Ekonomia - podstawowe pojęcia
Rodzaje dóbr w ekonomii
Wyróżnia się dwa rodzaje dóbr:
dobra pośrednie - dobra podlegające dalszemu przetworzeniu w procesie produkcji (np. półprodukty);
dobra finalne - dobra, które nie podlegają dalszemu przetwarzaniu i mogą być dostarczane odbiorcom.
Bezrobocie
Bezrobocie to taka sytuacja na rynku pracy, w której podaż siły roboczej przewyższa popyt na nią, zgłaszany przez pracodawców. Oznacza to, że istnieje część osób w wieku produkcyjnym i zdolnych do pracy, które chciałyby podjąć pracę przy stawkach wynagrodzenia istniejących na rynku, ale nie mogą jej znaleźć. Innymi słowy - jeśli mamy do czynienia z bezrobociem, to rynek pracy jest niezrównoważony. Najczęściej stan nierównowagi jest na tyle poważny, że mechanizm rynkowy nie jest w stanie przywrócić równowagi.
Ze względu na przyczynę wywołującą bezrobocie wyróżnia się:
bezrobocie frykcyjne - jest efektem naturalnego ruchu na rynku osób zatrudnionych; dotyczy osób pozostających bez pracy przez krótki okres z powodu zmiany miejsca pracy, zmiany zawodu, wchodzenia absolwentów na rynek, powrotu do pracy po przerwie (np. z powodu urlopu macierzyńskiego) itp.; przyjmuje się, że jest oznaką „zdrowej” gospodarki;
bezrobocie techniczne - ma charakter przymusowy, jest skutkiem postępu technicznego oraz unowocześniania produkcji, w wyniku automatyzacji ludzie są zastępowanie przez maszyny;
bezrobocie strukturalne - przymusowe, jest efektem niedostosowania struktury podaży zasobów ludzkich i popytu na nie; pojawia się w sytuacji zmian restrukturyzacyjnych, transformacji gospodarki czy likwidowania niektórych branż, a pracownicy nie są jeszcze przekwalifikowani (opóźnienie zmian w profilu kształcenia);
bezrobocie koniunkturalne - związane jest z występowaniem cykli koniunkturalnych, w fazie spadku i recesji gospodarczej rozmiary bezrobocia zwiększają się; zaś kiedy następuje wzrost gospodarczy i zdolności produkcyjne przedsiębiorstw mogą być pełniej wykorzystane - bezrobocie to maleje;
bezrobocie sezonowe - dotyczy działalności/branż cechujących się sezonowością popytu bądź podaży (np. rolnictwo, turystyka), wahania te są uzależnione od pór roku lub warunków pogodowych; ma charakter przymusowy i trudno je przezwyciężyć.
Biorąc pod uwagę okres pozostawania bez pracy rozróżniamy:
bezrobocie krótkookresowe - okres nie przekraczający 3 miesięcy;
bezrobocie średniookresowe - okres od 3 do 6 miesięcy;
bezrobocie długookresowe - okres od 6 do 12 miesięcy;
bezrobocie długotrwałe (zwane chronicznym) - okres ponad 12 miesięcy.
Ze względu na fakt rejestracji bezrobotnego wyróżnia się:
bezrobocie rejestrowane - dotyczy osób pozostających bez pracy zarejestrowanych w urzędach pracy oraz posiadających cechy określone ustawowo;
bezrobocie ukryte - pojawia się w sytuacji nadzatrudnienia (tzn. wykonywana praca wydaje się być zbędna, a zmniejszenie zatrudnienia nie wpływa na wielkość produkcji); najczęściej dotyczy rolnictwa; osoby takie nie mogą się zarejestrować jako bezrobotni; największe rozmiary miało w gospodarce zcentralizowanej.
Państwo podejmuje działania mające na celu zmniejszenie bezrobocia i zwiększenie zatrudnienia. Przyjmuje się, że działania te mogą przyjąć dwojaki charakter:
aktywnej polityki - przejawiającej się w sterowaniu instrumentami makroekonomicznymi - przede wszystkim polityki fiskalnej (m. in. stawki podatkowe, ulgi i zwolnienia) oraz polityki monetarnej (operowanie stopą procentową, regulowanie ilości pieniądza w gospodarce, oddziaływanie na inwestycje, ułatwienia w kredytach itp.), a także stosowaniu instrumentów mikroekonomicznych, oddziałujących na konkretne podmioty i rynki lokalne (organizacja pośrednictwa pracy itp.); celem tych działań jest ograniczenie bezrobocia;
pasywnej polityki - polega na łagodzeniu skutków bezrobocia, a nie przeciwdziałaniu jego zwiększaniu się; skupia się głównie na działalności socjalnej poprzez płatności transferowe (zasiłki, dodatki itp.).
Zjawisko inflacji i deflacji
Inflacja oznacza utrzymujący się w gospodarce krajowej wzrost poziomu cen. Ściśle wiąże się to ze zjawiskiem deprecjacji, czyli zmniejszeniem siły nabywczej pieniądza.
Ze względu na przyczynę wywołującą proces wzrostu cen wyróżnia się:
inflację kosztową - występuje w sytuacji, kiedy wzrost cen wywoływany jest przez wzrastające koszty wytwarzania;
inflację popytową (zwana pieniężną) - występuje w sytuacji nadwyżki popytu zgłaszanego przez społeczeństwo nad podażą dóbr i usług, tego rodzaju zwiększone zapotrzebowanie związane z nadmierną ilością pieniądza w gospodarce wywołuje efekt w postaci wzrostu cen;
inflację popytowo-kosztową (zwana strukturalną) - występuje w warunkach niedostosowania struktury produkcji do zapotrzebowania zgłaszanego przez kupujących
Zjawiskiem odwrotnym do inflacji jest deflacja, czyli utrzymujący się spadek poziomu cen w gospodarce narodowej przez dłuższy czas. Związany z tym jest wzrost wartości pieniądza określany jako aprecjacja.
Związek między bezrobociem a inflacją
Slumpflacja oznacza sytuację, w której jednocześnie występuje w gospodarce rosnące bezrobocie i rosnąca inflacja.
Pod pojęciem stagflacji rozumie się sytuację, w której w gospodarce występuje równocześnie stagnacja (zastój gospodarczy) oraz znaczne bezrobocie i wysoka inflacja.
Cykl koniunkturalny i jego rodzaje
Przez cykl koniunkturalny rozumie się powtarzające się w określonych odstępach czasu wahania poziomu głównych wielkości makroekonomicznych - przede wszystkim poziomu produkcji (PKB), popytu globalnego, zatrudnienia i pochodnych: cen, płac, stóp procentowych itp.
Obecnie obserwuje się zmiany w długości i przebiegu cykli koniunkturalnych, stąd pojawiło się określenie współczesny cykl koniunkturalny. W stosunku do dawnych cykli uległ skróceniu i trwa ok. 3-4 lata. Zmniejszyła się także amplituda zmian - fazy są łagodniejsze. Właściwie wyróżnić można tylko dwa etapy: kryzys i rozkwit (ekspansja). Pełne zatrudnienie nie występuje nigdy, istnieje inflacja, a płace rosną przez cały czas - występuje tzw. spirala inflacyjna, napędzająca wzrost cen i płac. Poza tym bez względy na fazę cyklu w gospodarce zachodzi wiele niekorzystnych zjawisk - oprócz wspomnianej inflacji i bezrobocia mamy do czynienia z kryzysami finansów publicznych, walutowymi czy demograficznymi.
Obecnie gospodarki narodowe są ze sobą powiązane. W związku z tym cykl koniunkturalny w jednym kraju wyzwala odpowiednią fazę cyklu w innych państwach.
Powstało wiele teorii związanych z cyklami koniunkturalnymi. Najbardziej znane to:
teoria Jevonsa dotycząca plam na Słońcu - jest to najstarszy zbiór poglądów tłumaczący wahania w gospodarce, zgodnie z tą koncepcją sytuacja gospodarcza zależy od stopnia aktywności Słońca; oznacza to, że rosnąca liczba plam na Słońcu spowodowanych wybuchami przyczynia się do powstawania kataklizmów na Ziemi, a tym samym powstania niekorzystnych warunków gospodarowania i odwrotnie; cykl Jevonsa zwany jest cyklem świńskim;
koncepcja cyklu politycznego - zgodnie z tymi poglądami sytuacja ekonomiczna w państwach demokratycznych zależy przede wszystkim od opcji politycznej i sytuacji w rządzie, obserwuje się bardziej rygorystyczne działania po wyborach, a mniej konkretne i wymagające - przed nowymi wyborami;
teoria innowacji Schumpetera - cykl koniunkturalny zależy od postępu technicznego i związanych z tym falami innowacyjności, unowocześnienia w jednym podmiocie przenoszą się na inne, aż ogarną cały system gospodarczy państwa.
Wyróżnia się kilka rodzajów cyklu koniunkturalnego ze względu na czas trwania:
długi - zwany cyklem Kondratiewa - trwa od ok. 40 do 60 lat
średni - zwany cyklem Juglara - trwa ok. 8-10 lat
krótki - zwany cyklem Kitchina - trwa od 3 do 5 lat.
Funkcje państwa w gospodarce
Państwo pełni trzy podstawowe funkcje w gospodarce:
funkcja stabilizacyjna - polega na działalności zmierzającej do osiągnięcia stanu równowagi w gospodarce, przejawiającego się przede wszystkim pełnym zatrudnienie i stabilnymi cenami; działania te realizowane są w sytuacji, kiedy mechanizm rynkowy nie jest w stanie przywrócić równowagi;
funkcja alokacyjna - polega na działaniach zmierzających do optymalnego rozdysponowania zasobów z uwzględnieniem celów państwa; realizowana jest w sytuacji, kiedy mechanizm rynkowi doprowadziłby do gorszej alokacji czynników produkcji;
funkcja redystrybucyjna - polega na wykorzystaniu instrumentów, które są w dyspozycji państwa, w celu korygowania podziału dochodu dokonanego przez mechanizm rynkowy; państwo dokonuje za pomocą polityki fiskalnej i transferów płatności „sprawiedliwszego” podziału dochodu między społeczeństwo.
Oprócz tych trzech funkcji najważniejszą rolą państwa jest kreowanie porządku prawnego. Dzięki legislacji państwo może funkcjonować. Prawo reguluje działanie systemu gospodarczego danego państwa poprzez regulacje stosunków własności, relacji pracownik-pracodawca, postępowanie antydumpingowe, subsydia, koncesje itp.
Polityka fiskalna państwa - rola podatków
Aktywna polityka fiskalna państwa polega na oddziaływaniu przez państwo na rynek za pomocą podatków, wydatków publicznych i płatności transferowych. Działania te są jednak w pewnym stopniu ograniczone ze względu na brak doskonałej przejrzystości rynku i brak informacji. Poza tym wprowadzanie instrumentów fiskalnych powoduje pewne skutki, które jednak pojawiają się dopiero po jakimś czasie. Tego rodzaju opóźnienia mogą zafałszować obraz rynku i wprowadzić rząd w błąd.
Fiskalna polityka państwa o charakterze pasywnym polega na wprowadzaniu przez rząd tzw. automatycznych stabilizatorów koniunktury. Są to mechanizmy wbudowane w rynek. Ich działanie nie wymaga decyzji państwa - uruchamiają się samoczynnie, gdy zaistnieją określone uwarunkowania. Instrumenty pasywnej polityki fiskalnej to najczęściej te same narzędzia, którymi rząd steruje prowadząc aktywną politykę.
Podatki są głównym instrumentem, jakim operuje państwo realizując politykę fiskalną. Podatki stanowią podstawowe źródło dochodów budżetu państwa.
Biorąc pod uwagę sposób naliczania podatku rozróżnia się:
podatek liniowy - wszystkie podmioty podlegające opodatkowaniu obowiązuje jedna stawka podatkowa;
podatek progresywny - na system podatkowy składa się kilka stawek podatkowych w myśl zasady, że im wyższy dochód, tym wyższa stawka;
podatek regresywny - stawki podatkowe są zróżnicowane w zależności od wielkości dochodów - im wyższy dochód, tym niższa stawka podatku.
Ze względu na przedmiot opodatkowania wyróżnia się:
podatki przychodowe;
podatki dochodowe;
podatki majątkowe;
podatki od wydatków konsumpcyjnych
Podatki można też podzielić według kryterium stosunku przedmiotu opodatkowania do źródła podatku. Pozwala to określić dwa rodzaje podatków:
podatki bezpośrednie - odnoszą się do dochodów podatnika lub jego majątku, np. podatki dochodowe, majątkowe, przychodowe
podatki pośrednie - dotyczą elementów nie związanych bezpośrednio w uzyskaniem dochodu lub posiadaniem majątku, np. podatek od obrotu majątkiem, podatek VAT, akcyza
Banki w systemie gospodarczym
Ogólnie rzecz biorąc wyróżnia się dwa rodzaje banków funkcjonujących w gospodarce:
bank centralny - naczelny bank w państwie, jako jedyny jest upoważniony do emitowania banknotów, realizuje politykę monetarną państwa; zajmuje się obsługą skarbu państwa; nazywany bankiem banków, ponieważ prowadzi rachunki bankom komercyjnym oraz udziela im pożyczek
banki komercyjne - ich zadaniem jest obsługa klientów komercyjnych w zakresie prowadzenia rachunków oszczędnościowych oraz udzielania pożyczek i kredytów; ich działania są regulowane i zabezpieczane przez bank centralny, stanowiący dla nich tzw. gwaranta ostatniej instancji (gwarantuje wypłatę roszczeń klientom upadłego banku).
Wzrost gospodarczy i jego podstawowe mierniki
Przez wzrost gospodarczy rozumie się zwiększenie się zdolności produkcyjnych gospodarki, co przejawia się wzrostem wartości wszystkich wielkości makroekonomicznych.
Określając wzrost gospodarczy zazwyczaj używa się określenia poziom PKB, czyli produktu krajowego brutto. PKB prezentuje wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych w danym kraju (w jego granicach geograficznych) w ciągu roku. Zalicza się do niego zarówno produkcję obywateli, jak i cudzoziemców pracujących w danym kraju. PKB oblicza się agregując wartość cen czynników produkcji albo korzystając z cen rynkowych produktów.
Innym pojęciem, jakim posługuje się makroekonomia, jest PNB, czyli produkt narodowy brutto. PNB stanowi wartość wszystkich dóbr i usług wytworzonych przez obywateli danego kraju w ciągu roku, zarówno w jego granicach geograficznych, jak i poza granicami. Do PNB nie wlicza się produkcji wytworzonej przez cudzoziemców. Podobnie jak PKB w obliczaniu korzysta się albo z cen rynkowych, albo z cen czynników wytwórczych. Należy pamiętać, że ceny rynkowe są wyższe od cen czynników produkcji (zawierają podatki pośrednie).
Zarówno PKB, jak i PNB, posiada trzy podstawowe wady:
nie ujmują wartości pracy wykonywanej przez gospodarstwa domowe, a która nie jest przedmiotem obrotu na rynku;
nie ujmują wartości produkcji wytworzonej w tzw. szarej strefie;
nie wyceniają czasu wolnego.
Jednym ze sposobów mierzenia dochodu narodowego jest ujmowanie go jako sumy wartości dodanej wszystkich produktów finalnych, wyprodukowanych w gospodarce w danym okresie. Przez wartość dodaną rozumie się wartość użytych w procesie produkcji czynników wytwórczych w każdej fazie przetwarzania danego produktu.
Deficyt budżetowy i dług publiczny
We współczesnych gospodarkach występuje zjawisko deficytu budżetowego. Jest to sytuacja, w której wydatki realizowane przez państwo są wyższe od otrzymywanych dochodów. Najczęściej jest efektem realizacji funkcji redystrybucyjnej rządu. Sposobami finansowania deficytu są:
źródła wewnętrzne - np. pożyczki, dług publiczny, obligacje skarbowe,
źródła zewnętrzne - np. pożyczki zaciągane w zagranicznych bankach i instytucjach.
Pod pojęciem długu publicznego kryje się całkowite zadłużenie danego kraju w stosunku do podmiotów krajowych oraz zagranicznych (innymi słowy są to skumulowane deficyty budżetowe).
Przyjmuje się, że poziom deficytu budżetowego nie powinien przekraczać 3% PKB. Z kolei wielkość długu publicznego powinna być utrzymywana na maksymalnym poziomie 60% PKB.
Etapy rozwoju integracji gospodarczej:
strefa wolnego handlu - przystąpienie do strefy oznacza sytuację, w której państwa rezygnują ze stosowania we wzajemnych stosunkach handlowych ceł oraz innych ograniczeń wymiany handlowej, wywołujących skutki podobne do ceł (m.in. kwoty, dopłaty eksportowe), zachowując jednocześnie niezależność w stosowaniu tych instrumentów w kontaktach z krajami spoza strefy (państwa prowadzą indywidualne polityki handlu zagranicznego);
unia celna - przystąpienie do unii oznacza zniesienie barier celnych i innych ograniczeń w wymianie między członkami unii oraz ujednolicenie polityki w stosunku do krajów trzecich;
unia walutowa - oznacza przyjęcie jednej wspólnej waluty, ustanowienie jednego ponadnarodowego banku, pełniącego rolę banku centralnego (banki centralne w poszczególnych krajach zostają jego filiami); taki bank centralny opracowuje i wdraża wspólną politykę monetarną; przykładem unii walutowej jest przyjęcie przez większość członków Unii Europejskiej wspólnej waluty, czyli euro; przyjęcie euro nie jest dowolne, ponieważ wymaga spełnienia określonych warunków nazywanych kryteriami konwergencji (inaczej zbieżności)
unia gospodarcza - przystąpienie do unii oznacza przyjęcie jednolitych polityk w stosunku do państwa trzecich na poziomie ponadnarodowym; obecnie na świecie nie funkcjonuje żadna pełna unia gospodarcza, chociaż jej elementy pojawiają się w działaniu Unii Europejskiej, która realizuje wspólne polityki dotyczące określonych dziedzin, m.in. polityka rolna, przemysłowa, handlowa czy transportowa;
wspólny rynek - oznacza sytuację, w której zniesiono ograniczenia w wymianie handlowej oraz przyjęto wspólna politykę w stosunku do krajów spoza strefy, a także zniesiono bariery w przepływie czynników wytwórczych (pracy, kapitału).
Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy