskiej:

powstały Sudety wraz z zapadliskiem górnośląskim

sfałdowane zostało podłoże krystaliczne Przedgórza Sudeckiego i Wielkopolski

nastąpiło morfologiczne odmłodzenie Gór Świętokrzyskich

• Ruchy górotwórcze doprowadziły do powstania głównych jednostek geologicznych Polski północno - zachodniej i środkowej. Są nimi:

• wał kujawsko - pomorski zwanym często środkowopolskim (wzdłuż linii Kołobrzeg-Bydgoszcz-Włocławek-Opoczno), który w trzeciorzędzie został poddany silnej denudacji, stąd nie widać go w dzisiejszej rzeźbie terenu

• system niecek obrzeżających wał (niecka brzeżna, położona wzdłuż północno-wschodniego stoku wału oraz niecka szczecińsko-mogileńsko-łódzko-miechowska położona wzdłuż południowo-zachodniego stoku wału)

• monoklina przedsudecka

• Wszystkie wyżej wymienione jednostki są obecnie przykryte osadami kenozoiku.

Fałdowania alpejskie

• Są najmłodszymi jednostkami geologicznymi na terenie Polski

• Orogeneza alpejska w Polsce :

• Tatry

• niecka Podhala

• Pieniny

• Karpaty Zewnętrzne (fliszowe) - Beskidy wraz z pogórzami oraz Bieszczady

• Zapadlisko Przedkarpackie

• doszło do odmłodzenia Sudetów i kolejnego odmłodzenia G. Świętokrzyskich.

Położenie Polski na tle budowy geologicznej Europy

• Archeoeuropa

• Część Polski leżąca w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej

• Od linii Koszalin, Bydgoszcz, Warszawa, Zamość po wschodnią i północną granicę Polski

• Platforma paleozoiczna

• Paleoeuropa

• Część Sudetów

• Góry Kaczawskie, Blok Izerski, Blok Śnieżnika

• Południowa część Gór Świętokrzyskich

• Mezoeuropa

• G. Świętokrzyskie

• Sudety

• Zapadlisko śląsko-krakowskie

• Tereny leżące na północ od wyżej wymienionych jednostek nie wchodzące do archeoeuropy

• Neoeuropa

• Karpaty

• Zapadlisko przedkarpackie

Cykl geograficzny : Wspólne działanie tych procesów prowadzi do ciągłej ewolucji rzeźby Ziemi. Gdyby nie następowało różnicowanie się powierzchni Ziemi spowodowane czynnikami wewnętrznymi, procesy erozyjne doprowadziłyby do całkowitego wygładzenia powierzchni ziemi w ciągu kilku milionów lat. Gdyby zaś nie działała erozja, procesy tektoniczne wytworzyłyby skalisty krajobraz o dramatycznych różnicach wysokości, nieprzyjazny dla istot żywych. W rzeczywistości zachodzi ciągła obróbka powierzchni, którą można schematycznie opisać w kategoriach tzw. cyklu geograficznego (współcześnie stosuje się również określenie cykl denudacyjny). Charakterystyka cyklu denudacyjnego zależy od środowiska klimatycznego, o jakim mowa - w obszarach suchych dominuje np. działanie erozyjne wiatru, w obszarach wilgotnych: wody, a w obszarze klimatu arktycznego: lodu. Poniższy opis przybliża przebieg procesów przy umiarkowanych temperaturach i opadach, czyli m.in. na terenie Polski.
Cykl rozpoczyna się z chwilą wypiętrzenia się jakiegoś bloku skalnego ponad otoczenie - może być to jednorazowe wydarzenie tektoniczne lub część większego procesu orogenezy. Z biegiem czasu deszcze, nasłonecznienie i ruchy masowe prowadzą do przekształcenia litej powierzchni skalnej ("skała macierzysta") w glebę, ta zaś może zostać pokryta szatą roślinną. Odmłodzona, wyniesiona powierzchnia staje się szczególnie podatna na erozję wodną, w niedługim czasie zaczyna więc rozwijać się sieć rzeczna. Działanie erozyjne wody polega przede wszystkim na rzeźbieniu w stokach dolin rzecznych oraz transport zerodowanego materiału w dół rzeki, z obszarów źródłowych, do miejsca sedymentacji. Rozdrobniony materiał skalny gromadzi się w stożki napływowe, w korytach rzek, jak również w deltach, a także jest dostarczany do mórz. Transport skał oraz depozycja materiału w innych miejscach prowadzi do obniżania się szczytów górskich i wygładzania rzeźby; cofające się rzeki zdzierają powierzchnie wzniesień, a na odsłoniętych stokach działają ruchy masowe: spełzywanie, osuwiska, obrywanie i in. Ostatecznym rezultatem tego procesu jest wykształcenie się "prawie równej" penepleny, czyli powierzchni denudacyjnej prawie pozbawionej większych wyniesień. Jeśli nie zadziałają inne procesy tektoniczne, powierzchnia ta jest praktycznie "martwa" geologicznie. Szybkość procesów geomorfologicznych mierzy się w jednostkach Bubnoffa.

PROCESY WEWNĘTRZNE	SKUTKI	PROCESY ZEWNĘTRZNE	SKUTKI
ruchy górotwórcze procesy zachodzące w głębi skorupy ziemskiej, w wyniku których powstają góry ruch lądotwórcze pionowe, powolne podnoszenie się lub obniżanie powierzchni lądów trzęsienia ziemi drgania i ruchy skorupy ziemskiej o zróżnicowanej sile zjawiska wulkaniczne zjawiska związane z działalnością wulkanów (wydobywanie się lawy, materiałów piroklastycznych i gazów z głębi Ziemi na jej powierzchnię) powstawanie skał różnorodne procesy w głębi i na powierzchni Ziemi powodujące powstawanie skał (krzepnięcie magmy i lawy, akumulacja osadów w zbiornikach wodnych itp.)	powstawanie gór fałdowych, zrębowych i wulkanicznych ruchy te powodują wycofywanie się morza i powiększania obszaru lądowego lub zanik powierzchni lądowej wskutek obniżenia się i zalania przez morze pęknięci skorupy ziemskiej, przemieszczenia mas skalnych powstawanie stożków wulkanicznych, pokryw lawowych, pęknięć w skorupie ziemskiej; działalność wulkaniczna prowadzi do powstawania krajobrazów wulkanicznych (Jawa, Japonia, itp.)	wietrzenie rozluźnianie, rozkruszanie i rozpuszczanie skał i minerałów pod wpływem wody, zmian temperatury oraz oddziaływania organizmów roślinnych i zwierzęcych erozja niszczenie powierzchni ziemi przez wody płynące, lodowce, falowanie oraz wiatr ruchy masowe przemieszczanie się luźnych skał po powierzchniach nachylonych (stokach i zboczach) pod wpływem grawitacji akumulacja osadzanie i gromadzenie się produktów pochodzących z niszczenia skał w środowisku wodnym lub lądowym	powstawanie zwietrzelin i pokryw zwietrzelinowych, rozpuszczanie skał, itp. powstawanie licznych form erozyjnych: dolin rzecznych i lodowcowych, brzegów klifowych, progów i grzybów skalnych na pustyniach, itp. powodują łagodzenie się nierówności terenu, powstawanie zagłębień w powierzchni ziemi (tzw. nisz osuwiskowych) itp. powstawanie równin akumulacyjnych, np. rzecznych czy wodnolodowcowych oraz wzniesień terenu np. pagórków morenowych

---