Malcolm Hamilton, Maria Hirszowicz (1995)

“Klasy i nierówności społeczne w perspektywie porównawczej”

ROZDZIAŁ I - Teorie i pojęcia

Społeczne nierówności :pojęcia podstawowe

3 główne aspekty nierówności , są określone jako:

1. zróżnicowanie

2. uporządkowanie

3. rangowanie

*nie każde opis nierówności posługuje się tymi kategoriami lub odnosi się w sposób bezpośredni ,ale wymienione aspekty pojawiają się we wszystkich teoriach!

Ad a) odnosi się do faktu, że żadnej pary ludzi nie tworzą jednostki całkowicie do siebie podobne (bez względu na to, czy mówimy o cechach osobowych, zachowaniach czy doświadczeniach). Zróżnicowanie w tym aspekcie jest znacząco odmienne w różnych społeczeństwach, w różnych okresach historycznych.

Ad b) określa fakt, że jednostki mogą być różnie umiejscawiane względem siebie na różnego typu skalach, z punktu widzenia 1 lub wielu cech.

!Zanim powstanie nierówność musi istnieć możliwość dokonania oceny , by stwierdzić o natężeniu jakiejś cechy jednostki wobec innych!

Ad c) by powstała nierówność , obok zróżnicowania i uporządkowania musi istnieć decydujący aspekt- ocena

2 rodzaje ocen:

I. cechy różnicujące jednostki mogą być oceniane ze względu na to, jak bardzo są pożądane

• są to rzeczy ,których ludzie pożądają dla siebie ,ten typ nierówności możemy nazwać przywilejem, df. jako przyjemność posiadania cenionych dóbr ,usług ,możliwości itp.

II. i cechy ze wzgl. na to jak bardzo są podziwiane

• dotyczy to cech, wartości i działań, które jakkolwiek podziwiane ,niekoniecznie bywają pożądane przez innych ludzi (np. talent ładnego śpiewu czy zachowania altruistyczne)

• są to cechy wrodzone, podczas gdy rzeczy będące podstawą przywilejów są nabyte przez jednostkę

Ten typ nierówności określony jest jako prestiż i df jako ocena cech lub działań w kategorii ich wartości lub zdolności wywoływania podziwu

WŁADZA -ma podstawowe znaczenie dla opisu systemu nierówności

-df jako stosunek społ., w którym jedna osoba skłania inne do działań, których by

inaczej nie wykonali (wpływ na zachowania innych)

-może być sama w sobie formą nierówności

-składają się na nią działania i ich rezultaty ,które mogą być podziwiane czyli

mogą być formą lub podstawą prestiżu

Władza nie jest cechą wewnętrzną, która może być akumulowana ,przechowywana tj bogactwo(przywilej), ale może być i zwykle jest ,ważną podstawą i determinantą przywileju.

Władza podkreśla własność i bogactwo, własność tworzy dochody i determinuje przywileje. Władza może tworzyć prestiż , który w zamian umacnia władzę.

Nierówność ma wymiar:

• obiektywny np. uporządkowane zróżnicowania między jednostkami

• subiektywny np. rezultat pewnej oceny zróżnicowań, co zakłada sądy subiektywne

np. nierówności mogą być odmienne w różnych podgrupach i podkulturach w danym społ. dzięki oceną subiekt.

Ze względu na wymiar subiekt. należy uważać na ideologiczny wymiar nierówności tzn. brać pod uwagę podgrupy(mniejszości społ.) i ich wartości, które czasem różnią się od reszty społeczeństwa. Powszechne wartości są często wartościami grup dominujących w społeczeństwie.

Stratyfikacja: Podstawowe koncepcje

„stratyfikacja”- pojęcie to odnosi się do sposobu podziału populacji na pewną liczbę grup pozostających względem siebie w relacji wyższości, przewagi lub niższości czy podległości ,na podstawie istotnego kryterium. Termin „stratyfikacja” sugeruje wyraźnie warstwy. Grupy takie definiuje się poprzez odwołanie do pojęć: klasy, statusu, grupy, partii.

KLASA: Karol Marks

Klasa wg Marksa NIE jest związana z wielkością dochodu, ilością bogactw, stylem życia, urodzeniem, pochodzeniem.. JEST wyznacznikiem stosunku do środków produkcji i miejsca zajmowanego przez jednostkę w społecznej organizacji produkcji.

W społeczeństwie kapitalistycznym istnieją 2 podstawowe klasy:1.burzuazja i 2.proletariat

1.to właściciele środków produkcji

2.ci,co zostali pozbawieni środków produkcji i nie posiadają nic więcej poza zdolnością do pracy, którą muszą sprzedawać na rynku w zamian za wynagrodzenie.

Chociaż Marks uważał, ze klasa nie może być df np. wg dochodu czy zawodu ,to jednak wierzył, ze pozycja klasowa podkreśla i określa zróżnicowania na poziomie życia inp.

Wg Marksa, w społ. kapitalistycznym bogactw ma tendencje do gromadzenia się na jednym biegunie społ.-w rękach burżuazji .

Powstanie grupy kierowników -ważne we współczesnym kapitalizmie wydarzenie , na które marksiści odpowiedzieli przeniesieniem akcentu, jeśli chodzi o koncepcje klasy ,z własności środków produkcji na ich kontrole.

Klasa Marksa jest definiowana w kat. stosunków społecznych, a stosunek do środków produkcji jest stos. społecznym (jeśli jedni kontrolują te środki to inni są wyłączeni ze sprawowania tej kontroli). O klasach w społ. kapitalistycznym można myśleć w kategorii wzajemnych relacji. Nie może istnieć proletariat bez burżuazji ani burżuazja bez proletariatu

→ koncepcja Marksa jest dychotomiczna - 2 klasy podstawowe, wzajemnie od siebie zależne (wyzysk jako główna siła napędowa zmian w społ.)

→ w społ. kapitalistycznym klasa podporządkowana nie jest zdolna do rozwinięcia świadomości, indywidualności i interesów- nie może działać na rzecz transformacji społeczeństwa

Podziały społ. przedkapitalistycznego wg Marksa:

• w społ. prymitywnym nie występują podziały na klasy (nadwyżki nie są produkowane w wystarczającym stopniu, by powstały nierówności)

• społ. antagonistyczne-niewolnicy i właściciele niewolników

• społ. feudalne- arystokracja i robotnicy, poddani

Dlaczego Marks uważał stos. do środków produkcji za bardzo ważny?

→ wierzył , ze człowiek wytwarza środki egzystencji poprzez pracę w kooperacji z innymi ludźmi, dlatego społ. organizacja produkcji musi być podstawą kształtowania wszystkich aspektów życia

→ podział władzy ma zatem fundamentalne znaczenie, klasy w skutek odmiennego usytuowania w społ. organizacji produkcji będą miały odmienne: interesy, postawy, sposoby myślenia- pojawia się antagonizm i w konsekwencji zmiana społeczna

→ by pojawiła się zmiana proletariat musi uzyskać świadomość klasową-musi pokonać ideologiczną dominację burżuazji(dominanta ekonomicznego i politycznego)

KRYTYKA KONCEPCJI KLAS MARKSA:

♠ kryterium świadomości

-nie jest możliwe, aby klasa mogła być klasą w pełni świadomą, klasą dla siebie

- klasy w sensie najpełniejszym mogą w rzeczywistości w kapitalizmie się nie rozwinąć

♠ zastosowanie koncepcji klasy do analizy historycznych sytuacji i społeczeństw- koncepcja ta znacznie upraszcza o wiele bardziej złożoną rzeczywistość. W czasach Marksa było wiele jednostek i grup, które nie wpasowały by się w ten 2-członowy.Rozwój kapital. nie potwierdził obrazu polaryzacji i dychotomizacji.

♠problem aplikacyjności i użyteczności w analizach i zrozumieniu wydarzeń historycznych i walk politycznych. W rzeczywistości Marks miał tendencję do używania pojęcia klasy w odniesieniu do różnego rodzaju grup społ. w społeczeństwie (nawet do grup, które w ogóle nie były klasami)

Jednak teoria Marksa dotyka zbyt wielu aspektów współczesnego kapitalizmu, aby ją po prostu odrzucić.

KLASA, STATUS, PARTIA- MAX WEBER

Klasa- df w kategorii pozycji na rynku w tym zakresie, w jakim określa ona „szanse życiowe”

„szanse życiowe”- wszystko , co może być przedmiotem pożądania, nie tylko korzyści materialne

3 kryteria istnienie klasy:

I „pewna grupa ludzi ma wspólny, specyficzny element ich szans życiowych, w tym stopniu w jakim

II ten wspólny element jest reprezentowany przez interesy ekonomiczne skierowane na posiadanie dóbr i możliwości uzyskania dochodu

III jest reprezentowany przez uwarunkowane możliwości posiadania na rynku pracy” [ Max Weber]

Klasa w sensie obiektywnym-grupa ludzi znajdująca się w obiektywnie takiej samej sytuacji, wyrażonej w kat. pozycji lub siły rynkowej

• klasa sama w sobie nie jest społecznością i nie staje się nią w sposób autonomiczny

* podstawowym i powszechnym czynnikiem tworzenia się klas jest sposób dystrybucji własności

*klasy mogą być dalej podzielone na podstawie rodzaju posiadanej własności lub rodzaju oferowanych umiejętności i usług(np. właściciele-rentierzy i przedsiębiorcy, nie-posiadający -pracownicy umysłowi i fizyczni)

Grupy statusowe

►są społecznościami naturalnymi

►grupa statusowa jest grupą mającą pewne prawa , przywileje i możliwości uzyskania dóbr pożądanych, które nie są zdeterminowane pozycją na rynku, ale posiadaniem pewnych cech ocenianych w kategorii wartości , prestiżu, podziwu itp.

►mamy do czynienia z grupą statusową zawsze ,gdy zajęcia, urzędy, możliwości uzyskania dochodu z handlu, dostępu do edukacji itp. są ograniczone na podstawie takich czynników jak urodzenie, pochodzenie, wyniki kształcenia, pochodzenie etniczne lub pokrewieństwo

►status wyrażany jest przez odrębność stylów życia i ograniczenie kontaktów społ. z jednostkami spoza grupy

ALE klasa i status mogą być ze sobą powiązane. Wg Webera własność tak samo dobrze definiuje pozycję klasowa jak status.

Partie= grupy władzy

►zarówno klasy jak i grupy statusowe są oparte na władzy

►partia-każda grupa, której celem jest sprawowanie władzy lub która ma do czynienia z walką o władze

►partia może, ale nie musi, być związana z klasą lub gr. statusową

Społeczeństwa nowoczesne wg Webera, są zróżnicowane klasowo, a społ. przedindustrialne częściej dzielą się według linii statusu. W większości społ. występują klasy i gr. statusowe:

• tam gdzie te 2 kryteria mają tendencję do koincydencji(równoczesne wystąpienie) Weber mówi o warstwach społecznych

• gdy występuje mobilność między różnymi klasami df w kat. pozycji rynkowej Weber używa terminu „klasa społeczna”

ZASTRZEŻENIA DOTYCZĄCE KONCEPCJI WEBERA:

1. niejasność, wieloznaczność twierdzeń o istnieniu zasadniczo 2-óch kryteriów wyróżnienia klas: - pozycja rynkowa - szanse życiowe

Ale przyjmując alternatywną interpretacje koncepcji Webera dostrzegamy, że akcentuje on przede wszystkim pozycję rynkową jako podstawowe kryterium definicji klasy, w którym to przypadku szanse życiowe stają się czynnikiem wtórnym, a ich związek z pozycją na rynku kwestią empiryczną.

2. problem koncepcji gr. statusowej - szanse życiowe w niektórych społeczeństwach określone są pozycją statusową-to jest podawane w wątpliwość.

WSPÓŁCZESNE KONCEPCJE KLASY:

We współczesnej socjologii rozszerza się zakres posługiwania się terminem „klasa”.

1. Ralf Dahrendorf

♣odwoływał się do tradycji marksowskiej, ale uważał, że klasa powinna być df z punktu widzenia stosunków władzy

♣posiadanie własności jest specjalnym przypadkiem posiadania władzy

♣we współczesnych społ. przemysłowych własność i kontrola zostały dalece oddzielone , a władza jest związana w większym stopniu z kontrolą niż własnością

♣współczesne społ. przemysłowe Dahrendorf określa jako „postkapitalistyczne” ,wielką słabością jego wizji jest to, iż trudno jest zrozumieć pojęcie klasy sprawującej władze lub określić taką klasę w odniesieniu do klas występujących w rzeczywistości

♣tu do klasy dominującej zaliczają się wszyscy ci, którzy sprawują władzę , bez względu na to, czy sami podlegają władzy wyższej, czy tylko ci, którzy sprawują władzę nie podlegając nikomu

II Giddens

♣pragnął utrzymać związek między klasą i sferą ekonomiczną, pozostając w zgodzie zarówno z Marksem jak i Weberem

♣utrzymuje nacisk na weberowską na siłę rynkową

♣proponuje określenie głównej linii podziału-klasy w kat. ogólnych mogą być określone jako wielkie ugrupowania w skali społeczeństwa, które są „otwarte”. Członkostwo nie jest określone urodzeniem, dziedziczeniem itp.

♣klasy są agregatami jednostek o podobnej pozycji na rynku niż rzeczywistymi grupami społ.(ale mogą z nich powstawać prawdziwe gr. społ.)

♣strukturyzacja- proces lub tendencja, dzięki której klasy staja się, w większym lub mniejszym stopniu , w specyficznych i odmiennych warunkach klasami społecznymi

2 aspekty proc. strukturyzacji, dzięki którym relacje ekonomiczne przekształcone są w nieekonomiczne struktury społeczne:

POŚREDNIA (mediate) strukturyzacja odnosi się do „całościowych” więzów, łączących z jednej strony rynek, a z drugiej -ustrukturyzowany system relacji klasowych. Jest kwestią „otwarcia” lub „zamknięcia” klasy, zdeterminowanej szansami mobilności, im bardziej zamknięte, tym większy zakres formacji klasy.

WYMIENNA (proximate)- pewne zlokalizowane czynniki , które kształtują formację klas.

Klasy w społ. kapital. nie są ugrupowaniami formalnie niedostępnymi, a zamknięcie jest tylko częściowe. Istnieją 3 rodzaje wymiennej strukturyzacji stos. klasowych tj. podział pracy w ramach przedsiębiorstwa produkcyjnego, stosunki władzy w ramach takiego przedsiębiorstwa oraz wpływ „ugrupowań dystrybutywnych”(distributive groupings)

→podział pracy- najbardziej znaczący podział pracy we współ. społ. kapital. z punktu widzenia formacji klas jest podział zadań na administracyjne i fizyczne

→różne style konsumpcji i style życia ,łączące się z różnymi stopniami prestiżu, uwypuklają zróżnicowania klasowe- te odmienne wzory Giddens określa jako ugrupowania dystrybutywne

→ugrupowania te i grupy prestiżu mogą współwystępować,(ale nie koniecznie)

→istnienie ugrupowań wzmacnia podziały klasowe- sprzyja znacznemu oddzieleniu klas

→koncepcja strukturyzacji Giddensa zakłada, że gdyby panowała całkowita otwartość i max ruchliwość społ., wówczas klasy zupełnie by nie istniały ALE z drugiej strony teoretycy strukturalizmu wykazali, że mobilność jest kwestią odrębną od określenia klasy-jednostki należące do określonej klasy mogą być zastąpione innymi, lecz sama klasa nadal będzie istnieć.

III Poulantzas,Carchedi, Wright- przedstawiciele ,marksistowscy

→istnienie klas jest po części kwestią odrębną od procesu rekrutacji ich członków

→koncepcja strukturalistyczna mówi o pozycjach „miejscach” lub „lokalizacjach”, które są odróżniane od jednostek przychodzących, aby zająć te pozycje

→pozycje są z grubsza ekwiwalentami pozycji zawodowych

Jak socjolog umiejscawia respondentów w poszczególnych klasach?

• najczęściej stosowaną metodą jest używanie zawodu jako wskaźnika pozycji klasowej, zawody są następnie klasyfikowane w formie dokumentu ,znanego jako schemat klasowy Registrar-General (ostatnio wprowadzono 9-pozycyjną Standardową Klasyfikację Zawodów opartą na poziomie i kompetencjach zawodowych)

TYPOLOGIA SYSTEMÓW NIERÓWNOŚCI I STRATYFIKACJI

Zróżnicowanie
Równość / brak dominacji	Nierówność / dominacja
		Porządek nierangowany	Porządek rang
				Rangowanie wg.pokrewieństwa / roli	Stratyfikacja
						Warstwa Statusowa Warstwa klasowa (Weberowski „ honor (Weberowski „porządek ekonomiczny” i przywilej”)
						Kasta a rasa Grupa Stan Klasa społeczna etniczna (Kryteria (Kryteria przyrodzone) (Kryteria przyrodzo- zewnętrzne)
						Kasta Rasa ne wobec warstwy. Związek Klasa zewnętrzne wobec (partia sodalicja ) jednostek )
						Kategoria grupa kategoria kategoria grupowa grupowa
		Role wg.płci / wieku. stygmatyzacja
			Poddaństwo

1.Zróżnicowanie- wyraża fakt, iż w każdym społeczeństwie przejawiają się różnice między jego członkami , zróżnicowania te mogą być podstawą nierówności społecznych

2.Społ., w których przejawiają się formy nierówności mogą być podzielone na 2 typy: takie, w których występuje: a) organizacja nierangowana i takie , w których występuje b) organizacja rangowana

Ad a) „społ. Egalitarne”- występuje wiele nierówności, głównie prestiżu, w podziale pracy ważną rolę odgrywają wiek, płeć i cechy osobowe. Tu prestiż jest łączony z hojnością i rozdziałem dóbr. Do tej kat. należą głównie małe społ. o technologii opartej na łowiectwie i zbieractwie

Ad b)nierówność jest zinstytucjonalizowana w hier. statusów , które są szersze niż wiek , płeć czy cechy osobowe. Istnieje rangowanie roli oparte na pokrewieństwie i stratyfikacja. W społ. opartych na sys. pokrewieństwa jest mniej pozycji o cenionym statusie niż jednostek zdolnych do ich zajęcia, zwykle istnieje ustalona liczba takich pozycji. Występuje większy stopień centralizacji władzy i kompetencji niż w sys. nierangowym. Często władza jest w rękach „wodza”, którego status jest dziedziczny i prawa związane z tą pozycją podlegają ogólnej społecznej aprobacie. Społ. te odpowiadają w przybliżeniu kategorii „państewek wodzowskich”.

3.Społ. stratyfikowane- wykazują znaczne zróżnicowanie społ. i kulturowe , w tym dotyczące bogactwa materialnego, statusu i władzy. Tu członkowie są rangowani według kryteriów innych niż pokrewieństwo ,i w których ocenienie to określa dostęp do podstawowych zasobów niezbędnych do życia. Istnieją wyraźne warstwy, w których jedni kontrolują zasoby niezbędne do przetrwania innych - kontrola jest źródłem warstwy dominującej. Społ. takie najczęściej nazywane są państwami.

Berreman za Weberem uznaje, ze główny jest podział na grupy statusowe i klasy, ale używa terminów „warstwa statusowa” i „warstwa klasowa”. Wg Berremana podstawowa różnica między statusem a klasą polega na tym, iż status zakłada posiadanie cech, które są(lub uważa się je za ) typowe przyrodzone członkom warstwy(konsekwencja urodzenia i dziedziczenia). Z drugiej strony, klasa jest oparta na cechach zewnętrznych i niewrodzonych.

Czystymi formami warstwy statusowej wg Berremana są kasat i rasa. Obydwie włączają różnice genetyczne, bez względu na to czy są widoczne czy ukryte. Kasty są zawsze urangowane hierarchiczne ale gr. rasowe już niekoniecznie.

Grupa etniczna- a na kulturze (mniej na genetyce), z którą łączy się zmienny poziom prestiżu i honoru, w tym zakresie jest to grupa statusowa (jest prawdziwą wspólnotą)

Stany

-grupy członków, którzy cieszą się prawnie zdefiniowanym statusem w zależności od stosunku do własności, tytułów, urzędów itp. upoważniających ich do posiadania lub władania takimi rzeczami

• są rodzaje warstw klasowych, opartych na przywilejach i kryteriach ekonomicznych

Rozróżnienie między grupą a kategorią:

GRUPY: kasat(wyraźne poczucie odrębności), gr. etniczne

KATEGORIA: „grupy” rasowe(gdyby miały świadomość to wg Berremana były by kastami), stany, klasy

ROZDZIAŁ 2 „TEORIE NIERÓWNOŚCI”

Teorie funkcjonalistyczne:

• nierówność jest uniwersalną cechą społeczeństw, jest zatem niezbywalną cechą społecznej organizacji i odgrywa istotną rolę sprzyjającą funkcjonowaniu społeczeństwa.

• Najbardziej znana jest koncepcja Davisa i Moore'a, rozważają oni nagrody przypisane raczej pozycją niż jednostką oraz sposoby utrzymania lub osiągania pozycji społecznych przez jednostki. Odmienne wynagrodzenie różnych pozycji społecznych jest systemem, dzięki któremu większość jednostek o odpowiednich kwalifikacjach jest pozyskiwana na różnorodne pozycje i motywowana do wykonywania obowiązków związanych z zajmowanymi pozycjami w sposób skuteczny i wydajny. Hierarchia pozycji jest zdeterminowana ich wkładem w funkcjonowanie i utrzymywanie porządku społecznego. Pozycje te wynagradzane są zarówno przez prestiż jak i nagrody materialne. Prestiż jest bezpośrednim odbiciem znaczenia pozycji oraz nagrodą samą w sobie

▪ znaczenie funkcjonalne pozycji

- unikalność danej pozycji w porównaniu z innymi pozycjami społecznymi (niektóre z nich są bardziej powszechne niż inne)

- znaczenie funkcjonalne pozycji zależy od tego, w jakim stopniu inne są od niej zależne pod względem ich funkcji.

• względna rzadkość występowania osób zdolnych do zajęcia danej pozycji nawet jeśli pozycja jest ważna funkcjonalnie, nie musi się łączyć z wysokimi nagrodami.

Społeczna nierówność jest, zatem „nieświadomie stworzonym narzędziem dzięki, któremu społeczeństwo uzyskuje pewność, iż najbardziej znaczące pozycje są w sposób pełni świadomy zajmowane przez jednostki o najlepszych kwalifikacjach (Davis, Moore).

Teoria ta nie uwzględnia wyjaśnienia, ani dobrego przewidywania rzeczywistych wzorów nagradzania oraz w trudności w zajmowaniu danych pozycji nawet dobrze wykwalifikowanym (np. nepotyzm). Nierówność może też być dysfunkcjonalna, ponieważ w rzeczywistości uniemożliwia efektywne działanie mechanizmu rekrutacji.

Simpson - z unikalności pozycji nie musi wynikać, że jest ona ważna w sensie funkcjonalnym. Wiele unikalnych pozycji mogłoby być zlikwidowanych i nie miałoby to wpływu na prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa. Dana pozycja jest konieczna dla funkcjonowania społeczeństwa, gdy luzie uważają ją za konieczną i niezbędną.

Funkcjonalne znaczenie - termin ten odnosi się do wielkości popytu na dane usługi związane z poszczególnymi pozycjami

- mogłoby być zastąpione pojęciem popytu, podczas gdy inne determinanty nierówności tj. rzadkość kwalifikacji i wiedzy odnoszą się do podaży.

• podejście funkcjonalistyczne podkreśla raczej sprawy nierównych nagród związanych z określonymi pozycjami, niż nagród otrzymywanych przez jednostki

• podejście to traktuje społeczeństwo jak gdyby było organizmem składającym się z odrębnych części (instytucji), z których wszystkie działają na rzecz utrzymania systemu w dobrym stanie ignorując ludzką chciwość czy ambicje

System pozycji nie jest czymś danym i utrwalonym, ale jest tworzony w pewnym stopniu przez działania jednostek szukających nagród i korzyści materialnych, prestiżu i pozycji. Może mieć to duży związek z władzą jednak podejście funkcjonalistyczne tego nie uwzględnia. Sama pozycja nie może spowodować władzy , tylko osoba, która ją zajmuje.

Teorie konfliktu:

Teoria Marksa - wierzył on, że związki między klasami i wszystkie klasowo podzielone społeczeństwa są oparte na wyzysku i w konsekwencji cechuje je antagonizm klasowy → proces ten był kwestią wykonywania władzy eksploatatorów na eksploatowanymi.

• całe podejście Marksa oparte jest na założeniu, iż cechą wyróżniającą ludzkość wśród innych gatunków jest w istocie produkcja środków egzystencji, wytwarzanie w procesie produkcji tego co jest nam potrzebne, współdziałając z innymi ludźmi. Społeczeństwa różniły się sposobem wytwarzania dóbr i usług.

Stosunki produkcji związane są ze specyficznymi technikami produkcji i środkami technicznymi, które zależą od ogólnego poziomu rozwoju społeczeństwa. Te procedury i środki składają się na siły wytwórcze. A stosunki i siły wytwórcze składają się na sposób produkcji.

• sposób „prosty” - brak podziałów klasowych i prywatnej własności, niski stopień podziału pracy i specjalizacji, brak nadwyżki wytwarzanych dóbr i usług ponad tą wymaganą na przetrwanie

• gdy społeczeństwa wytwarzają nadwyżki pojawiają się klasy próżniacze - utrzymujące się z pracy innych. Podstawą przywileju klasowego jest władza klasy dominującej, w niewolniczym systemie była to sankcja przymusu, w społeczeństwie feudalnym pośredni wytwórcy (właściciele) stosowali wyzysk w formie przymusu. Marks ważną rolę przypisuje walce klas w procesie transformacji jednego sposobu produkcji w drugi → kiedy nowa klasa społeczna obala starą i wprowadza nowy porządek.

Ogólna teoria nierówności Marksa:

1. „NADWYŻKA” produkcji i przekonanie iż nadwyżka umożliwia i stymuluje powstanie nierówności i stratyfikacji w społeczeństwie. Parsons - argumentuje, iż nie jest zdefiniowanie ilości potrzebnej, koniecznej, a jeśli tak jest to nie można mówić o wytwarzaniu nadwyżki ponad potrzeby podstawowe w żadnym konkretnym przypadku. Wytwarzanie nadwyżki jest raczej konsekwencją nierównej władzy społeczeństwie niż przypadkiem powstania nierówności i różnic pomiędzy wyzyskiwaczami i wyzyskiwanymi.

2. Upraszczanie rzeczywistości przez klasyfikacje społeczną ze względu na kilka rodzajów sposobów produkcji. W obrębie prostego sposobu produkcji umiejscowiona jest np. ogromna różnorodność typów społeczeństw, przejawiających zróżnicowane cechy i stopnie nierówności. Od społeczeństw zbieracko-łowieckich do społeczeństw o organizacji państwowej, charakteryzującej się znacznym zróżnicowaniem i stratyfikacją. Wiele ze społeczeństw nie pasuje do żadnej z wymienionych kategorii Marksa - dlatego wprowadził pojęcie dodatkowego sposobu produkcji - „azjatycki sposób produkcji” dla scharakteryzowania antycznych społeczeństw Wschodu - był on statyczny, konserwatywny i nie podlegający zmianom, charakteryzujący się brakiem własności prywatnej środków produkcji i znajdowanie się tych środków w rękach państwa, które posiadało całkowita władzę nad społeczeństwem. Koncepcja ta nie pasuje do twierdzeń Marksa, dotyczących, iż wszystkie sposoby produkcji powinny charakteryzować się koniecznymi sprzecznościami, spośród których podział klasowy ma pozycje centralną, będący źródłami w tendencji do transformacji w inny typ społeczeństwa.

Teoria marksistowska może być krytykowana za wieloznaczność w odniesieniu do związku między bazą ekonomiczną a nadbudową polityczną i ideologiczną.

Max Weber

Przedstawia teorię nierówności z punktu widzenia jako teoretyka władzy - „klasy”, „grupy statusowe” i „partie” są zjawiskami z zakresu dystrybucji władzy w społeczeństwie. Dla Webera możliwości życiowe określone są przez władze, lub zdolności do monopolizowania zasobów w rękach grupy, w której członkowstwo zależy od cech lub kwalifikacji definiujący status społeczny grupy. Do sytuacji rynkowych, które są ważne dla wytworzenia nierówności szans życiowych, zalicza się np. posiadanie własności różnego rodzaju, umiejętności i wiedzy.

Podobne podejście do Webera reprezentuje Parkin, który tworzy koncepcje oparta na analizie procesów izolacji społecznej, przez która grupy poszukują monopolu i ograniczania innym dostępu do możliwości ekonomicznych różnego rodzaju Zamknięcie społeczeństwa jest procesem, za pomocą którego grupy dążą do maksymalizacji nagród przez ograniczenie dostępu do zasobów i możliwości do określonego kręgu jednostek upoważnionych. Izolacja może być łatwo przetłumaczona na język władzy. Historycznie izolacja oparta była na kryterium urodzenia, pochodzeniu i pokrewieństwa.

Parkin wyróżnia 2 główne strategie zamykania we współczesnych społeczeństwach kapitalistycznych:

• związane z instytucjami własności,

• związane z kwalifikacjami akademickimi, profesjonalnymi i dyplomowymi.

Własność określona jest jako forma izolacji, stworzona dla zapobiegania dostępowi do środków produkcji i ich „owoców”, podczas gdy dyplomy są formą izolacji mającą na celu kontrolę i monitorowanie oraz obejmowanie kluczowych pozycji w podziale władzy. Obie formy zamknięcia są według Parkina wspierane przez władzę państwa.

Dominująca klasa w kapitalizmie składa się zatem z tych, którzy posiadają lub kontrolują kapitał wytwórczy i tych, którzy posiadają prawny monopol na usługi zawodowe.

Z teoria izolacji Parkina wiąże się wiele problemów:

• własność i monopolizacja usług profesjonalnych przez konieczność posiadania dyplomów w rzeczywistości nie są wcale formami izolacji,

• nie ma również formalnych zakazów posiadania lub uzyskiwania własności przez określone kategorie jednostek,

• nie są czynione wysiłki ze strony tych, którzy posiadają własność, aby zapobiec posiadaniu lub nabyciu własności przez innych,

• nie istnieje także prawo, iż tylko jednostki pewnego rodzaju mogą mieć dostęp do dyplomów potwierdzających wykształcenie lub kwalifikacje.

Teoria zamknięcia dotyczy tylko zasad i kryteriów rządzących uprawnieniami do członkowstwa, ci, którzy mają własność mają do niej prawo, a ci którzy mają odpowiednie kwalifikacje mogą osiągnąć ważniejsze i uprzywilejowane pozycje.

Koncepcja Gerharda Leskiego

Lenski w swej teorii konfliktu rozwija dwa prawa dystrybucji, dotyczące przede wszystkim jednego lub dwóch rodzajów społeczeństw, tj.

• społeczeństw prymitywnych nie wytwarzających nadwyżki nad poziom produkcji niezbędny do przetrwania, oraz

• społeczeństw które produkują taka nadwyżkę.

Te dwa prawa są sformułowane w sposób następujący:

„(…) ludzie będą się dzielić wytworem swojej pracy w takim zakresie w jakim jest to niezbędne dla zapewnienia przetrwania : kontynuacji produkcji innych, których działania są konieczne i korzystna dla nich samych(…), władza określa dystrybucję prawie całej nadwyżki posiadanej przez państwo”.(Lenski)

Dzielenie się nadwyżką produkcji nie jest konieczne dla przetrwania i powstaje współzawodnictwo. Ci którzy posiadają władzę, są w stanie wziąć większą część nadwyżki niż inni, a im większy jest stopień produktywności społeczeństwa i w konsekwencji wielkości produktu dodatkowego, tym większy jest stopień możliwej nierówności. Przywilej jest pochodną władzy, a w bardzo małym stopniu pochodna altruizmu.

Według Leskiego podstawą determinantą jest władza.

Model nierówności Leskiego.

Czynnikiem wtórnym jest altruizm. Władza jest główną determinantą prestiżu na który inne czynniki wtórne, których nie wymienia, symbolizowane przez x,y,z. W mechanizmie sprzężeń zwrotnych prestiż może oddziaływać z powrotem na władzę, lecz jako czynnik wtórny (podwójną strzałką są czynniki wtórne) . Kluczem do procesu powstawania nierówności jest dla Leskiego jeden czynnik - władza.

Lenski koncentruje się przede wszystkim na wyjaśnieniu wzorów przywilejów, a nie wzorów prestiżu. Próbuje on wyjaśnić wzór przywilejów w kategoriach technologicznego rozwoju społeczeństwa, gdyż wielkość nadwyżki zależy od poziomu rozwoju technologicznego, wynika z tego, iż w społeczeństwach najbardziej wytwórczych powinny występować największe nierówności. Społeczeństwa prymitywne pod względem technologicznym będzie cechował najwyższy stopień równości, jednak nierówności będą najbardziej widoczne w bogatszym środowisku naturalnym. Czynnik ostateczny a mianowicie „cykl polityczny” oznacza stopień akceptacji i legitymizacji dominującego systemu dystrybucji.

Lenski zakłada, iż w społeczeństwach nie wytwarzających nadwyżki nie będzie nierówności. Istnieją dowody, iż nie jest to prawda. W społeczeństwach takich może od czasu do czasu występować brak żywności. Niektórzy ludzie mogą w konsekwencji głodować, a ich szanse przetrwania mogą być mniejsze niż szanse innych. Jest to prawdopodobnie największa ze wszystkich nierówności. Niezależnie od szczęścia, czynnikiem określającym, kto przetrwa, a kto umrze, jest często władza.

Dokonana prze Leskiego synteza podejścia funkcjonalistycznego i konfliktu nie ma zatem racji bytu. Jego teoria okazuje się być teorią władzy, a element funkcjonalistyczny staje się czymś dodatkowym i niekoniecznym. Teoria ta nie definiuje władzy w sposób odpowiedni. W swojej analizie nierówności w społeczeństwie niewiele miejsca poświęca analizie źródeł ich władzy, chociaż taka analiza jest potrzebna, aby w sposób satysfakcjonujący wyjaśnić wzór nierówności. W empirycznej części swojego badania dąży do utożsamiania władzy z władzą polityczną. Teoria ta ignoruje występowanie takiej nierówności, w której władza polityczna dająca kontrolę nad dystrybucją zasobów może być przypadkiem kontroli nad strategicznymi zasobami, co umiejscawia władzę polityczną w rękach tych, którzy mają taką kontrolę. Kontrola bogactw materialnych, dóbr, zasobów i ważnych usług jest podstawą władzy samą w sobie. Błąd polegający na nieorozpoznaniu tego i ograniczonej i nietrafnej koncepcji władzy. Lenski nie nawiązuje w wyraźny sposób do poglądów marksistowskich, że wytworzenie nadwyżki jest przyczyna powstawania podstawowych różnic w bogactwie i władzy w społeczeństwie, nie zakłada, iż znaczny stopień nierówności jest możliwy tylko wtedy, gdy taka nadwyżka może być wytworzona.

Wnioski:

Przegląd teorii nierówności uzasadnia stwierdzenie, iż teorie funkcjonalistyczne budzą wiele zastrzeżeń i na podstawie uważnej analizy nie mogą być przetransformowane w teorie konfliktu. Teorie konfliktu natomiast są znacznie bardziej zróżnicowane i każdą cechują jakieś ograniczenia. Jednak niektóre podejścia w ramach teorii władzy wydają się być bardzo obiecujące w dostarczaniu adekwatnych wyjaśnień nierówności. Ci którzy pełnią funkcje istotne dla innych lub całego społeczeństwa mogą być umiejscowieni na pozycjach dających dużą władzę w rezultacie zależności od nich innych jednostek. Mogą oni wykorzystać tą władzę dla własnych korzyści. Wiele pozycji uprzywilejowanych powstaje jako rezultat działań, które są dalekie od funkcjonalności wobec społeczeństwa lub jednostek, z wyłączeniem być może tych, którzy działania te wykonują. W rzeczywistości mogą one być dysfunkcjonalne dla społeczeństwa lub innych ludzi, np. wykorzystanie przymusu przez grupę dominującą nad resztą populacji.

Rozdział 3 „NIERÓWNOŚCI W SPOŁECZEŃSTWACH PRZEDPRZEMYSŁOWYCH”

Systemy nierangowane:

1. Łowcy i zbieracze:

• grupy egzystujące na małym terytorium, wytwarzające bardzo ograniczoną ilość dóbr, wystarczającą jedynie na wyżywienie populacji

• nieustanne przemieszczanie się - z powodu polowań i zasobów żywności

• brak zwierząt pociągowych i środków transportu → niemożliwa akumulacja dóbr

• dzielenie się pozyskanymi dobrami, sieć wzajemnych uzależnień (zdobycze myśliwych, zbieraczy rozdzielane między krewnych i powinowatych) → możliwe przetrwanie całej grupy; równy podział produktu (nierówności ograniczają się do płci, wieku albo wynikają z sytuacji, gdy ktoś na przykład przewodzi debacie)

• Buszmeni z Kalahari, Eskimosi, Pigmeje z Kongo

• Pigmeje (łowiecko - zbierackie)

• żyją w małych grupach łowieckich (nie tylko krewni; swobodne zmiany członkostwa)

• w grupach nie istnieją nierówności materialne lub są niewielkie (zdobycz dzielona wg zasady równego udziału wszystkich; ale jest wyróżniany m.in. właściciel sieci)

• brak systemu politycznego czy prawnego; niewielka władza religijna czy rytualna; brak wodzów czy starszych (jednostek uprawnionych do wykonywania władzy z powodu wiedzy czy wyższości)

• system grup wiekowych - każda ma określone obowiązki, uczestniczy w odmiennych dziedzinach życia gospodarczego (np. młodzi mężczyźni - myśliwi); każda grupa ma własne sprawy i jest w znacznym stopniu autonomiczna; w ramach grupy jedna lub dwie jednostki mogą zaistnieć jako bardziej wpływowe na skutek ich umiejętności

• konflikt - niepowodzenie w jego rozwiązaniu może prowadzić do podziału grupy i przyłączenia się jednej ze stron sporu do grupy sąsiedniej

2. Melanezyjscy „wielcy ludzie”:

• gospodarka oparta na prostych technikach ogrodniczych

• żywność wytwarzana przez uprawę małych poletek za pomocą prostej techniki i narzędzi

• nierówności nadal małe

• osiadły tryb życia → możliwość akumulacji wytworów, bogactwa; przez to możliwe jest budowanie osobistej pozycji o znacznej reputacji i prestiżu, które niosą wpływy i władzę

• niemożliwe jednak gromadzenie dóbr i konsumpcja ukryta

• poza artykułami żywnościowymi, jedyną formą bogactwa są jeszcze obiekty dekoracyjne, symboliczne, ceremonialne

• prestiż, wpływ i władza - wypracowywane przez hojność w rozdziale nadmiaru żywności i przez konkurencyjne pozbywanie się wytworów i przedmiotów wartościowych w celu wykazania swojej wyższości, dążenie do bycia uznanym za „wielkiego człowieka” (ale nie obejmują oni urzędów czy pozycji przywódców politycznych; jest to tylko władza osobista, prestiż i renoma, choć może objąć przywództwo w sprawach lokalnych i ma pewne przywileje); opisane przez Olivera (kultura Siuai): ludzie o wysokim statusie dają prezenty lub urządzają uczty, aby upokorzyć lub zyskać przychylność obdarowanych; prezent zwrócony z nadwyżką → rywal uzyskuje równą pozycję, co gospodarz; niemożność odwzajemnienia → utrata statusu, spadek na gorszą pozycję; taka konkurencja może trwać latami ;-)

• „wielki człowiek” może ciężko pracować osobiście, kontrolować pracę wielkiego gospodarstwa domowego (aby je powiększać - zdobywa więcej żon; wielożeństwo praktykowane głównie z powodów ekonomicznych ;-) albo korzystać z pomocy krewnych i popleczników (buduje związku partnerskie, relacje handlowe itp.)

• „wielki człowiek” - przywódca męskiego domu-klubu, może mieć pewną kontrolę nad zachowaniami i działaniami społeczności, ma zdolność do kontroli opinii publicznej przez wyrażanie aprobaty, co wynika z jego prestiżu (wielką wagę ma np. jego pochwała)

• promowanie wojen: jeńcy włączani do gospodarstw jako niewolnicy; uchodźcy, sieroty - opieka w zamian za pracę

• efekty działalności „wielkich ludzi”: wymuszali większą wydajność pracy, integrowali ekonomicznie i społecznie liczniejsze społeczności, organizowali uczty i ceremonie

• znaczenie wielożeństwa - plemiona australijskich aborygenów:

• lud Tiwi opisany przez Harta i Piklinga

• tu kobiety (a nie świnie, jak u Melanezyjczyków) mają podstawowe znaczenie dla pozycji wielkiego człowieka

• cel każdego mężczyzny: bycie głową możliwie najliczniejszego gospodarstwa domowego (→ kontrola nad wielkimi zasobami siły roboczej, nad wielką nadwyżką, która uwalniała go od aktywności produkcyjnej; mógł być hojny, wydawać uczty i rozdawać podarki ;-)

• kluczem była kontrola nad kobietami: żonami, matkami, siostrami i córkami; konieczne poligamiczne małżeństwa (przydaje się też wiek, bo im starszy, tym więcej żon mógł mieć ;-)

• ważna cecha różnicująca społeczeństwa na tym poziomie rozwoju to istnienie dziedzicznych pozycji wodzów: nie stają się wtedy systemami rangowanymi, bo ich władza była mała - nigdy nie sięgała poza wioskę; to dziedziczenie umożliwia ciągłość, gładkie przekazanie władzy; ale wcześniej społeczeństwo musiało zaakceptować ideę „urzędu” istniejącego niezależnie od osoby go zajmującej

3. Początki podporządkowania kobiet:

• subordynacja kobiet występuje we wszystkich, lub prawie we wszystkich, społecznościach i wynika z ambicji mężczyzn dążących do pokonania innych w walce o status i prestiż

• kiedyś uważano, że subordynacja kobiet to uniwersalna cecha ludzkich społeczeństw (wrrrrr…. dać mi tu ich!!!)

• Murdock: podział pracy według płci - praktykowany powszechnie, bo jest praktyczny i efektywny; wynika z większej siły fizycznej mężczyzn, dlatego kobiety mają siedzieć w domu i być w ciąży, a faceci - polować i walczyć; ale wydaje się, że to, że rola kobiety jest zdewaluowana, jest efektem czegoś bardziej złożonego, niż prosta biologiczna determinacja

• Oakley wykazała m.in., że są społeczeństwa, w których kobiety i mężczyźni wykonują te same prace (i polują i opiekują się dziećmi) → wpływ kultury na role i płcie jest co najmniej tak samo silny, jak wpływ biologii

• Chodorow: mężczyźni - rodzeni przez kobiety i dorastający pod ich opieką, muszę określić swój męski wizerunek, odrzucić kobiecość, aby ustanowić wartość męskości; w tym procesie kobiecość jest dewaluowana

• Ortner: kobiety - ze względu na to, że rodzą, są bliższe naturze; więc mężczyźni muszą być strażnikami kultury; kultura - forma wyższa, kontrolująca naturę → mężczyźni kontrolują kobiety

• Divale i Harris: podporządkowaną pozycję kobiet tłumaczą koniecznością kontroli populacji - w społeczeństwach prymitywnych powszechnie dokonywane przez dzieciobójstwo bądź przez preferencyjne traktowanie dzieci płci męskiej; zmniejszanie liczby kobiet jest najefektywniejszym sposobem kontroli populacji, bo to kobiety rodzą dzieci; „męski kompleks supremacji” (także poliginia, patrylinearność, patrylokalność) - powszechny z powodu częstego występowania wojen (wykorzystanie kobiety jako głównej nagrody za odwagę i agresywność w walce; kobiety przyuczane do bierności)

• Friedl dowodziła, że wojna to sprawa mężczyzn, bo społeczeństwo może łatwiej przetrwać pomimo utraty znacznej liczby mężczyzn niż w przypadku liczby kobiet (jeden facet może zapłodnić wiele kobiet ;-); mężczyźni kontrolują życie społeczne i gospodarcze, tzn. wydarzenia zewnętrzne wobec gospodarstwa domowego - wymianę i dystrybucję zasobów, bo oni polują, zbierają i uprawiają ziemię, gdy kobiety opiekują się dziećmi

• Meillasoux: podstawowe znaczenie ma nie kontrola nad zasobami materialnymi, ale kontrola nad środkami reprodukcji biologicznej, w czym zawiera się utrzymanie żon

• Leacock kwestionuje pogląd, że mężczyźni zajmowali dominujące pozycje we wszystkich społeczeństwach prymitywnych

• Leacock, Lee i Daly: podporządkowanie kobiet jest związane z rosnącą złożonością społeczeństwa; (za Engelsem) wprowadzenie wytwórczości raczej dla celów wymiany niż na własny użytek doprowadziło do subordynacji kobiet - znaczenia nabrała kontrola pracy kobiet

• Lee, Daly: rozwój bardziej złożonych społeczeństw → zniszczenie systemu pokrewieństwa, który dawał kobietom pewien stopień wpływu i ochrony przed eksploatacją; stały się podatne na wyzysk i podporządkowane mężom i ojcom

• Sanday: odrzuca twierdzenie, że podporządkowanie kobiet mężczyznom jest zjawiskiem uniwersalnym - w wielu społeczeństwach przywództwo mężczyzn w jednych dziedzinach jest wyrównywane autorytetem kobiet w innych; lepsza pozycja kobiet w wielu społeczeństwach przedkolonialnych została zniszczona w rezultacie kolonializmu; kobiety - z natury nastawione na tworzenie i zachowanie życia; mężczyźni - na stres reagują agresją; gdy los społeczeństwa zależy od agresywności mężczyzn → ich dominacja

Rangowanie pokrewieństwa lub roli społecznej:

W społeczeństwach, w których ma miejsce rangowanie pokrewieństwa lub roli społecznej, istnieją 2 rodzaje wyższych pozycji niepowiązanych ze sobą wzajemnie: ranga pochodzenia lub osoby szlachetnie urodzonej oraz dziedziczne urzędy przywództwa i władzy (najważniejszy - urząd kacyka klanu lub plemienia).

1. Ranga pochodzenia:

• społeczeństwa z Wysp Triobrandzkich w Melanezji - pozycja pośrednia między nierangowanym systemem wielkich ludzi a wodzostwem dziedzicznym; tutaj widać, jak w społeczeństwie wzrasta znaczenie kategorii pochodzenia

• lud znany z badań Malinowskiego

• tutaj nierówności władzy, przywilejów i prestiżu są większe niż w innych częściach Melanezji; pewne grupy krewniacze są rangowane wyżej niż inne i ważni wodzowie są rekrutowani z tych właśnie grup; władza i autorytet takich wodzów rozciąga się poza swoją grupę krewniaczą, ale ci ludzie nie dziedziczą pozycji wodza, muszą ją zdobyć

• możliwe, że w pewnych okresach nie ma wodza (np. po śmierci) - pozycja nowego wodza musi być przez pewien czas budowana

• bycie wodzem → przywileje, władza, prestiż, posiadanie wielu przedmiotów i wielu żon; on okazuje swoją wyższość

• kluczem do stania się tak ważną osobą jest pozycja określona urodzeniem; łączą się z nią możliwości zawierania poligamicznych małżeństw z kobietami z innych grup → kontrola nad wielką ilością produktów rolniczych dzięki temu, że to jest społeczeństwo matrylinearne ( ojciec dzieci jest wynagradzany przez brata żony za to, że opiekuje się dziećmi, które wg Triobrandczyków on nie jest za nie odpowiedzialny - stąd im więcej żon i dzieci, tym więcej produktów ogrodniczych)

• wg Malinowskiego, 3 czynniki połączone w różny sposób mają wpływ na określenie statusu osoby szlachetnie urodzonej (pewne grupy krewniacze mają wysoki status):

• przewaga ekonomiczna (dobra, żyzna ziemia i dobra lokalizacja do połowów)

• stopień, w jakim dane miejsc e jest centrum integracji aktywności gospodarczej dla sąsiednich gospodarstw

• pozycja danego miejsca sieci zamorskich związków

akcentował znaczenie ogrodnictwa i produkcji żywności - wtedy grupa staje się centrum gospodarczym rejonu, a jej przywódca - kacykiem; znaczenie też ma posiadanie łodzi oceanicznych → możliwe wymiany kula

• utrzymywanie się przez długi czas w określonej miejscowości ludzi obdarzonych dużym prestiżem, mogło dać podstawę mieszkańcom tej miejscowości do wysunięcia żądania, aby ich i ich krewnych uznano za lepszych na mocy urodzenia → powstanie pojęcia dziedzicznej rangi

• Triobrandczycy reprezentują przejściowy etap między systemami nierangowanymi i systemami rangowanymi z dziedzicznymi urzędami

• tutaj przewagi ekologiczne i ekonomiczne wyjaśniają powstanie rangowania dziedzicznego - nie wiadomo, czy tak jest we wszystkich przypadkach…; niektórzy twierdzą, że przyczynił się do tego niedostatek wartościowych przedmiotów (stopień ograniczenia obiegu i kontrola wymiany przedmiotów stanowiących o bogactwie miałyby determinować powstanie rang dziedzicznych i wodzostwa)

• warto zauważyć, że tutaj rangi dziedziczne istnieją niezależnie od istnienia dziedzicznego urzędu wodza

• rangi dziedziczne mogą w pewnych okolicznościach być środkiem do rozwoju systemu z pozycją wodza (usytuowane wysoko w hierarchii społecznej grupy krewniacze mogą być źródłem dynastii wodzów)

2. Dziedziczni wodzowie:

• zasada dziedziczności pozycji (przez najstarszego syna lub córkę) - dobrze zakorzeniona w społecznościach prymitywnych → instytucjonalizacja władzy przywódców społecznych

• jeśli syn dziedziczy pozycję przywódcy w ramach swej grupy krewniaczej, to, jeśli jego ojciec był wodzem, może też przejąć rolę wodza

• wodzostwo pozostaje zwykle w związku z funkcjami redystrybucji

• wodzowie dziedziczni zwykle przejmują inne funkcje - zwłaszcza religijne i rytualne; pośredniczą między ludźmi i bogami - stają się kapłanami

• społeczność Tikopia (4 klany → 4 wodzowie):

• wodzowie zawsze pochodzą ze starszej linii rodowej w ramach każdego z 4 klanów

• w życiu codziennym nie różnią się od innych, pomimo ich arystokratycznej i wodzowskiej pozycji i większego prestiżu

• wodzowie odgrywają ważną rolę w zarządzaniu zasobami: mogą nakładać tabu na pewne zbiory, wzmocnione nadprzyrodzonymi sankcjami (aby zachować zbiory na czas, gdy dostawy zmniejszą się i muszą być racjonowane itp.)

• władza umożliwia jednak wodzom zachowanie pewnych zbiorów lub części zbiorów do własnego użytku - uprzywilejowana pozycja, zwłaszcza w okresach niedostatku

• podstawą zasobów wodza są także produkty oddawane przez innych - dobrowolnie, aby zdobyć względy wodza lub z szacunku

• dziedziczne wodzostwo na Tikopia jest związane z okolicznościami regulowania wydarzeń publicznych - do tego stała władza jest niezbędna; ale pozycja daje im pewne przywileje; jest to dobry przykład władzy funkcjonalnej wymagającej przywilejów

• Goldman: trzy rodzaje społeczeństw Polinezji:

• prototypowe (Tikopia): system porangowanych pozycji dziedziczonych w linii męskiej, silny system krewniaczy, prestiż mocno związany z rangą

• otwarte: zasada dziedziczenia w linii męskiej jest słabsza, a pozycja jest w wyższym stopniu zdobywana niż określana na mocy urodzenia

• ustratyfikowane (Tonga, Thaiti, Hawaje): pokrewieństwo jako podstawa organizacji społecznej ustępuje kryteriom rezydencji i terytorium; nierówność jest wyraźnie zaznaczona i społeczeństwa są podzielone na odrębne warstwy

to jest taki przebieg ewolucji

przeniesienie akcentu ze statusu przypisanego na sytuację, w której status jest zdobywany było konsekwencją wewnętrznej sprzeczności w społeczeństwach porangowanych między zasadą rangi dziedzicznej i naturalnym dążeniem jednostek i grup do polepszenia swojej pozycji; nierówność rang sprzyja brakowi satysfakcji i „walce statusów”

ta analiza ewolucji wodzostwa w kierunku stratyfikacji akcentuje rolę władzy i przymusu

• Carneiro: kwestionuje znaczenie redystrybucji w powstawaniu wodzostwa; wg niego korzenie władzy przymusu ulokowane są w wojnach (podporządkowanie nowych terytoriów, terytoriów ludność pokonana musiała uznać podporządkowanie, bo na tych terenach nie dało się łatwo przenieść gdzie indziej → powstawanie wielkich systemów wodzowskich)

• Sahlins: orientacja bardziej funkcjonalistyczna; konflikty i wojny mają dominujące znaczenie, ale są to sytuacje nienormalne, powstałe w wyniku niedostatku ziemi; znaczenie ma redystrybucja zasobów (tabu na zasoby)

Rozdział 4 Systemy stratyfikacji

Ogólna charakterystyka społeczeństw ustratyfikowanych.

• Powstanie systemów ustrtyfikowanych jest blisko związane z powstaniem państwa. W systemach przedpaństwowych wodzowie mogli mieć wielki prestiż, wysoką rangę i pewne przywileje, mogły istnieć arystokratyczne rody, ale wodzowie i arystokraci, jakkolwiek otoczeni wielkim szacunkiem, nie byli w rzeczywistości oddzieleni od innych. Wraz z powstaniem państwa nierówności stają się większe i przybierają formę odrębnych warstw, w znacznym stopniu izolowanych od siebie.

• „trwałość scentralizowanych systemów rządzenia umiejscawia nierówność w sercu społeczeństwa i triumfuje jako najważniejszy element kultury politycznej”. Cohen

• Czym jest państwo??

Definicji jest wiele, bardzo się między sobą różnią. Następujące cechy są prawie powszechne w definicjach tego pojęcia:

Państwo jest systemem politycznym, posiadającym:

1. scentralizowany rząd

2. terytorialną niepodległość

3. grupę rządzącą z wyraźną pozycją statusową i

4. domagającą się monopolu na legalne użycie lub zagrożenie użyciem siły.

• Ostatnio Cohen dodał coś co nazwał główną cechą diagnostyczną państwa. Problem we wcześniejszych def. Stanowiło to, że nie umożliwiały one skutecznego odróżniania państwa od przedpaństwowego wodzostwa, które też mogło posiadać te wymienione cechy. Cohen akcentuje zdolność lub tendencję państwa do utrzymywania integralności politycznej. Cechą charakterystyczną jednostek przepaństowowych jest łatwość, czy też regularność , z jaką się rozpadają na 2 lub więcej jednostek, gdy populacja osiąga pewną wielkość. Rozpad tego rodzaju, to normalny proces w państewkach wodzowskich. Państwa się tak nie rozpadają.

• Cohen uważa, że państwa powstają w sytuacji, gdy rozpad państewek nie jest już możliwy lub nie do zaakceptowania z różnych przyczyn (np. braku dostępności nowych gruntów, przestrzeni, które mogłyby zająć nowo powstałe grupy; jest to czynnik ekologiczny związany ze wzrostem liczby ludności. Czasem nie może dojść do rozpadu, bo inni nie pozwalają na oderwanie się i utworzenie niezależnych społeczności, przez przymus i inne utrudnienia. Rozpad może nie być akceptowany, bo osłabiłoby to jednostkę polityczną w okresie zewnętrznego zagrożenia).

• Zauważa się tendencję do zwiększania terytorium, gęstości zaludnienia, liczebności populacji…Państwa rozszerzają się przez podbój innych plemion, państewek wodzowskich. Warstwą dominującą w większości była klasa wojowników o arystokratycznym, dziedzicznym statusie, specjalizująca się w prowadzeniu wojen i używaniu broni, kosztownie wyposażona i uzbrojona, używająca rydwanów lub koni.

• innym powodem wzrostu rozmiaru i gęstości zaludnienia jest postęp technologiczny zwiększający produkcję i w konsekwencji zasoby, które mogły być skupione w rękach klasy lub warstwy dominującej (zaspokajanie potrzeb konsumpcji indywidualnej, ukrytej, zwiększający się prestiż, status; rozwój rzemiosł, specjalizacji zawodowych. Państwo finansowało prace publiczne, przez co zwiększyła się produktywność różnych urządzeń. Głównym źródłem bogactwa w takich społeczeństwach jeszcze przed powstaniem niezależnej klasy handlowców, były albo bezpośrednia własność czy kontrola ziemi, albo możliwość nakładania podatków na ludność.

• W dawnych społeczeństwach, klasa dominująca w ten lub inny sposób przywłaszczała sobie całą lub znaczną część nadwyżki wytworzonej przez masę chłopską w efekcie monopolu siły militarnej i kontroli aparatu przymusu.

• Powstanie instytucji rządu i stałej administracji było powiązane z rozwojem pisma i alfabetyzacją grupy dominującej lub w ostateczności grupy specjalistów- pisarzy. Wraz z rozwojem instytucji rządowych, rozwijały się centra miejskie. Rządziła wtedy na ogół monarchia. (pozycja na dworze i w biurokratycznej hierarchii stawała się w wielu przypadkach, podstawą władzy, wpływów i bogactwa. Wzory nierówności i stratyfikacji, naśladowały wzór dystrybucji władzy politycznej. [terytorium państwa było często uważane za osobistą własność rodzinną władcy].

Początki państwa:

• Podsumowania wielu teorii czym jest państwo, dokonał SERVICE. Podzielił on te teorie na : teorie konfliktu i teorie integratywne. Wśród tych pierwszych znajduje się teoria podboju

• Teoria podboju to idea stara, sięga Średniowiecza. Islamski autor (Ibn Chaldun) przedstawił taką teorie w swej pracy w 1377 r. jej fundamentem jest przekonanie, że gdy jedno plemię lub lud podporządkuje inne przez podbój, musi ustanowić instytucje władzy i rządzenia nad podbitą ludnością (tworzy się elita przywództwa- monopolizująca władzę, rządząca). Zauważa on, że zwykle grupa podbijająca była koczowniczym lub pół koczowniczym plemieniem pasterzy; mobilnym, silnym, nawykłym do wojen. Teoria podboju była krytykowana na podstawie danych etnograficznych w miarę jak gromadzone były nowe materiały. 1924- McLeod odrzucił tę teorię na podstawie analizy mat. etnograf. Dotyczących Indian Północnoamerykańskich. Dowiódł on, że jeśli w społeczeństwach prymitywnych występuje podbój, w rezultacie którego jedna grupa w sposób stały dominuje nad inną, dominująca ma już zwykle rozwinięte instytucje podobne do państwowych. Są dowody a to, że wiele państw powstało nie na drodze podboju, ale w zupełnie różny sposób. Teoria podboju nie może byś ogólną teorią powstania państwa!!!!

• Service dostrzega jeszcze inną formę teorii podboju, a mianowicie teorię „klasową”. W tym przypadku dostrzega się istnienie konfliktu wewnątrz społeczeństwa, a nie z wrogiem zewnętrznym. (teorię tą przyjęli Marks, Engels, Morgan). Podstawowy argument, przyjęty w tej teorii to fakt, że zwiększona wydajność pracy, będąca skutkiem rozwoju technologicznego, prowadzi do wytworzenia nadwyżki, która jest rozdzielana nierówno. Własność prywatna powstała z podziałem klasowym.

• Klasy uprzywilejowane utworzyły państwo jako instrument władzy klasowej dla zachowania swoich przywilejów i ochrony swej własności. (dlatego stratyfikację postrzega się jako przyczynę powstania państwa). Społeczeństwo ustratyfikowane potrzebuje państwa dla utrzymania struktury stratyfikacji!!!!

• Ale znowu krytykuje się tą teorię, bo np. niekoniecznie postęp technologiczny prowadzi do wytworzenia nadwyżki. Kolejny argument jest taki, że idea własności prywatnej jest najważniejszą podstawą nierówności, stratyfikacji i władzy politycznej, co nie jest zgodne z obserwacjami empirycznymi.(np. grupy dominujące zwykle nie były przede wszystkim gr. właścicieli, niemiej posiadały pozycję, władzę i status, umożliwiające kontrolę aparatu politycznego i aparatu państwa).

• Bardziej współczesna odmiana klasowej teorii powstania państwa jest teoria „walki grupy krewniaczej”. Odrzuca ona koncepcję klasowej natury wczesnych państw, ale podstawowe założenie, że państwo powstaje w wyniku jego instytucjonalizacji, przez uprzywilejowaną grupę lub warstwę w celu utrzymania własnej pozycji, jest zachowane. Warstwa ta, nie jest widziana jako klasa posiadająca władzę, ale jako jedna Lu kilka grup krewniaczych, posiadających kontrolę nad strategicznymi zasobami społeczeństwa, do których inne jednostki nie mają dostępu innego, jak na warunkach określonych przez tą grupę lub grupy dominujące, będące w stanie wyzyskiwać te jednostki.

• Kolejna koncepcja- Frieda. Dla niego bodźcem początkowym jest nacisk populacyjny. Gdy np. ziemi jest pod dostatkiem, ludzie nie dążą do ustanowienia kontroli nad prawami do niej. Gdy rozpoczyna się nacisk populacyjny na zasoby takie jak ziemia, prawa do niej nabierają znaczenia. W warunkach ograniczonego dostępu do ziemi, może on się stać podstawą dla tych, którzy kontrolują dostęp i sprawują władzę, do stworzenia sobie pewnych przywilejów. Ci którzy nie mają prawa do ziemi, stają się zależni od tych, którzy kontrolują to prawo i mają możliwość wyzysku pracy nie posiadających ziemi. Jednostki mogą utracić prawo do ziemi np. z powodu presji populacyjnej, w wyniku której przenoszą się na tereny, gdzie ziemi jest więcej w stosunku do potrzeb, lecz nie mają prawa do niej na podstawie pochodzenia lub pokrewieństwa. Mogą jednak wejść w związki umożliwiające uzyskanie obietnicy użytkowania nie zajętej ziemi. Z czasem ich potomkowie mogą stać się obywatelami 2 klasy. W miarę jak nacisk populacyjny się zwiększa, grupa krewniacza kontrolująca prawo do ziemi na tym terenie może zezwolić na dostęp do niej tym potomkom, nie będącym niczyimi krewnymi, ale tylko wówczas gdy będzie mogła wyzyskiwać ich pracę. W te sposób powstaje stratyfikacja społeczna.

„W centrum procesu powstawania państwa jest zadanie utrzymywania ogólnego porządku społecznego. A głównym problemem jego utrzymania jest potrzeba obrony centralnego porządku stratyfikacji- zróżnicowanie kategorii populacji pod względem dostępu do podstawowych zasobów społecznych. Bez wątpienia jednym ze sposobów uzyskania tego dostępu jest wpojenie wszystkim członkom społeczeństwa przekonania, że istniejący porządek społeczny jest prawidłowy, lub dobry, a wręcz konieczny. Ale nie istniało nigdy żadne państwo oparte tylko na tej podstawie. Każde znane w historii państwo wyposażone było w fizyczny aparat usuwania tych, którym nie udało się zrozumieć tej informacji”. Fred

• Ale teoria Frieda ma wiele słabości. ciężko jest znaleźć ustratyfikowane społeczeństwa przekształcające się w państwa…władza nad ziemią pozostawała rozproszona, a nie skupiała się cała w rękach elity politycznej. Dzisiejsze dowody pokazują że państwo jest raczej głównym źródłem stratyfikacji niż jej konsekwencją.

• Teorie integratywne:

• Wśród nich są np. teorie ograniczenia. Ich gł. teza głosi że bariery geograficzne, polityczne, militarne, uniemożliwiają ekspansję populacji z pewnego terytorium.

• Carneiro- u niego- grupy dominujące muszą zinstytucjonalizować sposoby otrzymania ładu społecznego i zapobiegać konfliktom narastającym w granicach imperium produkcyjnego. Muszą zinstytucjonalizować bardziej scentralizowane sposoby rządzenia i panowania a to wymaga zdolności do wywierania przymusu, który mogą wykorzystać dla siebie i dla dobra społeczeństwa (taka koncentracja zasobów w rękach gr. przywódczej prowadzi do pewnego stopnia stratyfikacji, bo umożliwia to grupie wydzielenie zasobów do własnego użytkowania i utrzymanie systemu organów przymusu do obrony uprzywilejowanej pozycji..)

• Główny przedstawiciel drugiego typu teorii integracyjnych to Service. Nazywa je teoriami korzyści organizacyjnych. Potwierdzają one, że podział może nastąpić zarówno ze względu na pozytywne czynniki wewnętrzne, jak i na ograniczenia zewnętrzne. Umacnia to koncepcję ograniczenia i podkreśla korzyści płynące ze scentralizowanej organizacji państwa. Takich korzyści jest wiele- np. integracja różnych środowisk naturalnych wokół centralnej osady i jej wodza; tworzenie centralnej administracji wspomaganej siłą przymusu i finansowanej przez system podatkowy; organizacja handlu na duże odległości, obrona, prace służące ogółowi…

• Interesy państwa i interesy grupy dominującej, czy rządzącej, często łączą się w takim stopniu, że nie są one postrzegane jako odrębne. Państwo staje się taką „patrymonialną biurokracją”- całe kontrolowane terytorium jest uważane za własność osobistą władcy.

• Podejście Manna- przedstawia pogląd syntetyczny. Proces powstawania państwa miał zarówno cechy wyzysku, jak i przyniósł jednocześnie korzyści obywatelom nowych państw. Mówi on tu o „społecznej klatce” co oznacza brak wyjścia lub możliwości wydostania się. wczesnym państwom , Mann przypisuje niewielką rolę wojny, podbojów i przymusu. z ekspansją miast- państw- czynnik ten stał się ważniejszy. Największy- przy tworzeniu się „imperiów wyznaniowych”.

• Dane empiryczne podsumowane przez Claessena i Skalinika mówią, że stratyfikacja jest w każdym przypadku znaczącą cechą systemów państwowych. Wzrost nierówności jest powszechnie wcześniejszy od powstania państw, ale ma niewielkie znaczenia dla tego procesu. Przy powstaniu państwa- znaczący wzrost nierówności.

• Service w swej koncepcji jest świadom przymusu jaki może wywierać grupa rządząca dla własnych korzyści. Z powstaniem państwa, poziom despotyzmu rośnie. Podporządkowana ludność, nie ma praw, poddana arbitralnej woli przedstawicieli reżimu. Ale państwa w rzeczywistości nie wtrąca się w życie codzienne ludzi, jak długo płacą oni podatki. Przymus był typowy tylko dla okresów przejściowych miedzy systemem wodzowskim a państwem, w których przeważały konflikty i rywalizacja o dominującą pozycję. Ceną, jaką zwykli obywatele płacą za lepiej zorganizowane i bardziej spójne społeczeństwo, jest większa nierówność i stratyfikacja

Imperia i despotyzm:

• Bez względu na to w jaki sposób powstawały państwa duchownych, towarzyszył temu procesowi masowy wzrost nierówności i stratyfikacja społeczeństwa odrębne grupy. Władza była bardziej scentralizowana- państwa mogły przekształcać się w bardzo wielkie organizmy, powiększające się przez militarne podboje otaczających terytoriów. Powstawały w ten sposób wielkie imperia.

• Bogactwo, władza i status zależały w wielkim stopniu od zajmowania wysokich pozycji w elicie administracyjnej, duchownej i rządzącej, ogólnie określanej przez urodzenie w sposób prawnie dziedziczny, nieomal kastowy. W takich społeczeństwach państwo stawało się despotyczne.

• Mann opisał proces „obowiązkowej współpracy”. Reżimy widziane przez niego, nie jako pasożytnicze, ale sprzyjają intensyfikacji i produkcyjnemu wykorzystaniu środowiska i dobru wspólnemu. Istniała więc „ nierozdzielność represji i wyzysku od mniej lub bardziej wspólnych korzyści”. Dzięki przymusowi, państwo bardziej się rozwijało w każdej dziedzinie, ale zarazem rosła stratyfikacja.

• Powstawanie klasy rządzącej ułatwiało rozwój ideologii religijnych, które dążyły do podtrzymania kolektywnego morale, sprzyjały solidarności i budowaniu poczucia identyfikacji wśród grup panujących.

• Katusky nazwał te imperia „ arystokratycznymi” bo były one zdominowane przez arystokrację dziedziczną lub szlachtę. Klasa arystokratyczna zmonopolizowała ziemię; a państwo było zależne od wsparcia arystokracji.

• Eisenstadt mówił o „błędzie przeciwstawnym do błędy Katuskiego” przeceniał on raczej siłę reżimu i centrum niż przypisywał siłę dziedzicznej arystokracji.

• Wittfogel pisał o despotycznej władzy. Mówił że centralna instytucja zarządzania systemem scentralizowanym- ma tendencje do przekształcania się w układ despotyczny, bo musi być pod kontrolą jednej lub kilu osób posiadających szczególne zdolności do kierowania nią i jej wykorzystania. Jednostki te mają tak znaczne zasoby i tak znaczne kwalifikacje, inicjatywę i innowacyjność że ich władza wymknęła się spod kontroli. Władza tak wilka umożliwia wprowadzenia opodatkowania i tworzy ogromne przywileje. Państwo uzyskuje przewagę w odniesieniu do własności prywatnej. Państw staje się „ silniejsze od społeczeństwa. Jego teoria była krytykowana. Stwierdzono (badał on wpływ aparatu biurokratycznego na system irygacji - regulacji wody). Zaprzeczono temu, że systemy irygacyjne są przyczyną despotyzmu i wskazano że są one raczej produktem despotyzmu. Relacje przyczynowe przebiegają w 2 kierunkach. Wzrost produktywności, spowodowany rozszerzeniem systemu irygacji, spowoduje wzrost siły grupy kontrolującej aparat polityczny, co może jej umożliwić podjęcie budowy jeszcze bardziej rozległych przyłączeń do systemu kontroli wody. Scentralizowana władza i irygacje mogą być czynnikami wzajemnie się wzmacniającymi. Złe jest także jego myślenie, że biurokratyczny despotyzm może być importowany, przyswojony lub wyuczony w zależności od zachcianek. Jego wywodowi tutaj brakuje całkowicie analizy procesów społecznych, wewnętrznej struktury decyzji politycznej, równowagi sił itp…

• Despotyczne władza powstaje wtedy gdy władza centralna :

1. dysponuje wielką częścią centralnie rozdzielanej społecznej nadwyżki

2. może nagradzać określoną jednostkę lub grupę w większym stopniu niż innych przy nominacji na ważne pozycje.

• Władca zapobiega przymierzom i koalicjom które mogą się mu przeciwstawiać . kontroluje on aparat państwa, przez co kontroluje aparat przymusu. Wittfogel przecenił też to że państwo jest silniejsze od społeczeństwa.

• Wzrost społecznego zróżnicowania wymagał wg Eisenstadta większej regulacji przez centralną administrację i duży aparat biurokratyczny. Inicjatywa ta wychodziła gł od władców i elit rządzących, potrzebujących odpowiednich zasobów do finansowania wielkich przedsięwzięć. Ich interesy i egzystencja związane były ze wzrostem społecznego zróżnicowania i przełamaniem porządku tradycyjnego. Często jednak zależność władcy od poszczególnych grup była ta wielka, że konkurowały one z nim o władze i czasami całkowicie przejmowały państwo- stworzyły dynastie.

Kasta:

• Opisywana tu jest indyjski system kastowy- przedstawia on skrajnie kontrastowy przypadek.

• Da człowieka zachodu- niezwykłe w systemach kastowych jest to, że status jednostki nie jest determinowany przede wszystkim przez bogactwo, dochód, wykształcenie, rasę czy pochodzenie etniczne, ale przez stopień rytualnej czystości lub nieczystości, który jest przypisany jednostce przez urodzenie. W systemach kastowych status niekoniecznie łączy się z klasą. Zwykle jednostki z najwyższych klas społecznych są najbogatsze, ale nie musi tak być zawsze.

Główne cechy systemu kastowego

1. System jati:

Jati to najbardziej elementarna jednostka lub grupa społeczna w systemie kastowym. Stanowi endogamiczną grupę krewniaczą, zajmującą określoną pod względem czystości rytualnej pozycję w hierarchii statusów.

- każdy rodzi się i musi zawrzeć związek małżeński w ramach określonej jati, do której przynależą rodzice i krewni.

- nikt nie może nigdy opuścić swojej grupy, inni nie mogą się do niej przyłączyć.

Każda jati ma swoją nazwę ( w typowej indyjskiej wiosce może być ich około 30).

- każda jati ma własne cechy i właściwości, z których najważniejsze jest tradycyjne połączenie z określonym zawodem, zbiorem zasad, zwyczajów rządzących zachowaniem, które jest połączone z rytualnym statusem jati.

- rangowanie jati w kategoriach rytualnej czystości połączone jest z tradycyjnymi stowarzyszeniami zawodowymi działającymi w obrębie grup zawodowych, a zawody wykonywane przez jati różnią się stopniem rytualnej czystości lub skażenia. Role najczystsze to role duchownych- wykonują oni rytuały i ceremonie role skażone- rodzenie dzieci, zajmowanie się zmarłymi…

• Zdarzają się małżeństwa między jati o różnych statusach, zwłaszcza w przypadku hypogamii, gdy mężczyzna z wyższej kasty żeni się z kobietą z niższej. Często występuje brak zgody i rozbieżność opinii w ramach wioski lub regionu w kwestii poszczególnych jati względem siebie.

2. system varna:

• każdy Hindus może być przypisane do jednej z 4 varna, chyba że jest on wygnańcem lub niedotykalnym.

• Te 4 varna to: BRAMINÓW, KSZATRIJÓW; WAISZJÓW I SIUDRÓW. każda ma swoją specyficzną rolę społeczną, chociaż odgrywają ją nieliczni członkowie.

• We współczesnych Indiach: bramini- najwyżsi kapłani, eksperci w zakresie znajomości praw, ksiąg, rytuałów; najczystsi. Kszatrijowie to tradycyjna szlachta, książęta i władcy polityczni. Pełnili funkcje militarne. Waiszjowie- grupa kupiecka związana z działalnością handlową i finansami. Siudrowie- zwykła grupa pracująca. Niedotykalni- skrajnie skażeni, poza hierarchią.

• System ten występuje szeroko w Indiach, ale na południu prawie nie ma kszatrijów i waiszjów.

• Związek między systemami jati i varna- „jati” są podgrupami określonych „varna”. Często problem stanowi określenie tego do której varna należy określona jati. Itp.

3. . System jajmani:

• To system związków między poszczególnymi rodzinami, tworzony przez różne jati w obrębie wioski dla wymiany produktów i usług, zgodnie z opartymi na obyczaju długoterminowymi układami zawierającymi zasady i oczekiwania (np. rytuały oczyszczenia dokonywane przez braminów).

• Warunki wymiany tych usług zależały w dużej mierze od ich pozycji w hierarchii statusów. W centrum sieci związków konstytuujących system jajmani zawsze znajdowała się jedna lub kilka dominujących grup jati. Grupa da zwykle kontrolowała większą część ziemi należącej do wioski; ziemi będącej podstawowym dobrem w społecznościach, przede wszystkim rolniczych, od której zależało bogactwo i władza.

• Wiele jati zajmujących wysokie pozycje wykonuje czynności wysoce skażone, które przypisane byłyby kastom o niższym statusie, gdyby nie fakt, że określone jati uważane są tradycyjnie za silne i bogate. Jest możliwe dla całej jati, która handlując zdobyła bogactwo, przemieszczenie się na wyższą pozycję w hierarchii statusów przez przyjęcie czystszego stylu życia i potwierdzenie pochodzenia przodków z wyższej kasty przez bramińskiego duchownego. Zjawisko to nazwano sanskrytyzacją i dotyczy całych jati, a nie jednostek.

Tło religijne:

• System kastowy jest zamknięty w ramach hinduizmu i w znacznej mierze przez niego podtrzymywany. Podstawowe w religii hinduistycznej są 2 zasady: karmy i dharmy. Zasady rządzące postępowaniem i zachowaniami każdej varna i jati określone są jako dharma. (Zycie czyste wymaga np. niezabijania=ahisma = wegetarianizm).

• Zgodnie z zasadą czystości kasty dharma i zależnie od tego jak jednostka wypełnia swoje obowiązki, odrodzi się ona w przyszłości w sposób materialny. Tak poucza doktryna karmy. Doktryny te sprzyjają zachowaniu systemu kastowego w sposób najbardziej skuteczny, bo poprawa pozycji jednostki zależy od przestrzegania zasad własnej kasty i akceptacji systemu. Obecny los jest konsekwencją działań w poprzedniej egzystencji i jednostka jest w pełni za ten los odpowiedzialna.

Teorie wyjaśnienia systemu kastowego:

• Są zasadniczo 2 podejścia teoretyczne do wyjaśnienia tego systemu:

1. akcentuje ideologię- podejście Dumota

2. akcentuje władze- podejście Berremana

• Dumot mówi, że nie zrozumiesz kasty inaczej niż jako konsekwencję powszechnie przyjętych norm i wartości i przekonań, dotyczących skażenia i rozróżnienia między rytualną czystości i nieczystością, o religijnym charakterze. Te wartości i przekonania postrzegane są jako konstytuujące ideologię. Porządek kastowy, zachowania i stosunki społeczne widziane są jako konsekwencja działania tej ideologii. Sądzi on że władza wpływa na pozycję w hierarchii. Ale wg niego ważne jest rozdzielenie władzy od pozycji. System kastowy jednak zaprzecza a w ostateczności przymyka oko na fakt, że władza jest czynnikiem określającym status kasty.

• Dumot przyznaje też że przywilej w tradycyjnym społeczeństwie indyjskim jest zdeterminowany władzą, a ta pochodzi z własności ziemi, co jest podstawą systemu jajmani. Teorie władzy postrzegają kastę w terminach struktury władzy, gdzie statusu i role i związane z nimi przywileje są funkcją władzy, jaką cieszą się i sprawują różne grupy. System działa na rzecz zapewnienia stabilności. Siła grupy będzie regulowana zgodnie z jej statusem przez grupy na szczycie. Potężna kasta o niskiej pozycji lub słaba kasta o wysokiej pozycji są anomaliami które będą usunięte przez zaprzeczenie wysokiej pozycji słabej kasty, lub uznanie pozycji silnej kasty.

• Idea skażenia to narzędzie zapewniające stabilność systemu i kontroli działań tych, którzy próbują zająć miejsce wyższe od swego. Zapewnia to stopień zróżnicowania społecznego i każda grupa walczy o zachowanie swej relatywnej pozycji wobec innych. Broni to systemu przed zagrożeniem i sprzyja utrzymaniu przywilejów przez kasty wyższe.

• Pozycja kastowa jest determinowana przez urodzenie!!!!

• Berreman mówi o tym że stopień rozbieżności między władzą i pozycją był mniej wyraźny w przeszłości, zanim Indie stały się częścią współczesnego świata. Ale istnienie rozbieżności nawet teraz wystarcza, by pokazać że władza nie jest automatycznie lub bardzo łatwo przekładana na status, jeśli w ogóle ma to miejsce.

• Synteza założeń tych 2 facetów mówi, że status kasty jest łącznym produktem władzy i ideologii. Władza nie jest czynnikiem zakłócającym ale równie zasadniczym jak ideologia, która sama w sobie nie jest w żadnym przypadku całkowicie zależna od władzy, bo do pewnego stopnia odgrywa ona rolę legitymizującą przypisaną jej przez Berremana. Ten model „częściowej rozbieżności” czyli synteza tych 2 koncepcji, jest użyteczny dla wyjaśnienia różnic między kastą a innymi formami stratyfikacji statusów. Status jest zawsze produktem wartości. Wartości określające status są wewnętrzne wobec samego systemu klasowego lub zależą od niego.

• W systemie kastowym wartości, które determinują status są częściowo wewnętrzne a częściowo zewnętrzne wobec systemu przywilejów i władzy ekonomicznej. Pochodzą one po części ze źródeł religijnych, które są w znacznym stopniu niezależne.

• W systemie kastowym jest niezwykła cecha- umiejscawiania funkcjonariuszy religijnych wyżej od władzy politycznej i militarnej. Tutaj też społeczne zróżnicowania zostały utrwalone w endogamicznej formie- dziedziczonych grup zawodowych.

• Gdy tylko powstała hierarchia statusów, w ramach której każda grupa strzegła zazdrośnie swego monopolu na świadczenie określonego rodzaju usług innym grupom, ideologia religijna mogła zostać użyta jako narzędzie legitymizacji i kontroli, pomagając w utrzymaniu społecznych podziałów i nierówności. Idee religijne rozwijały się i poszerzały. Endogamia była utrzymana dla zachowania monopolu na handel. Rzeczywiste zawody członków kast zróżnicowały się, ale status nadal był wyznaczany przez urodzenie, niezależnie od konkretnie wykonywanego zawodu.

Feudalizm:

• definiowany na różne sposoby: np. Marksiści mówili że to dominacja arystokracji posiadającej ziemie nad chłopami- producentami, którzy są zmuszani do oddawania nadwyżek produktów w konsekwencji militarnej przewagi arystokracji. Inne definicje mówią o feudalizmie jako o poddaństwu, inne jako związek między właścicielami ziemi a chłopami oparty na przymusie.

• Tutaj przyjęto, że feudalizm zdefiniowany będzie w terminach współwystępowania dwóch instytucji (wasala i lenna) i będzie zatem stosowany w odniesieniu do społeczeństwa średniowiecznej Europy Zachodniej.

- wasalstwo- dożywotni kontrakt między panem i poddanym, jego wasalem. Wasal- wierny panu; służy mu; broni; pan- chroni go, nadaje ziemie dla zapewnienia egzystencji; ziemia jako lenno. Lenno nie było dziedziczone. Instytucje wasala i lenna połączyły się powodując rozkwit feudalizmu. I tak powstała hierarchia kontroli nad ziemią.

• w społeczeństwie feudalny najważniejszy był podział na szlachtę i lud pracujący. Grupy wyższe związane były stosunkami wasalnymi połączonymi z lennem szlachta była wojskową elitą wojowników, wyćwiczona sztuce wojennej.

• Europejski feudalizm jest polityczny. To forma rządzenia w której władza polityczna jest zmonopolizowana przez małą grupę przywódców wojskowych i nierówno rozłożona między różnych członków grupy.

Początki feudalizmu:

• Bloch szukał źródeł co nazwał instytucjami senioralnymi charakteryzującymi feudalizm w 4 czynnikach:

1. upadku niewolnictwa na ziemiach imperium rzymskiego

2. działaniach władzy tego imperium

3. potrzebie protekcji

4. antycznej instytucji wodzostwa

• podstawowy podział społeczeństwa feudalnego na próżniaczą szlachtę i pracujące pospólstwo był oparty na rozróżnieniu tych których uznano za zdolnych do pracy i tych których uznano za zdolnych do walki i posiadali ziemię.

• Feudalizm był skutkiem wszechogarniającej potrzeby człowieka do osiągnięcia pozycji, władzy, a nade wszystko bezpieczeństwa osobistego, ekonomicznego, politycznego.

• Karolingowie użyli feudalizmu do administrowania swego terytorium, rozszerzając zasady wasala jako centralnego filaru rządzenia.

• W późnym Średniowieczu feudalizm zaczął zanikać. Wasale odnieśli sukces w swych żądaniach do prawa dziedziczenia lenna. Służba wojskowa została zamieniona na opłaty pieniężne. Świadczenie pracy zostało zamienione na opłaty pieniężne, które stały się rentą. Rozwój miast i handlu dostarczył nowych źródeł dochodu- państwo stało się potęgą.

• Państwo zatrudniało bardziej godny zaufania i zależny aparat przymusu; finansowało bardziej efektywny system administracyjny i biurokratyczny. rozwój miast, handlu, użycie pieniądza jako środka zapłaty i wymiany dało warunki do powstania kapitalizmu.




Rozdział 5 KAPITALIZM I KLASY W KAPITALIZMIE

CECHY I ŹRÓDŁA KAPITALIZMU

Cztery podstawowe cechy kapitalizmu:

1. prywatna własność i koncentracja środków produkcji, tj. kapitału

2. wolny rynek dla sprzedaży i kupna dóbr i usług

3. formalnie wolna praca sprzedawana na rynku jako towar

4. uzyskiwanie dochodu przez przedsiębiorców, którzy w zamian za płacę wynajmują siłę roboczą do produkowania wyrobów sprzedawanych na rynku

Marks: 5. cecha - podział społeczeństwa na dwie opozycyjne i antagonistyczne klasy w konsekwencji wyzysku ekonomicznego jednej z nich przez drugą.

Niemarksiści, mimo, że nie widzą w powyższym cechy kapitalizmu zgodzą się, iż dominującą w systemie kapitalistycznym formą stratyfikacji jest struktura klasowa.

Jak powstał system kapitalistyczny w obrębie feudalnych i postfeudalnych społeczeństw?

Feudalizm: związek pan-wasal to związek dozgonny; usługi wymieniane na ochronę i prawo do użytkowania ziemi; praca nie sprzedawana na godziny czy dni; wieśniak ma zwyczajowe prawo do ziemi

Kapitalizm: związek pracodawca-pracownik to krótkookresowy kontrakt upośredniczany przez środek wymiany (pieniądz); pracownik nie ma żadnych praw do środków produkcji, musi sprzedawać jedyną rzecz o wartości rynkowej, czyli zdolność do pracy.

Przejście od feudalizmu do kapitalizmu umożliwiła rezygnacja/utrata przez chłopów prawa do ziemi oraz skupienie środków produkcji w rękach mniejszości.

Powody upadku feudalizmu i powstania kapitalizmu: złożone, tutaj tylko ogólnie:

• powstanie klasy kapitalistów

pochodzenie posiadającego własność kapitalistycznego pracodawcy - wiele źródeł

• bogaci średniowieczni kupcy zaangażowani w monopolistyczny/półmonopolistyczny handel

Monopole te gwarantowane przez państwo w zamian za wsparcie finansowe. Kupcy inwestowali w nowe przedsiębiorstwa produkcyjne. Kapitał handlowy raczej źródłem pożyczek.

• rzemieślnicy, majstrzy prowadzący warsztaty z kilkoma czeladnikami

Handel wełną przeniósł się na wieś, wyzwolił się od ograniczeń cechowych, wykorzystywał nową technologię. Mistrzowie rzemiosła przekształcają się w pracodawców, czeladnicy - w najemną siłę roboczą.

Kupcy coraz bardziej kontrolują rzemieślników (kontrola dostaw surowców) składanie zamówień płaca za pracę, a nie za gotowe produkty. Niektórzy rzemieślnicy zatrudniali kolejnych „podwykonawców”. Rozwój systemu „pracy nakładczej” jako podstawy wytwarzania. Oznacza przejście do kapitalistycznych stosunków produkcji Bezpośrednie zatrudnianie jest rzadkością. Początek wykorzystywania energii wodnej i parowej powoduje konieczność zgromadzenia dużej liczby pracowników w fabrykach. Sprzyjało to wprowadzeniu opłat za czas pracy (godziny, dni) zamiast opłaty za wykonaną pracę.

• powstanie klasy pracowników najemnych

Głównym czynnikiem utrata praw do ziemi. Było to efektem grodzenia pól. Grodzono duże obszary, wyrzucano z nich dzierżawców. Oni zaś zaczęli oddzielać gospodarstwo od produkcji (ten typ dominował wcześniej), utrzymywali się z tego, co za ich wytwory „domowe” płacili im kupcy. Popadając w długi zastawiali sprzęt, stając się pracownikami najemnymi raczej niż rzemieślnikami. Zaczynali szukać pracy w mieście.

Rozwój przemysłu i wytwórczości spowodował, że dobrem kluczowym stała się nie ziemia, ale kapitał. Władza i przywileje przeszły w ręce właścicieli kapitału.

Wynikać z tego może prosty wniosek, iż posiadanie lub nieposiadanie kapitału determinuje wzór nierówności w społeczeństwie kapitalistycznym. Tego zdania był [no kto, kto? wiesz?? :) ] Marks [brawo!! chyba będzie z ciebie całkiem niezły socjolog. z taaką wiedzą nie może być inaczej!]

ALE nie wszyscy się z tym zgadzają:

Społeczeństwa kapitalistyczne, przynajmniej w takim stopniu, w jakim są społeczeństwami przemysłowymi, wydaje się charakteryzować niższy poziom nierówności niż przedkapitalistyczne formy stratyfikacji.

Lenski: społeczeństwa industrialne wykazują trend przeciwny zwiększaniu nierówności, w miarę jak wielkość społecznej nadwyżki wzrasta wraz ze wzrostem produktywności.

Zgodnie z Drugim Prawem Lenskiego [???] wyjaśnienia powyższego zjawiska:

• efektywne funkcjonowanie współczesnych społeczeństw przemysłowych zależy w znacznie większym stopniu niż w przypadku społeczeństw agrarnych, od szerokiego rozpowszechnienia wiedzy i umiejętności. Wiedza nie jest już dziedziną panujących i kapłanów. Staje się to kartą przetargowa pracowników i umożliwia im uzyskanie wyższego wynagrodzenia.

• masowy wzrost produktywności spowodowany industrializacją powoduje zwiększenie korzyści przez tych, którzy kontrolują kapitał produkcyjny, umożliwiając jednocześnie przekazanie większych części wyprodukowanych dóbr dla ludności

• społeczeństwa przemysłowe doświadczały ideologii egalitarnej

• efektywna kontrola urodzeń ograniczyła wzrost populacji, który kiedyś wchłaniał każdy przyrost produkcji przez szybszy rozwój demograficzny niż produktywności.

Kapitalizm wyłonił klasę robotniczą tworzącą organizacje, związki i partie w celu polepszenia warunków życia. Marks: powstanie klasy robotniczej i ruch robotniczy rozbije ramy kapitalizmu.

ANALIZA KAPITALIZMU MARKSA

Teoria wyzysku - robotnicy wyzyskiwani przez kapitalistycznych pracodawców, pozostają w stosunku do nich w relacji antagonistycznej, uzyskują świadomość klasową i dążą do obalenia kapitalizmu.

Marks chciał dowieść, że dochód kapitalisty pochodzi z wyzysku pracy. Wartość zapłaty dla robotników jest < wartości wytwarzanych przez nich produktów. Zysk kapitalisty wytwarzają więc robotnicy, a nie nabywca produktów.

Miara pracy - ilość lub czas pracy zawarty w produkcie określa jego wartość.

Teoria wartości pracy (np. Ricardo, Smitha) - źródłem wszelkiej wartości jest praca.

W systemie rynkowym towary sprzedawane zgodnie z ich wartością; wytwory sprzedawane za cenę proporcjonalną do wkładu pracy ALE praca jest twórcza może stworzyć więcej dóbr niż jest konieczne dla utrzymania i reprodukcji w danym czasie. Wszystko co wytwarzają robotnicy należy do pracodawcy. Mogą oni wytworzyć więcej dóbr niż muszą (żeby się utrzymać), wartość tych dóbr przewyższa płacę, jaką za nie otrzymują. Różnica między wartością wynagrodzenia a wartością produktu to wartość dodatkowa.

Sprzedając zdolność do pracy przez cały określony czas (niezależnie od własnych potrzeb) robotnik czyni pracę sobie obcą, nie ma praw do jej produktu.

Krytyka teorii wyzysku Marksa:

1. zakłada ona sytuację wolnorynkową z kilkoma jej niedoskonałościami o trwałym charakterze. Jeśli struktura rynku nie ma cechy wolności, to ani siła robocza, ani dobra nie są sprzedawane po cenie proporcjonalnej do ich wartości określonej czasem pracy. Pracodawcy mogą uzyskiwać dochód nie pochodzący z wyzysku siły roboczej.

2. wg Marksa cena może odbiegać od wartości w związku z okresowym niedoborem lub nadmiarem produktu. Dla głównego nurtu teorii ekonomicznej wartość =cena uzyskiwana na rynku, zdeterminowana grą między podażą a popytem.

3. Marks: wewnętrzny napęd kapitalizmu do technicznych innowacji, zmniejszających pracochłonność stale dąży do wytworzenia bezrobocia utrzymującego stawki za pracę na poziomie podstawowym.

Bezrobocie - rezerwowa armia bezrobotnych; w pewnych okresach może zostać wchłonięta przez rynek, wtedy stawki za pracę wzrosną wartość dodatkowa dla pracodawców zmniejsza się, zmniejszają się inwestycje tempo wzrostu maleje bezrobocie znów wzrasta.

Rynek pracy jest rynkiem nabywcy.

Krytyka: Innowacje techniczne nie zmniejszyły zapotrzebowania na pracę w XX wieku, a raczej spowodowały jego zwiększenie. Umożliwiają bowiem wytwarzanie wielu nowych dóbr, powstają nowe przemysły.

Efekt innowacji: wzrost efektywności robotników oraz wzrost znaczenia organizacji pracowniczych.

WSPÓŁCZESNY KAPITALIZM

Cztery typy zmian, jakie wystąpiły w społeczeństwach kapitalistycznych od wieku XIX:

1. Wzór kontroli kapitału i przemysłu zmienił się wraz z rozwojem wielkich spółek akcyjnych, zarządzanych w sposób biurokratyczny przez płatne zawodowe kierownictwo.

2. Struktura klasowa, odwrotnie niż oczekiwał Marks, nie uległa polaryzacji, lecz zróżnicowaniu. Ogromnie wzrosła, zwł. w stosunku do proletariatu przemysłowego, liczebność klas średnich i uległy one znacznemu zróżnicowaniu.

3. Absolutny, i już nie relatywny, materialny poziom życia robotników stale ulegał poprawie, co jest sprzeczne z oczekiwaniami Marksa dotyczącymi postępującego zubożenia proletariatu.

4. Znacznie wzrosły obywatelskie i polityczne prawa pracowników, czego konsekwencją było zwiększenie siły klasy robotniczej w odniesieniu do kapitału.

WŁASNOŚĆ, WŁADZA I KLASA WYŻSZA

POWSTANIE WARSTWY MENEDŻERÓW

Zwiększenie Liczby wielkich korporacji prowadzi do centracji i centralizacji kapitału. Te korporacje to głównie spółki akcyjne, których udziały są powszechnie dostępne; kierowane przez zawodowych płatnych menedżerów, którzy nie są właścicielami udziałów czy kapitału.

We współczesnym kapitalizmie istnieje tendencja do oddzielania własności kapitału od kontroli nad nim.

The Managerial Revolution Jamesa Burnhama

Rozwój spółek, rozproszenie akcji, oddzielenie własności od kontroli nowa klasa dominująca - menedżerowie zmierzający do uzyskania rzeczywistej władzy w przemyśle.

Była to wizja dość pesymistyczna, jednak w upływem czasu zyskała jaśniejszych barw.

Kapitalizm, wraz z konfliktami i niesprawiedliwością miał zniknąć w konsekwencji rewolucji menedżerskiej. Klasa ta miała nie być motywowana wyłącznie potrzebą dochodu, i mieć wspólne interesy z pracownikami.

Współczesny kapitalizm stworzył nową klasę pracowników łączących kompetencje techniczne, znajomość rzeczy, kwalifikacje menedżerskie i administracyjne oparte na wiedzy.

Stara panująca klasa właścicieli (burżuazja) została zastąpiona i nie jest już tak ważna jak we wcześniejszym kapitalizmie.

*koncentracja kapitału

*rozproszenie akcji - udziałowcy posiadają niewielkie pakiety

*kontrola: nie tyle odnosząca się do codziennego kierowania, ale raczej do kontroli narad rad nadzorczych, decyzji inwestycyjnych, dotyczących lokalizacji produkcji, rynków i produktów. Wiele z decyzji może być podjętych rutynowo przez kierowników, ale ważne jest przed kim oni potem odpowiadają.

Koncepcja, iż zawodowy menedżer jest mniej zorientowany na zysk nie wydaje się słuszna. Wydaje się raczej, iż są oni bliscy (albo nawet przewyższają ich w dążeniu do zysku) tradycyjnym właścicielom.

Z kolei niektórzy argumentują, że menedżerowie nie dążą do maksymalizacji zysku, lecz do największej satysfakcji. Bardziej obchodzić ich ma stabilność, bezpieczeństwo i przetrwanie.

Ostatnie badania nad firmami USA nie wykazały istotnych różnic w poziomie zyskowności firm kontrolowanych przez właścicieli i kierowanych przez zawodowych menedżerów.

KLASA WYŻSZA WE WSPÓŁCZESNYM KAPITALIZMIE

Wyższa klasa właścicieli istnieje; choć jest nieliczna posiada znaczną część bogactwa, głównie odziedziczonego; dochody pochodzą w znacznym stopniu z zasobów kapitałowych, zwł. z własności udziałów.

Część właścicieli, która posiada majątek odziedziczony cechuje duża wewnętrzna spójność (zachowania, styl życia, sposobu mówienia, ubierania, msca zamieszkania) W grupie tej istnieją wysokie proporcje społecznych interakcji, wewnętrzne małżeństwa i relacje pokrewieństwa. Tworzy ona odmienną grupę statusową. Członkowie są reprezentowani w sposób nieproporcjonalnie duży na pierwszych pozycjach wśród przedstawicieli czołowych zawodów w społeczeństwie.

Wykształcenie ma podstawowe znaczenie dla zdobycia kwalifikacji, których członkowie dominującej grupy statusowej lub klasy wyższej potrzebują w celu utrzymania pozycji w biznesie i innych elitach. Obecnie bogactwo lub pochodzenie nie gwarantują w sposób automatyczny takiej pozycji.

ROZDZIAŁ 6: KLASY ŚREDNIE WE WSPÓŁCZESNYM KAPITALIZMIE

POWSTANIE KLAS ŚREDNICH:

Prognoza Marksa o polaryzacji ludności między burżuazję i proletariat w kapitalizmie nie sprawdziła się; klasy średnie nie tylko nie zniknęły, lecz zostały poszerzone o wielkie grupy pracowników umysłowych i personel administracyjny, podczas, gdy proletariat skurczył się, w niektórych rozwiniętych krajach kapitalistycznych tworząc wręcz mniejszość społeczną.

Klasa średnia uległa jednak ogromnemu zróżnicowaniu wewnętrznemu.

PROBLEM GRANICY:

1. Ustalenie granicy między klasa wyższą i średnią nie jest trudne. Klasa wyższa to:

• posiadacze

• zarządcy

• osoby zajmujące stanowiska dyrektorskie, jeśli posiadają znaczną własność i osiągają z tego tytułu znaczną część swojego dochodu

• menadżerowie, których stopień kontroli nad przedsiębiorstwem jest tak duży, że umożliwia im wypłacanie sobie wysokich wynagrodzeń (żyją dzięki wartości dodatkowej wytworzonej przez innych)

2. Ustalenie granicy miedzy klasą średnią i niższą jest trudniejsze. Dzieje się tak m.in ze względu na niejasność kryteriów oraz brak konkretnych definicji pracy fizycznej i umysłowej.

- Tradycyjnie różnice widziano w opozycji pracy fizycznej i umysłowej, mięśni i mózgu. Łączyło się to z wyobrażeniem, że pracownicy umysłowi, by umieli wykonywać swą pracę, muszą posiadać wyższe wykształcenie niż pracownicy fizyczni. Tak było kiedyś, dziś już niekoniecznie (ze względu na rozwój techniczny); podział w kategoriach wiedzy i kwalifikacji jest więc nieskuteczny.

- Drugie podejście opiera się na różnicach wynikających z funkcji zawodu, tzn., czy zawód dot. produkcji czy zadań organizacyjnych. Ta klasyfikacja idzie dalej niż prosty podział na zawody fizyczne i wszystkie pozostałe.

praca fizyczna - praca wymagająca fizycznej manipulacji przedmiotami materialnymi

praca umysłowa - praca wymagająca manipulacji informacjami i ideami.

Praca fizyczna może wymagać równie dużej wiedzy i kwalifikacji jak wykorzystywanie informacji, jednakże wiedza, informacje i kwalifikacje nie muszą być środkami koniecznymi. W pracy umysłowej, używanie i manipulowanie takimi rzeczami materialnymi jak teczki, dokumenty, klawiatury komputerowe etc, jest tylko środkiem opracowywania informacji, dzięki którym wykonywane jest zadanie główne.

Jednak nawet taki podział nie likwiduje zupełnie wieloznaczności; może pojawić się wiele zawodów marginalnych, nie pasujących dobrze do żadnej z kategorii.

Pojawiają się głosy, że podział na pracowników umysłowych i fizycznych i na tej podstawie na klasę średnią i pracującą, nie ma zastosowania w praktyce, ponieważ wiele zawodów „klas średnich” ( np. zawody urzędnicze o rutynowym charakterze) nie jest lepiej płatnych niż wiele zawodów robotniczych. W konsekwencji szanse życiowe wielu pracowników umysłowych są gorsze niż dużej grupy pracowników fizycznych.

To twierdzenie jest związane z poglądem, że klasa pracująca we współczesnym kapitalizmie podlega procesowi zburżuazyjnienia.

proces zburżuazyjnienia - członkowie klasy pracującej we współczesnym kapitalizmie stają się klasą średnią, jeśli chodzi o poziom życia, warunki pracy itp., a to wpływa na ich postawy i poglądy polityczne.

Według autorów podobne zarobki pracowników umysłowych i fizycznych niekoniecznie podważają podział na pracowników fizycznych i umysłowych jako podstawowej linii podziału miedzy klasą pracującą i klasą średnią, ponieważ:

• już w XIX w. wielu pracowników umysłowych wykonujących rutynowe zajęcia nie było lepiej płatnych niż niektórzy pracownicy fizyczni

• przeciętne wynagrodzenie pracowników umysłowych jest znacznie wyższe niż pracowników fizycznych, a różnice te nie zmieniają się bardzo w czasie.

Jeśli istnieją ważne różnice między stanowiskami fizycznymi i umysłowymi, nie oznacza to, że wszyscy pracownicy umysłowi są w tej samej sytuacji klasowej, jednakże, ogólnie rzecz biorąc, zawody umysłowe wiążą się z lepszymi szansami życiowymi niż fizyczne. Dochody są tylko jednym z wielu czynników, które powinny być brane pod uwagę w ocenie zróżnicowania szans życiowych poszczególnych grup. Inne czynniki to m.in.:

• liczba przepracowanych godzin (pracownicy umysłowi nie pracują tak długo jak pracownicy fizyczni. Robotnicy często biorą nadgodziny dla podwyższenia swych zarobków)

• warunki pracy (praca umysłowa wiąże się przeważnie z lepszymi warunkami miejscu pracy, z większymi nagrodami, jest mniej monotonna i często bardziej interesująca niż praca fiz.)

• korzyści niefinansowe (pracownicy umysłowi mają ich więcej, np. służbowe samochody, tel. kom., możliwość korzystania z zakładowych obiektów sportowych etc.)

• bezpieczeństwo dochodów i zatrudnienia (pracownicy umysłowi mają większe bezpieczeństwo jeśli chodzi o stałość dochodów, jest mniej prawdopodobne, ze pozostaną na jakiś czas bez zatrudnienia)

• emerytury

• wynagrodzenia za okres choroby (pracownicy umysłowi mogą brać więcej płatnych urlopów związanych np. z chorobą)

• ilość płatnego czasu wolnego (pracownicy umysłowi mają dłuższe płatne wakacje)

• wpływ podatków i świadczeń społecznych

• zakres dostępności świadczeń społecznych

• dostęp do kredytów i pożyczek (pracownicy umysłowi, że względu na pewność zatrudnienia, możliwość awansu i, najczęściej, wyższych dochodów, mają łatwiejszy dostęp)

Porównywanie dochodów pracowników fiz. i umysłowych jest więc względnie błędne; chyba że jest dokonywane na podstawie dochodów osiąganych w ciągu całego życia i z uwzględnieniem korzyści niefinansowych (wtedy widać stałość dochodów i zatrudnienia pracowników umysłowych, ich wyższe emerytury itd.).

Pracownicy umysłowi i fizyczni zaczynają swoje drogi zawodowe od podobnych zarobków, lecz zarobki większości pracowników umysłowych stale rosną. Zarobki pracowników fizycznych i umysłowych zachodzą na siebie co najwyżej do ok. 30 roku życia.

Dochody robotników szybciej osiągają swoje szczytowe wartości (ok. 30 roku życia robotnika), a potem stopniowo maleją. Zarobki pracowników umysłowych rosną (robienie kariery) aż do późnego wieku, a nawet jeśli zmaleją, to w o wiele mniejszym stopniu niż zarobki robotników.

Jedynie model zarobkowania w całym okresie życia zwykłych pracowników biurowych i sprzedawców, jest podobny do modelu robotników.

Porównywanie szans życiowych pracowników umysłowych i fizycznych musi uwzględniać mobilność pracowników umysłowych, ich awansowanie na wyższe pozycje zawodowe. Badanie Stewarta, Prandy'ego i Blackburna(1980 r.) pokazuje, że większość męskiego personelu urzędniczego nie zajmuje tych samych stanowisk przez dłuższy czas.

Porównywanie szans życiowych powinno być też oparte na dochodach w całym gospodarstwie domowym, ponieważ często zróżnicowane zarobki członków gosp. są „sumowane” i członkowie gosp. korzystają ze „wspólnej kasy”. W większości kobiety są ( wciąż niestety :/) rutynowymi pracownikami biurowymi. Oznacza to, że ich dochody są przychodami dodatkowymi w gosp. domowym, a ich szanse życiowe określają całkowite dochody gosp.

PROLETARYZACJA:

* Marks był świadom, iż zwykły pracownik biurowy zajmował nieokreśloną pozycję w strukturze klasowej (nie posiada środków produkcji, a sprzedając swoją siłę roboczą nie wytwarza wartości). Próbował rozwiązać ten problem. Stwierdził, że pewne kategorie pracowników umysłowych przede wszystkim:

• pomagają kapitaliście w uzyskaniu wartości dodatkowej, poprzez obniżanie jej kosztu uzyskania.

• przynoszą pracodawcy więcej korzyści niż wynosi ich wynagrodzenie, część ich pracy pozostaje więc niewynagradzana, są zatem wyzyskiwani.

Marks stwierdził więc, że są oni w tej samej sytuacji co robotnicy, choć nie wytwarzają wartości. Z czasem zostaną sproletaryzowani.

Marks był prekursorem tych, którzy propagują tezę o proletaryzacji. Pierwsze krytyczne studium tego podejścia - praca Lockwooda (`58r.). Wprowadził rozróżnienie między rynkową sytuacją robotników, tzw. „sytuacją pracy” oraz „sytuacją statusu”

sytuacja pracy - zbiór stosunków społecznych, w które uwikłana jest jednostka w miejscu pracy z tytułu swojej pozycji w podziale pracy.

sytuacja statusu - pozycja jednostki w hierarchii prestiżu w całym społeczeństwie.

Lockwood -> jeśli sytuacja rynkowa zwykłych urzędników różni się od sytuacji robotników tylko marginalnie, to jednak ich sytuacja pracy i status społeczny różnią się istotnie. To oddziela ich od siebie w sprawach interesów, a zatem postaw i politycznych powiązań.

Głosy zwolenników tezy o proletaryzacji -> pozycja zwykłego urzędnika ulega erozji w takim stopniu, że nie może być uważana za istotnie różną od pozycji proletariatu czy klasy pracującej.

* Braverman, w swojej książce o organizacji pracy i strategiach zarządzania w kapitalizmie,

1. pracownicy umysłowi niższego szczebla byli poddani temu samemu procesowi utraty autonomii i szczegółowej regulacji przez kierownictwo jak robotnicy.

2. Wewnętrzną tendencją kapitalizmu jest, aby odsuwać od pracownika wszelkie aspekty kontroli nad procesem pracy i poddawać go szczegółowej regulacji i rutynizacji przez podział zadań, niszcząc w ten sposób kwalifikacje.

3. Taka regulacja i kontrola procesu pracy umożliwia pracodawcy redukcję swoich kosztów, potanienie pracy, zwiększenie efektywności i zyskowności. Proces ten wymaga jednak nieustannego zwiększania się aparatu biurokratycznego i administracyjnego, a zatem wzrostu liczby zatrudnionych pracowników umysłowych.

4. Gdy następuje duże zwiększenie ilości urzędników, pracodawca wprowadza środki dokładnej kontroli nad urzędnikami. Konsekwencją jest mechanizacja i komputeryzacja biura oraz postępująca dekwalifikacja i rutynizacja pracy urzędników.

* Westergaard i Resler - „dekwalifikacja, erozja różnic między pracą fizyczna i umysłową, utrata wyższego statusu edukacyjnego, zmniejszenie bezpieczeństwa zatrudnienia, relatywne ograniczenie dodatkowych korzyści itp., w sposób efektywny doprowadziły do proletaryzacji grupy pracowników umysłowych”

* Carchedi (`77r.) -

1. 1.klasy mogą być określone nie tylko w relacji do środków produkcji, ale także w kategoriach funkcji pełnionych w procesie produkcji.

2. Nowa klasa średnia powstała wraz z rozwojem kapitalizmu i pojawieniem się nowych funkcji w przedsiębiorstwie.

3. globalna funkcja kapitału - określa: zadania związane z funkcjonowaniem kapitału w procesie wytwarzania wartości dodatkowej; wymagają one kontroli i nadzoru siły roboczej.

aspekt funkcji kolektywnego pracownika - obejmuje zadania dotyczące koordynacji, niezbędnej w złożonych instytucjach.

Większość jednostek zajmujących pozycje klasy średniej łączy w różnych proporcjach te dwa rodzaje zadań w swojej pracy.

Przeciwnicy tezy o proletaryzacji:

* Poulantzas - marksista nie uznający poglądu o proletaryzacji.

1. Klasa nie może być określona wyłącznie w kategoriach stosunku do środków produkcji; musi także być zdefiniowana w terminach politycznej i ideologicznej dominacji lub podporządkowania.

2. Usiłuje on połączyć klasy średnie z drobną burżuazją i określa je jako nową drobną burżuazję( new petty bourgeoisie; NPB ). Obydwie grupy mają, według niego, podobne poglady ideologiczne

3. Członkowie NPB nie są członkami burżuazji(bo nie posiadają środków produkcji), ani członkami proletariatu (bo nie wytwarzają wartości dodatkowej i nie są włączeni w produkcję materialną).

4. Klasą pracującą są jedynie ci, którzy są włączeni bezpośrednio w produkcję materialną i wytwarzają wartość dodatkową.

5. Nie widzi żadnego podziału w ramach klasy średniej i zasadniczej proletaryzacji jej niższego sektora.

* C. Wright Mills - w badaniach nad pracownikiem z klasy średniej w USA doszedł do wniosków obalających tezę o proletaryzacji.

* Giddens - mechanizacja i komputeryzacja biura nie spowodowały dekwalifikacji i dewaluacji pracy pracowników umysłowych; ich praca nadal różni się od pracy robotniczej pod względem fizycznego oddzielenia w miejscu pracy i zajmuje w podziale pracy pozycję wymagającą sprawowania władzy.

* Lockwood - kobiety wykonujące zawody biurowe są lepiej opłacane niż kobiety w zawodach robotniczych i mają lepsze warunki pracy. Nowa technologia doprowadziła raczej do podwyższenia a nie obniżenia pozycji pracy biurowej; do rekwalifikacji i wzbogacenia zajęć.

Z problemem sklasyfikowania rutynowych pracowników umysłowych niezbyt dobrze radzi sobie model Marksa; zdecydowania lepiej radzi sobie z tym model siły rynkowej Webera.

I na koniec tego rozdziału - „perełka” myśli Giddensowskiej: problem proletaryzacji można rozwiązać poprzez pominięcie grupy szeregowych urzędników jako nieważną, gdyż tworzą ją kobiety.

KOBIETY WE WSPÓŁCZESNYM SPOŁECZEŃSTWIE:

- Wraz z obniżeniem pozycji rynkowej rutynowych zawodów urzędniczych, nastąpił proces ich feminizacji. Aspiracje zawodowe kobiet i ich żądania związane z pracą były o wiele mniejsze niż mężczyzn.

Obecnie poziom aspiracji zawodowych kobiet rośnie, wciąż jednak proporcjonalnie dużo kobiet w społeczeństwach przemysłowych pozostaje bez zatrudnienia lub zatrudnionych jest na szeregowych stanowiskach biurowych. Problem ten jest bardzo istotny, bo nie można już automatycznie, tak jak kiedyś, przypisywać zamężnym kobietom tej samej pozycji klasowej, co ich mężom.

- We współczesnych społ. przemysłowych występuje silny podział pracy wdł. płci, tzn.: pewne zawody (urzędnicze oraz wymagające kontaktów z ludźmi- np. opieka zdrowotna, szkolnictwo) są uznawane za bardziej odpowiednie dla kobiet i większości są przez nie wykonywane.

- Zawody wykonywane przez kobiety są względnie nisko opłacane; kobiety są nie dopłacane w stosunku do ich osiągnięć edukacyjnych. Zatrudniane są najczęściej w sektorze wtórnym.

- OECD w 1980 r. opracowała miarę stopnia segregacji płciowej w odniesieniu do zatrudnienia. Segregacja została zdefiniowana jako: różnica między odsetkiem mężczyzn i kobiet zatrudnionych w określonej kategorii zawodowej, gałęzi przemysłu itp. Wskaźniki segregacji płciowej są mierzone stopniem różnicy miedzy udziałem kobiet w „przeciętnym” zawodzie lub przemyśle a rzeczywistym udziałem kobiet wśród ogółu zatrudnionych. [brak segregacji - indeks = 0; całkowita segregacja - indeks=100]

- w społ. przemysłowych występują horyzontalna albo wertykalna segregacja zawodowa. Kobiety grupują się w nieproporcjonalnie dużej liczbie na niższych szczeblach hierarchii zawodowej; zarabiają mniej niż mężczyźni na tych samych stanowiskach. Nawet w zawodach zdominowanych przez kobiety zarabiają one najczęściej mniej niż mężczyźni.

- Sloane (`90r.) - określił udział segregacji horyzontalnej i wertykalnej w obniżaniu zarobków kobiet. Segregacja horyzontalna wpływa tylko 20-27% na różnice zarobków wdł. płci; podejmowanie przez kobiety określonych zawodów na początku ich kariery, nie obniża ich dochodów w tym stopniu, co niepowodzenia we wspinaniu się po drabinie zawodowej, gdy już weszły do określonej grupy zawodowej.

- Przyczyny rozbieżności między zarobkami kobiet i mężczyzn oraz podziału pracy opartego na płci, m.in.:

• Dyskryminacja kobiet przez mężczyzn, którzy najczęściej podejmują decyzje o zatrudnieniu i awansie. Kiedyś ta dyskryminacja była jawna, teraz jest społecznie nieakceptowana, więc przerodziła się w dyskryminacje ukrytą.

- Wpajanie funkcjonującego w społeczeństwie, związanego z tradycją wizerunku kobiety jako gospodyni domowej, matki i opiekunki ogniska domowego. Praca kobiety jest nadal uznawana za uzupełniającą.

- Podział pracy w gospodarstwie domowym hamował (i w dużym stopniu wciąż hamuje) możliwości zatrudnienia kobiet i ich siłę przetargową.

- Dyskryminację kobiet na arenie zawodowej powodują także najczęściej bezpodstawne przypuszczenia pracodawcy, którym zwykle jest mężczyzna, iż kobieta nie będzie pracować długo(bo dzieci, rodzina itp.), jaj wydajność pracy będzie niższa i będzie mieć wyższe wskaźniki absencji.

- Segregacja oparta na płci często jest legitymizowana ideologicznie. Panuje pogląd, że kobiety są często zatrudniane do wykonywania prostych zadań, bo są to zajęcia dla nich bardziej odpowiednie. Wymagają one jednocześnie względnie niskich kwalifikacji, a więc są nisko opłacane. ( kompletny idiotyzm :/ ).

- Krytyka teorii segmentacji: Istnieje wiele zajęć w sektorze głównym, wykonywanych przez kobiety, które wymagają kwalifikacji, a są nisko opłacane.

- W teoriach segmentacji zbytnio akcentuje się działania pracodawcy i niedostatecznie zwraca uwagę na samych robotników i ich organizacje, takie jak związki zawodowe. Związki zawodowe zgodnie z własnym interesem same promowały segregacje rynku, zamykanie rynku przed kobietami i ich dyskryminację zawodową.

- Murgatroyd - wejście na rynek kobiet spowodowało obniżenie stawek płaconych mężczyznom. Mężczyźni zareagowali walką przeciw zatrudnianiu kobiet, ale nie byli w stanie ograniczyć dostępu kobiet do pewnych dziedzin zatrudnienia, szczególnie do nowopowstających zawodów (np. zawody urzędnicze i pielęgniarstwo). W innych przypadkach odnieśli sukces w monopolizowaniu i powstały chronione strefy zatrudnienia mężczyzn. Część zawodów została więc zdefiniowana jako zawody odpowiednie dla kobiet, inne, jako odpowiednie dla mężczyzn; wejście do nich zostało poddane kontroli zasad formalnych i norm kulturowych. Tak powstała segregacja pracy oparta na płci.

Problem klasyfikacji klasowej:

- Tradycyjnie kobiety zamężne były klasyfikowane jako należące do klasy męża, niezależnie jaki zawód wykonywały. Kobiety samotne były natomiast klasyfikowane według ich własnych zawodów. Uznawano, że w większości gospodarstw domowych głównym dochodem jest dochód męża. Kobiety są podporządkowane, więc analiza klasowa może przypisać im klasową pozycję męża; ich szanse życiowe są określone przez warunki rodziny, a one z kolei są określone przez klasową pozycję głowy rodziny.

- Krytyka powyższego podejścia:

• Duża część kobiet nie mieszka w gospodarstwach domowych kierowanych przez dorosłego mężczyznę.

• Pojawia się problem, gdy żona wykonuje zawód , który jest wyżej w hierarchii, niż zawód męża.

Wielu badaczy odchodzi więc od tego klasycznego podejścia.

Britten i Heath - rodzaj pracy wykonywanej przez żony ma istotny wpływ na dochód w rodzinie.

Rodziny o mieszanej sytuacji klasowej stanowią ogromną część w społ.

Walby - kobieta zamężna posiada podwójną pozycje klasową; podobnie żonaty, pracujący mężczyzna.

KLASA USŁUGOWA:

* Klasa usługowa to nie to samo co klasa średnia.

* Członkowie klasy średniej:

• zwykli pracownicy umysłowi

• drobni przedsiębiorcy

• pracujący na własny rachunek, niezależni profesjonaliści (lekarze, prawnicy…)

• wykwalifikowany personel kierowniczy, administracyjny i techniczny

Członkowie tej klasy posiadają specyficzne kwalifikacje oraz wiedzę zdobyte w procesie kształcenia i w praktyce, co potwierdzają zdobyte dyplomy.

* Klasa ta jest podporządkowana kapitałowi lub strukturom organizacyjnym i biurokratycznym, w których jest zatrudniona, a które są kontrolowane przez kapitał. W sektorze publicznym jest podporządkowana państwu lub innym władzom publicznym.

* Termin „klasa usługowa” - wyrażał pierwotnie funkcję służenia i pomocy kapitalistom w tych działaniach, których nie mogli dłużej wykonywać bez pomocy profesjonalistów i specjalistów.

* Ehrenreichs - reprezentują marksistowskie podejście do klasy usługowej, jednak różni się ono od podejścia Poulantzasa czy Carchediego. Twierdzą, iż: istnieje kategoria członków klas średnich, tworząca w kapitalizmie odrębną klasę, którą określają terminem „klasa profesjonalno - menadżerska”(PMC):

• Jej członkowie to pracownicy najemni , pracujący za wynagrodzenie i wykonujący pracę umysłową, nie posiadający środków produkcji. Także: jednostki zatrudnione w sektorze publicznym, w instytucjach rządowych, administracji, edukacyjnych, naukowych i badawczych.

• Ich główna funkcją jest zapewnienie reprodukcji kapitalistycznych stosunków klasowych (tzn.: klasa kapitalistów od nich zależy; oni zapewniają jej istnienie).

• Żyją dzięki nadwyżce wytwarzanej przez siłę roboczą.

• Nie są jednak tylko „pieskami” kapitalistów; mają własne interesy i mogą osiągnąć pewien stopień autonomii.

Główny błąd tej perspektywy - wymieszanie w tej jednej klasie zróżnicowanych stanowisk i zawodów (np. praca chemika na uczelni raczej nie wiąże się z odtwarzaniem kapitalistycznych stosunków produkcji).

* Wright - marksista; próbował dopasować marksistowską koncepcje klas do współczesnych warunków :

• Klasa usługowa to segment klasy średniej. W społeczeństwie kapitalistycznym istnieją zasadniczo trzy klasy: proletariat, burżuazja i drobna burżuazja.

• Stosunki klasowe zachodzą w trzech aspektach: kontroli środków produkcji, kontroli inwestycji i alokacji zasobów oraz kontroli siły roboczej. Ten trzeci aspekt jest istotnym kryterium wyróżnienia pozycji klasowej i jest postrzegany w kategoriach władzy i dominacji.

• We wczesnym kapitalizmie większość jednostek zajmowała pozycje jednoznacznie określone w strukturze klasowej, ale w kapitalizmie rozwiniętym powstały pozycje będące kombinacją tych różnych aspektów (=>tzw. „sprzeczne położenie klasowe”)

• Między burżuazją a drobną burżuazją w sprzecznej roli jest drobny pracodawca. Kontroluje on inwestycje i środki produkcji, ale ma tylko ograniczoną kontrole nad pracą innych

• Miedzy drobną burżuazja a proletariatem w sprzecznej roli jest tzw. półniezależny pracownik najemny. Nie kontrolują oni środków produkcji ani siły roboczej innych i sprzedają własną siłę roboczą, jednakże utrzymują pewien stopień autonomii w miejscu swojego zatrudnienia (np. pracownicy badawczy w laboratoriach, wykładowcy i profesorowie na uniwersytetach…)

• Ponieważ członkowie klas średnich zajmują sprzeczne pozycje, cechują ich sprzeczne aspiracje i zachowania.

W propozycji Wrighta istnieją pewne problemy, braki i błędy; m.in.: Wright postrzegał jako sprzeczne tylko te pozycje, co do których przyjmuje się, iż dotyczą ich trzy aspekty pozycji klasowej, zdefiniowane w kategoriach kontroli, w wymiarach przez niego opisanych (nie wiem o co chodzi, więc przepisałam dosłownie). Koncentrował się zbytnio na kontroli kapitału, pracy itp., a ignorował pozycje na rynku. Jego propozycja nie umożliwia godnej zaufania analizy stosunków klasowych w sektorze państwowym, poprzez narzucenie kategorii uważanych za typowe dla sektora prywatnego.

W drugiej próbie definicji koncepcji klas Wright:

• nie definiuje jej już w kategoriach władzy lub dominacji, ale wyzysku, możliwego dzięki nierównej dystrybucji zasobów. Zasoby, to: własność, umiejętności oraz zasoby „organizacyjne”.

• Wraz z podziałem między posiadaniem i nieposiadaniem środków produkcji tworzy się 12 pozycji, z których nie mniej niż 9 jest wewnętrznie sprzecznych.

• Wprowadził pojęcie „relacje negocjowane” - odnoszą się one do tych interesów klasowych, które nie są określone bezpośrednio przez posiadanie własności lub rodzaj zawodu, lecz pośrednio - przez pokrewieństwo i sytuację rodzinną. Te relacje określają tzw. pozycję negocjowaną.

* Abercrombie i Urry (`83r.) - marksiści. Analizują klasę usługową w kategoriach rynku jak i sytuacji zawodowej.

• Pozycja klasy usługowej w kapitalizmie musi być postrzegana w terminach dróg rozwoju kapitalizmu i walk klasowych w jego ramach oraz konsekwencji tych walk => pozycja rynkowa osób wykonujących pracę nieproduktywną powiązana jest z walką o określenie ich sytuacji jako wyższej, ze względu na związek z pracą umysłową.

• Proces profesjonalizacji i „certyfikacji” klasy usługowej nie był rezultatem imperatywu technologicznego i zapotrzebowania na dobrze wykwalifikowany personel, ale był rezultatem walki klasowej, w której pracownicy umysłowi oddzielili się od fizycznych dzięki posiadanej wiedzy, wykształceniu i zmonopolizowaniu możliwości edukacyjnych.

* Certyfikacja - proces zwiększania zapotrzebowania na formalnie potwierdzone kwalifikacje do zajęcia pozycji w klasach średnich, a zwłaszcza w klasie usługowej. Dyplomy służą wykluczaniu konkurencji.

Członkowie klas średnich posiadają względnie uprzywilejowaną pozycje w systemie edukacji. Klasy średnie, a szczególnie wyższe klasy średnie, monopolizują możliwości rynkowe przez ograniczenie dostępu, dzięki wykorzystaniu dyplomów

* Offe - charakter nowoczesnego przedsiębiorstwa utrudnia ocenę wyników działania i wkładu w wynik końcowy, ponieważ przedsiębiorstwa realizują „zadania czasowe” (praca często jest tak wyspecjalizowana, ze komukolwiek, z wyjątkiem małej garstki znającej się na rzeczy, trudno jest ocenić efektywność), w przeciwieństwie do bardziej tradycyjnych organizacji wykonujących „zadania ciągłe”.

„zasada osiągnięć”- oznacza zasadę, według której rekrutacja i awanse są ogólnie wyjaśniane w kategoriach koncepcji efektywności i osiągnięć.

W rzeczywistości bardzo często nie stosuje się do tej zasady (np. awans jest często determinowany lojalnością wobec organizacji).

* Hyman, Offe, Wright - koncepcja, iż współczesne społeczeństwo ma charakter merytokratyczny jest iluzją, ideologią, dzięki której jest legitymizowana nierówność nagród.

Zadania osób należących do klasy usługowej wymagają odpowiedzialności i dzierżenia w swych rękach władzy, pracodawca musi więc obdarzać ich zaufaniem i dużą autonomią. Ich działanie w znacznym stopniu zależy od oddania organizacji, pracodawca płaci więc za lojalność.

PROFESJONALIZACJA:

Istnieje tendencja do „profesjonalizacji” wielu stanowisk w ramach klasy usługowej, tzn. usiłuje się podporządkować określone zawody kontroli i przepisom ciał scentralizowanych i organizacji oraz prawom i zasadom postępowania w kwestiach zawodów (co za bzdura )

* Barber - funkcjonalista; scharakteryzował profesjonalizm w kategoriach czterech atrybutów:

1. duży zasób wiedzy usystematyzowanej i mającej ogólne zastosowania;

2. orientacja na społeczeństwo, jego interesy i służbę publiczna, a nie wyłącznie interes własny;

3. kodeks etyczny rządzący postępowaniem przedstawicieli danego zawodu, jest ustanowiony przez stowarzyszenie zorganizowane przez przedstawicieli zawodu i internalizowany w procesie socjalizacji i kształcenia. W efekcie tego uzyskuje się wysoki stopień samokontroli jednostek;

4. wysokie materialne wynagrodzenia i prestiż, symbolizują osiągnięcia i wartość danej pracy dla społeczeństwa.

Podejście to zawiera wiele niedostatków:

Nie uwzględnia kwestii władzy. Johnson - profesjonalizacja jest środkiem służącym profesjonaliście do kontroli klienta, bo to ona określa potrzeby klienta i ich najlepszy sposób zaspokojenia. Parry i Parry - widzą w profesjonalizacji strategie kontroli zawodu, w której koledzy ustanawiają system samorządu i ograniczają nabór do zawodu poprzez kontrolę kształcenia i procesu kwalifikowania.

* Larson - profesjonaliści są kontrolowani przez kolegów(=>kontrola środowiska zawodowego), a zewnętrznej oceny praktycznie nie ma. Poprzez to „maskuje” się efektywnie wszystko, poza skrajnymi odchyleniami w poziomie umiejętności członków grupy zawodowej, ochraniając najmniej kompetentnych przed całkowicie rujnującą kara ekonomiczną. Profesjonalizacja może więc być bronią obosieczną, ochraniać społeczeństwo przed nadużyciami, ale i profesje przed pełną odpowiedzialnością wobec społ.

* twierdzenie, że wszystkie lub większość pozycji w klasie usługowej przechodzi przez profesjonalizację jest przesadzone. Niektórym zawodom (np. nauczycielom) nie udało się to; większość stanowisk dla klasy usługowej znajduje się w wielkich organizacjach biurokratycznych, a one raczej nie ulegną profesjonalizacji.

Podsumowanie:

Termin „klasa średnia” odnosi się do szerokiego kręgu pozycji społecznych: klasa usługowa, grupa urzędników wykonujących prace rutynowe, niezależni profesjonaliści, drobni przedsiębiorcy itp. Jest bardzo zróżnicowana.

Klasowa struktura współczesnego kapitalizmu jest fragmentaryczna.

rozdział 7 Klasa robotnicza w dostatnim kapitalizmie

Warunki materialne

Kapitalizm stworzył klasę robotniczą, ale jego rozwój równocześnie ją niszczy, zmniejszając jej liczebność. Nie sprawdziły się tezy Marksa, że

• to klasa robotnicza zniszczy kapitalizm

• w miarę rozwoju kapitalizmu będzie postępować pauperyzacja robotników.

Druga teza jest najbardziej krytykowana. Udowadnia się, że nowoczesny kapitalizm radykalnie podniósł poziom życia klasy robotniczej i doprowadził do zmniejszenia podziałów klasowych w ogóle. Niektórzy twierdzą nawet, że upowszechnienie się możliwości kształcenia i ułatwienie awansu społecznego zupełnie zatarło różnice między klasą średnią a robotniczą (jaaasne) i teorie klasowe już nie pasują do analizy współczesnego społeczeństwa.

Z kolei Dahrendorf kwestionował czy „klasa robotnicza” w ogóle istnieje, zwracał uwagę na wewnętrzne podziały tej klasy np. między robotnikami o różnych poziomach kwalifikacji, ponadto przedstawiciele klasy średniej często zarabiają podobnie jak wysoko wykwalifikowani robotnicy i cieszą się podobnym prestiżem. W związku z tym załamują się tradycyjne podziały polityczne między klasami oraz tradycyjne przywiązanie robotników do idei lewicowych.

Dystrybucja dochodów

Obrońcy tezy Marksa o postępującym ubożeniu robotników twierdzą, że miał on na myśli relatywną pauperyzację w odniesieniu do zarobków burżuazji, czyli pogłębiającą się przepaść między rosnącym bogactwem burżuazji a klasa robotniczą, której żyje się lepiej niż 100 lat temu, ale w porównaniu do burżujów ciągle są biedni. Z analizy danych wynika jednak, że położenie klasy robotniczej względem innych niewiele się zmieniło.

Ocena jak wygląda ogólny rozkład dochodów jest o wiele trudniejsza. Analizując dane z Wielkiej Brytanii można zauważyć relatywny wzrost dochodu w klasach najwyższych, ale jest to bardzo słaby trend, który ponadto odwrócił się w ostatnich latach. Nie ma więc przekonywujących dowodów ani na zubożenie ani na wzbogacenie, którejkolwiek z klas. Tabele z USA pokazują spadek udziału w ogólnych dochodach ludzi najbogatszych, ale nie przekłada się to na wzbogacenie biednych i najbiedniejszych. W USA silny jest związek między przynależnością klasową a dochodem. Z porównania mediany dochodów niższej kategorii pracowników umysłowych i robotników wynika, że tylko robotnicy przemysłu precyzyjnego zarabiają więcej.

Wynika badań rozkłady dochodów w innych krajach ukazują, że jest on porównywalny z przedstawionymi wyżej wynikami UK i USA.

Dystrybucja własności

Jest bardziej nierówna i uległa większym zmianom w czasie niż dystrybucja dochodó. Największa redystrybucja własności dokonała się w obrębie najbogatszych, czyli ok. 20% górnej warstwy społ. Powody zmiany wzoru dystrybucji:

• wysokie podatki od majątku dziedziczonego, powodują, że bogaci przekazują potomkom swój majątek jeszcze przed śmiercią (redystrybucja między krewnymi)

• coraz więcej członków klasy średniej i niektórych grup robotników posiada na własność domy, nie są to jednak zasoby generujące dochód.

(teraz przytoczę trochę danych z USA bo mi się wydały ciekawe)

• 10% posiadaczy ma w swoich rekach 71,8% całej własności prywatnej

• górny 1% ma ponad 40% majątku

Podsumowując kapitał znajduje się w rękach niewielkiej części populacji i nie udało się tego zmienić. ( potrzebna nam nowa rewolucja, co wy na to? )

Sposobem na przynajmniej częściowe zniwelowanie tych nierówności są przedsięwzięcia finansowane z podatków np. bezpłatne szkolnictwo, z którego korzystają w większości klasy pracujące. Oczywiście ten pogląd można skrytykować stwierdzając, że państwo dobrobytu jest utrzymywane w rzeczywistości przez ludzi pracy, a nie najbogatszych (np. najniżej płatni pracownicy płacą w porównaniu do klas wyższych wyższą część swoich dochodów na ubezpieczenia, bogaci mają możliwość wyszukania sposobów unikania płacenia podatków, podatki progresywne są w istocie nieskuteczne itp.).

Postindustrializm

Terminu postindustrializm używa się do charakterystyki współczesnych zachodnich, uprzemysłowionych społeczeństw, a teorię rozwoju społeczeństw w kierunku postindustrializmu stworzył Daniel Bell.

Trzy etapy wzrostu gosp.:

dominacja rolnictwa przejście do produkcji przemysłowej zasadnicza rola sektora usług

Społeczeństwa postindustrialne znajdują się właśnie na tym trzecim etapie. Skutki:

• spadek znaczenia produkcji dóbr na rzecz produkcji usług

• wzrost znaczenia zawodów o dużych kwalifikacjach i konieczności efektywnego stosowania wiedzy

Krytyka koncepcji Bella:

• wcale nie wchodzimy w erę postindustrializmu, wręcz przeciwnie w erę superindystrializmu - wpływ produkcji przemysłowej staję się coraz większy np. rozkwit gospodarczy Niemiec, Japonii opiera się rozwoju przemysłu

• wysokorozwinięte społeczeństwa utrzymują produkcję rolną na wysokim poziomie dzięki „uprzemysłowieniu” rolnictwa

• zmiany struktury zawodowej wynikają ze wzrostu wydajności produkcji przemysłowej, pojawieniem się nowych potrzeb wynikających z wpływu przemysłu na środowisko. Ponadto dokonuje się dalszy podział pracy i wiele zadań wykonywanych dotąd w obrębie przedsiębiorstwa przejmują wyspecjalizowane firmy

• przemysł spowodował wzrost dobrobytu co doprowadziło do rozwoju usług związanych z konsumpcją finansami i handlem

• rozwinięta technologia redukuje liczbę osób zatrudnionych w przemyśle, a zwiększa w usługach, które nastawione są na podtrzymanie możliwości produkcyjnych społeczeństw.

Wynika z tego, że skrajny industrializm stymuluje rozwój tak zwanej gospodarki usługowej.

Tak czy inaczej tradycyjny system produkcji przemysłowej krajów Zachodu oparty na produkcji wystandaryzowanych dóbr przez niewykwalifikowanych pracowników musi ustąpić miejsca taniej sile roboczej z Azji i nastawić się na jakość, szybkie wprowadzanie nowych technologii i zwiększyć swoją konkurencyjność.

Dwa główne czynniki powiązane z superindustrializmem mające wpływ na całość społeczeństwa:

• globalizacja gospodarki

• wyłonienie się „niezorganizowanego kapitalizmu” powiązanego z nowym porządkiem ekonomicznym ( o tym co to takiego jest informacji brak :/ )

Skutki dokonanych zmian technologicznych i gospodarczych:

1. Spadek liczby robotników

2. Postępujący podział pracy prowadzi do różnicowania się i decentralizacji siły roboczej

3. Zróżnicowanie klasy robotniczej sprawia, że traci ona swoją centralną rolę polityczną i ekonomiczną

4. Następuje segmentacja rynku pracy , duże przedsiębiorstwa oferują zupełnie inne warunki pracy niż małe, nawet przemysł usługowy zatrudnia pracowników niewykwalifikowanych i okresowych

5. Rozszerza się i wzmacnia klasa osób żyjących z zasiłków i nie mających szans na zdobycie pracy z powodu np. niskich kwalifikacji (nazwanych :podklasą społeczną )

6. Na skutek globalizacji gospodarki wysokorozwinięte kraje Zachodu są zmuszone do konkurencji z krajami dynamicznie rozwijającymi się, co prowadzi do obniżenia płac, Globalna konkurencja zmusza również rządy do redukcji świadczeń dodatkowych.

7. Zmiany zmniejszają możliwości ingerencji państwa w gospodarkę co prowadzi do wzrostu bezrobocia. Przed zmniejszeniem dochodów chronieni są jedynie pracownicy sektora publicznego

8. Niesprzyjające warunki ekonomiczne zmniejszają siłę związków zawodowych i możliwość zorganizowanego oporu wobec pracodawców

9. Sprzeczności między globalnymi a narodowymi siłami produkcji zmniejsza możliwość skutecznej współpracy i porozumienia między pracodawcami i pracownikami wewnątrz państwa

10. Praca w usługach nie wymagająca wysokich kwalifikacji jest gorzej opłacana niż w przemyśle. Natomiast liczba osób zajmujących w usługach stanowiska wymagające wysokich kwalifikacji jest stosunkowo niska ( tworzą oni klasę średnią wyższą profesjonalistów )

11. Pogorszenie płac i warunków pracy kobiet i mniejszości, które dotychczas były zatrudnione w przemyśle, a teraz zajmują stanowiska w sektorze usług wymagających tylko niskich kwalifikacji.

Na koniec podrozdziału autor stwierdza, że sielankowa wizja Bella nigdy się nie sprawdzi, bo na miejsce starych problemów przyszły nowe, których współczesne struktury polityczne nie są w stanie rozwiązać. (cóż za optymizm)

Świadomość klasowa, polityka klasowa i władza klas

Etapy rozwoju demokracji w uprzemysłowionych społeczeństwach:

• przyznanie praw obywatelskich (równość wobec prawa, wolność słowa i zrzeszania się itp.). Były jednym ze sposobów, który umożliwił burżuazji obalenie struktur feudalnych i nie stanowiły zagrożenia dla kapitalizmu

• prawa polityczne, głównie prawo do głosowania. Zostały wywalczone przez klasę pracującą i były postrzegane jako zagrożenie dla kapitalizmu. Sądzono, że liczebnie silni robotnicy doprowadzą rozmontowania kapitalizmu

• prawa socjalne zdobyte zostały w konsekwencji rozszerzania praw politycznych: wybrane socjaldemokratyczne rządy realizowały postulaty swojego elektoratu, czyli robotników

Rozwój demokracji nie doprowadził do zniszczenia kapitalizmu, ale do powstania państwa dobrobytu. Obywatel takiego państwa może liczyć na zaspokojenie podstawowych potrzeb w ramach redystrybucji dochodów w obrębie państwa. W tym rozumieniu „obywatelstwo” jest postrzegane jako specyficzna forma statusu społ.

Świadomość klasowa

Trzy stopnie świadomości klasowej według Giddensa:

1. świadomość zróżnicowań klasowych i potocznej identyfikacji

2. uznanie konfliktu klasowego i sprzeczności interesów

3. rewolucyjna świadomość klasowa zawierająca plany zmiany porządku klasowego i ekonomicznego. Stopień trzeci występował niezwykle rzadko.

Wartości i postawy klasy robotniczej badał także Lockwood tworząc typologię poglądów robotników:

• Typowy proletariusz popiera związki zawodowe i Partię Pracy, identyfikuje się z innymi robotnikami myśląc w kategoriach „my”. Takie postawy dominują wśród robotników przemysłu ciężkiego, którzy są skupieni w dużych grupach i względnie izolowani od szerszego społeczeństwa.

• Inne są postawy w rolnictwie i drobnym przemyśle. Pracownicy pozostają w związku osobistej zależności z pracodawcą, oczekują od niego przewodnictwa politycznego, ich społeczność jest niewielka, znają się wzajemnie i oceniają się jako jednostki, akceptują status quo i uznają wewnętrzną sprawiedliwość w strukturze nierówności.

• Robotnik sprywatyzowany jest mobilny, nastawiony na dom, rodzinę i konsumpcję indywidualną. Popiera związki zawodowe i Partie Pracy nie z sentymentu, ale ma wobec nich konkretne oczekiwania odnośnie poprawy warunków życia i pracy.

Wyniki badań Lockwooda zostały zakwestionowane, zwłaszcza istnienie „typowego proletariusza” oraz akceptacja nierówności przez robotników w drobnym przemyśle.

Zróżnicowanie poglądów robotników w różnych krajach:

robotnicy francuscy są znaczenie bardziej radykalni niż angielscy, częściej spontanicznie identyfikują się z klasą robotniczą, są bardziej świadomi nierówności społecznych i tym bardziej im niechętni, mają silniejsze poczucie, że interesy klasowe są sprzeczne. Bardziej konfliktowe nastawienie francuskich robotników wynika z tego, że kierownicy we Francji mają bardziej autorytatywny stosunek do robotników i słabiej reagują na ich żądania, co prowadzi do wrażenia, że konflikty mogą być rozładowane jedynie na arenie politycznej a nie w miejscu pracy. Jest to jedna z przyczyn większych sukcesów partii komunistycznej we Francji niż w Anglii. Trzeba jednak zaznaczyć, że proletariat francuski nie jest rewolucyjny, ale raczej oczekuje reform politycznych, co skłania go do popierania partii socjalistycznych. Partie radykalne odnoszą sukces tam, gdzie instytucje rządów parlamentarnych i rozszerzenie praw politycznych napotykają silny opór klas dominujących w społeczeństwie. (hmm... LPR, Samoobrona)

Marksiści nie wierzyli, że rozszerzenie praw politycznych cokolwiek zmieni. Twierdzili, że jedynie zniszczenie państwa w jego obecnej formie może zmienić sytuację klasy pracującej. Jednak robotnicy wcale nie są tak radykalni. Wybrane przez nich rządy socjaldemokratyczne muszą faworyzować przedsiębiorstwa kapitalistyczne bo to one dają robotnikom pracę. Wielu autorów twierdzi, że ten brak radykalizmu, czy raczej wiary w obalenie systemu wynika z wewnętrznego rozbicia i manipulacji klas panujących, a nie z akceptacji i poparcia kapitalistycznych instytucji. Ponadto „arystokracja robotników” , czyli wysokowykwalifikowani robotnicy są bardziej skłonni do przyłączania się do burżuazji. Mimo to, oni najczęściej przewodzą związkom zawodowym nadając ich żądaniom łagodny ton.

Podział klasy robotniczej związany z istnieniem pierwotnego i wtórnego rynku pracy:

1. Sektor pierwotny - wielkie, monopolistyczne, kapitałochłonne i bardzo dochodowe przedsiębiorstwa oparte na najnowszych technologiach ( TP S.A. niech jej ziemia lekka będzie!) Ich pracownicy są zorganizowani w silne związki zawodowe, wynagrodzenia są wysokie, istnieje możliwość awansu i bezpieczeństwo zatrudnienia. Takie firmy potrzebują stałej i odpowiedzialnej siły roboczej o specjalnych kwalifikacjach wobec tego opłaca im się utrzymywać ich nawet w okresach obniżonej produkcji.

2. Sektor wtórny - małe, mniej kapitałochłonne, ale za to zacofane technologicznie firmy. Pracownicy raczej nie zrzeszeni z żadnych związkach, zarobki niższe, bezpieczeństwo pracy i możliwości awansu są niewielkie. Małe firmy muszą zwalniać pracowników w okresach obniżenia popytu.

Dlaczego klasa robotnicza nie ma radykalnej świadomości klasowej?

1. Koncepcja odrębnych sektorów produkcyjnych i konsumpcyjnych, rozumianych jako wertykalnych linii przecinających dane klasy tak, że jednostki należące do różnych klas, ale do tego samego sektora produkcyjnego mogą mieć zbieżne interesy.

2. Brak radykalizmu w ruchach robotniczych wynika z błędów organizacyjnych i przedkładaniu własnych interesów nad interes klasy przez ich przywódców. Tu starcie „żelaznego prawa oligarchii” (wszystkie organizacje masowe są podatne na oligarchizację i kontrolę przez niewielką grupę posiadającą władzę) i „żelaznego prawa demokracji” (bojowość przywódców i potrzeba zmiany zawsze stawia wyzwania kadrom kierowniczym).

3. Koncepcja marksistowska mówiąca o dominacji wpływu ideologicznego przedstawicieli kapitału przejawiającego się w mediach, instytucjach religijnych i edukacyjnych. Krytyka: dominacja poglądów opowiadających się za utrzymaniem status quo jest oczywista, bo społeczeństwo negujące swoje podstawowe instytucje byłoby niestabilne. Ci, którzy pragną zmian będą odrzucać idee panujące w społeczeństwie, a kiedy te zmiany wprowadzą będą tworzyć własne ideologie mające je zakonserwować. Ponadto badania dowiodły, że poglądy robotników są zgodne z dominującymi wartościami. Jednak stwierdzono, że kiedy pytać robotników o kwestie ogólne, oderwane od ich osobistych doświadczeń wyrażają oni postawy dominujące, ale gdy pytać ich szczegółowo, o ich własną sytuację wyrażają opinie sprzeczne z dominującymi wartościami. Zinterpretowano to tak, że w pierwszym przypadku odpowiedzi są właśnie odbiciem przyswojonych z mediów itp. postaw, natomiast bezpośrednie doświadczenie dyktuje opinie krytyczne. Po prostu spójny i jednolity system wartości i idei nie istnieje.

Struktura władzy we współczesnym kapitalizmie

Pluralizm - koncepcja oparta na badaniach Roberta Dahla w jakimś małym miasteczku, uogólnionych później na całe społ. Tezy: nie ma pojedynczego ośrodka władzy, jednej grupy czy elity, żadna pojedyncza elita nie dominuje we wszystkich sferach podejmowania decyzji. Istnieje pewna liczba „elit strategicznych”, a ich współzawodnictwo zapewnia reprezentację interesów całego społ. Krytyka: niektóre elity są na uprzywilejowanej pozycji, albo posiadają znaczenie większe środki, ponadto cała koncepcja skupia się na powierzchownych przejawach władzy.

Elitaryzm - różne kwestie mogą być blokowane lub forsowane na arenie politycznej w sposób ukryty, dzięki powiązaniom i układom dominujących elit z mediami, instytucjami państwowymi itp. Związki te mają charakter więzi opartych o wspólne doświadczenia ludzi na szczycie. Brak radykalizmu jest tu spowodowany skutecznym zdominowaniem ideologicznym społeczeństwa. Krytyka: koncepcja mistyfikuje władze nie umieszczając jej w żadnym konkretnym miejscu , jakby państwo nie było kierowane przez nikogo.

Hamilton jednak postrzega władzę w kategoriach równowagi miedzy klasą robotniczą i ogółem zatrudnionych a właścicielami i reprezentantami kapitału. Sukcesem partii, których elektoratem jest proletariat było powstanie państwa dobrobytu i utrzymanie go wbrew opozycji innych partii, co świadczy o tym, że robotnicy jednak mają pewną władzę. Ponadto reprezentanci kapitału posiadają władzę nad robotnikami, ale nie w takim stopniu by uniemożliwić im korzystne zmiany, czyli ani praca nie zdominowała kapitału, ani kapitał pracy.

Rozdział 8 Ruchliwość społeczna

Ruchliwość społeczna jest procesem, dzięki któremu jednostki zmieniają swoją pozycję klasową lub statusową przemieszczając się ku górze lub w dół hierarchii społecznej.

Ruchliwość społ. działa jak „zawór bezpieczeństwa” w nowoczesnym społeczeństwie przemysłowym, jest czynnikiem wysokiej stabilności. Pomaga ona „rozgęścić klasową świadomość i solidarność i niwelować konflikty klasowe.

Są 2 typy ruchliwości:

• Międzypokoleniowa- porównywanie pozycji jednostki z pozycją jej rodziców

• Wewnątrzpokoleniowa- porównywanie pozycji jednostki w 2 lub więcej momentach jej życia lub kariery zawodowej

Jednostka może być mobilna między- i wewnątrzpokoleniowo.

Socjologowie interesowali się głównie:

• Ruchliwością międzygeneracyjną ku górze

• Zakresem, w jakim społeczeństwo zbliża się do ideału równości szans, w jakim stopniu współczesne społeczeństwo jest „otwarte”(pozycje zajmowane są na podstawie zasług i osiągnięć a nie dzięki pochodzeniu,urodzeniu i innym cechom przypisanym)

• Czynnikami determinującymi ruchliwość społ. jednostki (drogi osiągania wyższych pozycji społ.)

Społeczeństwo industrialne cechuje wysoki stopień ruchliwości w porównaniu ze społ. tradycyjnym, gdyż przechodzą one stałe zmiany gospod., wymagające zawodowej, geograficznej i społ. ruchliwości.

Badania Lipseta i Bendixa ('59) badały czy USA ze względu na odmienność historyczną i doświadczenia, kładące nacisk na równość, są bardziej otwarte. Porównano stopień mobilności wzdłuż granicy zawodów fizycznych i umysłowych w 9 zachodnich państwach uprzemysłowionych. Okazało się, że całkowita ruchliwość(góra i dół) jest w sposób uderzający podobna, zwłaszcza w krajach o podobnym poziomie indystrializacji.Lipset i Bendix odwołali się do danych zebranych przez Glassa('54) do obliczenia mobilności Wielkiej Brytanii.

Glass wykrył, że w Wlk.Brytanii ruchliwość społ. występowała często, ale miała krótki zasięg. Większość przemieszczeń dotyczyła przejścia linii podziału miedzy rutynowymi stanowiskami pracowników umysłowych i stanowiskami wykwalifikowanych pracowników fizycznych. Obszary po obu stronach tego podziału działały jak „sfera buforowa”, do której wchodziły lub wychodziły jednostki pochodzące z warstw rutynowych pracowników umysłowych i wykwalifikowanych pracowników fizycznych. Badania Glassa uformowały podstawy wielu badań nad stopniem otwartości i równości szans w społ. angielskim. na 30 lat, ale były one wątpliwe(np. zmiany w systemie edukacyjnym zdezaktualizowały te wyniki).

!972- badania Goldthorpe'a znane jako Oxford Mobility Study

3 główne hipotezy:

• Teza o zamknięciu- większość przypadków mobilności społ. następuje między grupami ulokowanymi blisko siebie, jest największa w sferze środkowej, a najmniejsza na biegunach (szczycie)

• Teza o sferze buforowej- ruchliwość jest ograniczona do wąskiej strefy wokół granicy podziału na pracowników fizycznych i umysłowych

• Teza o przeciwwadze- mobilność międzypokoleniowa sprzyja obniżeniu ruchliwości wewnątrzpokoleniowej

Wyniki badań były odmienne od Glassa. Zastosowano 7-stopniową klasyfikację zawodów wg kryterium sytuacji na rynku pracy i miejsca pracy:

Klasa I- profesjonaliści wyższej kategorii- administratorzy, dyrektorzy, wielcy właściciele

II- profesjonaliści niższej kategorii- administratorzy i dyrektorzy, wyższej kategorii technicy i kierownicy pracowników umysłowych

III- urzędnicy wykonujący rutynowe czynności, sprzedawcy i inni szeregowi pracownicy umysłowi

IV- rolnicy, drobni właściciele i robotnicy pracujący na własny rachunek, drobna burżuazja

V- kierownicy pracowników fizycznych i technicy niższego szczebla

VI- wykwalifikowani robotnicy najemni

VII- przyuczeni i niewykwalifikowani pracownicy fizyczni oraz robotnicy rolni

Klasy od 3-6 są klasami tego samego poziomu.

Ta część rozdziału nie jest zbyt nice do opisywania, przedstawia ona tabelki i omawia wyniki, co nie jest zbyt interesujące, więc opiszę tylko ogólne wnioski z tych badań.

Główne ustalenia Goldthorpe'a:

1.Choć szanse osiągnięcia wysokiej pozycji klasowej są znacznie lepsze dla jednostek wywodzących się z klasy usługowej niż dla tych pochodzących z klasy robotniczej , te ostatnie górują liczebnie nad pierwszymi w składzie klasy usługowej

2.Gdy klasa usługowa jest bardziej heterogeniczna w pochodzeniu swoich członków, klasa robotnicza jest b.homogeniczna

3.Ruchliwość społ. jest znaczna w Wlk.Brytanii, ruchliwość krótkodystansowa jest większa niż długodystansowa, mobilność w górę występuje częściej niż w dół

4.Teoria o istnieniu w Wlk.Brytanii tylko mobilności krótkodystansowej została zdyskredytowana

5.Teza o sferze buforowej okazała się nieprawdziwa

6.Nie znaleziono także wielu dowodów na potwierdzenie tezy o przeciwwadze

1983- kolejne badania wzorowane na oxfordzkich, okazało się że mobilność w górę była wyższa niż w dół

Tak naprawdę wtedy zachodziły zmiany w strukturze zawodowej-zwiększyła się liczba stanowisk urzędniczych i zmniejszyła się liczba stanowisk robotniczych, klasa 1 i 2 nie reprodukowała się na tyle szybko, aby zapełnić nowe pozycje, więc zostały one wypełnione przez członków klas niższych. Badania oxfordzkie pokazały, że ruchliwość społ. może być wyjaśniana raczej przez ten fakt, a nie przez „otwartość” struktury klasowej.

Wyróżnia się 2 typy ruchliwości:

• Mobilność strukturalną- efekt zmian ekonomicznych i w strukturze zawodowej

• Mobilność cyrkularną/ wymienną- efekt otwartości lub płynności, jeżeli chcemy badać tą mobilność to lepsza jest analiza mobilności relatywnej niż absolutnej(zwiększenie się miejsca na górze oznacza, że chociaż szanse dzieci pochodzących z klasy robotniczej na zajęcie miejsc w klasie usługowej zwiększają się w wielkościach absolutnych, szanse dzieci pochodzących z klasy usługowej na utrzymanie swoich pozycji zwiększają się bardziej)

• Mobilność relatywną mierzy się za pomocą:

• Indeksu asocjacji= proporcja rzeczywistej mobilności w stosunku do oczekiwanej, gdyby przynależność klasowa na nią nie wpływała

• Proporcja szans= porównywanie szans jednostek o różnym pochodzeniu i zajmowanej pozycji

Mobilność relatywna przedstawia inny obraz niż wskaźniki absolutne ruchliwości.

Obraz szans przemieszczeń w Wlk.Brytanii w badaniach oxfordzkich nad ruchliwością jest dosyć złożony. Znaczące proporcje ruchliwości w górę, nawet długodystansowej, połączone są z silnym wpływem pochodzenia klasowego na objęcie lepszych pozycji i brak jest zmian w zakresie szans mobilności relatywnej. Jest to paradoks.

Badania Boyda('73) nad członkami elit- indeksy asocjacji dla 5 kategorii. Okazało się, że jeśli chodzi o pozycje na szczycie, Wlk.Brytania jest daleka od społ. otwartego. Im wyższy szczebel drabiny społ, tym większy stopień zamknięcia.

Wlk.Brytania a USA:

W USA mobilność jest znaczna, jej wzór jest zbliżony do angielskiego, większa samoregulacja na szczycie i na dole hierarchii, częstsza ruchliwość krótkodystansowa, ale zdarzają się tez przypadki długodystansowej-jednostki z klasy robotniczej doświadczyły mobilności w górę. Nie potwierdziła się teza o sferze buforowej. Ruchliwość w górę większa niż w dół. Klasa robotnicza jest b. homogeniczna, tak jak w Anglii. Nie zaszły istotne zmiany w ruchliwości w USA przez 50 lat.

Wzory ruchliwości społ. w Wlk.Brytanii i USA są podobne w wielu aspektach, zwłaszcza jeżeli chodzi o mobilność cyrkularną. Również między Wlk.Brytanią, Francją, Szwecją nie istnieją większe różnice.

Największa możliwa mobilność zależy od wielkości grupy pracowników umysłowych i od stopnia zwiększania jej liczebności.

Nie zawsze jest tak, że kraje które wydają się “otwarte “ lub “zamknięte” w kategoriach masowej ruchliwości są zarazem otwarte/zamknięte w odniesieniu do rekrutacji na pozycje najwyższe.

bla bla bla różne badania porównawcze krajów, z których wychodzą różne rzeczy, zapamiętajcie może do examu że Heath zastosował w swoim badaniu “odd ratios”, a Comparative Analysis of Social Mobility in Industrial Nations (CASMIN- Porównawcze Badania Mobilności Społecznej w Krajach Uprzemysłowionych) to nazwa projektu badawczego.

Ruchliwość kobiet:

Badania oxfordzkie nad ruchliwością nie obejmowały kobiet- Goldthorpe uzasadniał to ich marginalnym udziałem w rynku pracy. Krytycy wskazują jednak na wagę tego zjawiska i nakazywali dostrzegać nie tylko ruchliwość zawodową kobiet, ale także ich społ. ruchliwość przez małżeństwo. Ruchliwość małżeńska uwypukla problem powiązań rodzinnych, które przecinają podziały klasowe. Ale istnieją problemy w badaniu ruchliwości kobiet- nie wszystkie kobiety są zatrudnione, a jeśli pracują to w niepełnym wymiarze godzin i ich zatrudnienie jest skoncentrowane w konkretnych zawodach.

Heath(81)- zbadał w Wlk. Brytanii wzór mobilności mężatek objętych badaniami oxfordzkimi i wykorzystał dane General Household Survey

Abbot i Sapsford(87)- wzory ruchliwości kobiet objętych sondażem People in Society

Zdaniem Heatha ruchliwość małżeńska kobiet wydaje się być bardziej rozległa niż ruchliwość międzypokoleniowa mężczyzn. Struktura klasowa jest b. płynna niż można sądzić analizując jedynie aspekt zawodowy. Pozycja klasowa kobiet wydaje się w mniejszym stopniu powiązana z pochodzeniem klasowym niż u mężczyzn.

Abbot i Sapsford badali oddzielnie wzory mobilności kobiet samotnych i mężatek, okazało się że istnieje znacząca ruchliwość zawodowa kobiet, a mobilność w dół jest częściej udziałem kobiet niż mężczyzn i dla kobiet jest b. prawdopodobne zakończenie kariery na rutynowym stanowisku urzędniczym, bez względu na pochodzenie klasowe. Wzór ten jest adekwatny dla większości krajów uprzemysłowionych. Ponadto obowiązki domowe kobiet powodują, że przesuwają się one w dół, a nawet kobiety samotne są w mniejszym stopniu mobilne niż mężczyźni.

Istnieją również różnice klasowe- kobiety z klas usługowych pozostają z tym samym stopniem prawdopodobieństwa w klasie pochodzenia, jak mężczyźni. Heath twierdzi, że struktura zawodowa jest tego rodzaju, że kobiety mają szanse zakończenia kariery na rutynowym stanowisku urzędniczym bez względu na środowisko pochodzenia, jednak, gdy ubiegają się o względnie nieliczne stanowiska w klasie usługowej, które są dla nich dostępne, pochodzenie klasowe zaczyna mieć znaczenie.

rozdział 9 KLASY I NIERÓWNOŚCI W CZASIE RZĄDÓW KOMUNISTÓW

• Dziedzictwo komunizmu w Europie Wschodniej jest nadal bardzo dobrze widoczne w formie głęboko zakorzenionych struktur ekonomicznych i instytucjonalnych, które przetrwały rozpad partii komunistycznych. Zrozumienie problemów, przed którymi stoi świat postkomunistyczny, wymaga dobrej wiedzy o jego ideologicznym dziedzictwie.

• Analiza komunizmu w Europie Wschodniej może pomóc także w zrozumieniu transformacji mającej miejsce we Chinach (oczywiście nie można mówić o całkowitej analogii).

• Problem teoretyczny - teorie klas społeczeństwa kapitalistycznego (opartego na własności prywatnej i gospodarce rynkowej) nie mogą być stosowane do analizy systemu komunistycznego.

CHARAKTERYSTYKA PAŃSTW KOMUNISTYCZNYCH:

Państwo komunistyczne nakłada na siebie porządek ekonomiczny i polityczny (państwo partyjne + znacjonalizowana gospodarka) dając jednostkom na szczycie struktury władzy kontrolę nad społeczeństwem jako całością.

Podstawowe cechy strukturalne systemu komunistycznego:

1. wszechdominujący system władzy autorytarnej

2. połączenie partii i państwa

3. nacjonalizacja środków produkcji

4. centralizacja zarządzania gospodarką(ciągła , przyspieszona industrializacja)

Związek całkowitej nacjonalizacji z kontrolą polityczną stworzył porządek społeczny, w którym powstały nowe wzory nierówności. Podziały społeczne związane są z:

1. zawodem

2. instytucją lub dziedziną gospodarki, w jakiej ludzie byli zatrudnieni

3. udziałem w strukturze władzy

Podstawowe założenia:

• funkcje regulacyjne zdominowały role rynkowe i dystrybutywne

• władza i przywileje usytuowane nie są klasami, ale w scentralizowanych strukturach organizacyjnych

Olbrzymia rola państwa, aparat administracyjny i urzędniczy przenika całe społeczeństwo. Zakres nierówności ekonomicznych ograniczony przez niedostatki materialne oraz przez nacisk na kolektywne, subsydiowane przez państwo formy konsumpcji. Jednakże względnie niskie zróżnicowanie dochodów indywidualnych modyfikowane przez przywileje dostępne biurokracji państwowo-partyjnej i korzyści z działań na wolnym rynku, (czyli wtedy czarnym rynku).Wysoki stopień „sproletaryzowania” społeczeństwa (wszędobylska bylejakość), szanse życiowe zależały głównie od wyboru dróg zawodowych.

ROBOTNICY

W państwach kapitalistycznych robotnicy jako klasa zanikali i tracili na znaczeniu. Stopniowo wchłaniani przez sektor usługowy; ich sytuacja ekonomiczna zależała od sił rynkowych i interwencjonizmu państwowego.

Zupełnie inaczej w państwach komunistycznych, gdzie posiadali duże społeczne znaczenie i byli siłą polityczną, z którą władze musiały się liczyć. Ich pozycja wynikała z nacisku komunizmu na ekstensywny rozwój ekonomiczny, gwałtownej urbanizacji, dominacji przemysłu ciężkiego, niskiej wydajności pracy - co powodowało:

1. stały, duży brak pracowników

2. rozbieżność dochodów nominalnych i realnych (niedostatki na rynku konsumpcyjnym)

3. redukcja znaczenia motywacyjnego funkcji zarobków

• Ciągły problem żądań robotniczych(>opór władz wobec niezależnych związków zawodowych)

• Brak zasiłków dla bezrobotnych, niskie emerytury i zasiłki rodzinne(>stały dopływ pracowników do nisko płatnych zajęć)

• Istnienie priorytetowych gałęzi przemysłu; ci robotnicy wysoko opłacani i mieli mnóstwo ulg i przywilejów. W pozostałych zakładach równe wynagrodzenia(>co miało odstręczać od zmiany pracy)

• Bezpieczeństwo zatrudnienia

• Istnienie czarnego rynku pozwalającego na zarobki na boku

• Za wszystkie niedostatki i niedogodności obwiniano państwo (>ciągłe widmo strajków i niepokojów społecznych)

CHŁOPI

• Ich liczba znacznie zmniejszyła się jednakże pozostała kluczowa jako dostawców żywności

• Niskie ceny żywności, wysokie artykułów przemysłowych(sytuacja niemożliwa do zmiany: silna pozycja robotników, którym to odpowiadało; priorytety władz: chłopi pomijani przez państwo). Relatywnie zła sytuacja ekonomiczna, a także słaba pozycja społeczna i ekonomiczna.

• Depopulacja rolnictwa( względnie łatwa możliwość awansu: wolny dostęp do edukacji, wolne miejsca pracy w przemyśle, w policji, wojsku)

• Tradycjonalizm wsi (ostoja Kościoła >problem dla władz; część gospodarstw prywatnych > faworyzowanie pracowników PGR-ów)

INTELIGENCJA

Wyznaczniki inteligencji w Europie Wschodniej w XIX wieku(zwłaszcza Rosja i Polska):

1. wykształcenie umożliwiające wykonywanie zadań wymagających znakomitej wiedzy

2. status społeczny wyznaczony stylem bycia, udziałem w kulturze

3. funkcje społ. polegające na przywództwie ideologicznym i politycznym

Warstwa między władzą a innymi grupami. W Polsce kultywowanie wartości próżniaczych klas ziemskich, nie zajmowanie się niczym praktycznym, jedynie przyjmowanie roli duchowych przywódców.

Gwałtowny rozwój ekon. w krajach komunistycznych w połączeniu z ogromnym rozwojem biurokracji zmienił znaczenie wykształconych ludzi. Weszli w nowe struktury społeczne głownie jako szeregowy personel administracyjny i fachowy.

Izolowanie od sił rynkowych, silna zależność od państwa, systemu ciągle rosła:

1. coraz więcej osób otrzymywało wykształcenie wyższe, rozwój systemu kształcenia

2. mała siła polit. (grupa bardzo podzielona i zróżnicowana)

3. wysokie kary za nieposłuszeństwo (znacznie wyższe niż w przypadku robotników)

Mimo wszystko wykształceni specjaliści niezbędni w szczególnie ważnych sferach państwa. Proces zmian stosunku między profesjonalistami a władzą:

• rozpowszechnienie i rosnące znaczenie stowarzyszeń profesjonalnych

• nowa rola profesjonalnych ekspertów i doradców

• znaczenie kwalifikacji zawodowych w rekrutacji i selekcji kierowników i administratorów

• profesjonalizacja aparatu partyjnego

• kult scjentyzmu jako nowa cecha komunistycznej ideologii

• W sektorach gospodarki o niskich priorytetach wynagrodzenie specjalistów często niższe niż wykwalifikowanych robotników > bardzo zróżnicowane standardy życia inteligencji(dodatkowe możliwości zarobkowania, często blisko centrów podejmowania decyzji, system „daj i bierz”, czyli przysługa za przysługę)

• wysokie poczucie bezpieczeństwa pracy) praca była zawsze choć często niesatysfakcjonująca, ale i nie wymagająca starań, rozluźnienie w urzędach, niska jakość pracy)

• podziały wewn. inteligencji gł. wobec stosunku do władzy

• olbrzymia rzesza tzw. niższej inteligencji, ludzi niskoopłacanych, o niskich kwalifikacjach, biernych i uległych wobec władzy(np. sekretarki, księgowe, sprzedawcy)

BIUROKRACJA PARTYJNO-PAŃSTWOWA

Etapy rozwoju sowieckiego reżimu partyjno-polit.(Feler i in.,1983)

1. arystokracja(rządy starej gwardii przywódców komunistycznych)

2. autokracja(jednoosobowe rządy Stalina)

3. oligarchia(wierzchołek elity partyjno- państwowej = rządząca elita biurokratyczna)

• Biurokracja bardzo upolityczniona sprzężona z tajną policją

• „nowa klasa”(Dijas, Rizzi)- biurokraci odpowiedzialni za dystrybucję dóbr> nowa klasa wyzyskująca

• Korzyści ni tylko na poziomie wynagrodzenia(czasem takich nie było w ogóle). Czynnikiem różnicującym dostęp do różnych deficytowych dóbr i usług, możliwość „załatwienia" spraw szybciej i sprawniej; Poziom życia pozbawiony licznych mniejszych i większych niedogodności. Jednocześnie możliwość przyjmowania łapówek za różne rzeczy

• Często lojalność wobec systemu bardzo płytka, wykalkulowana

Wnioski:

• Państwowy socjalizm przyniósł nowy wzór nierówności, alternatywny wobec kapitalistycznego

• Biurokracja decydowała o rozmiarach tych nierówności. Klasy nie odzwierciedlały związku ze środkami produkcji, ale przynależność do grupy zawodowej i miejsce w dystrybucji władzy

• Wyrównanie dochodów indywidualnych; rozbudowa i rozszerzenie przywilejów elity rządzącej i jej zwolenników

• System sprzężonych biurokracji w państwie obejmujących prawie wszystkie aspekty życia społ. usiłujących kontrolować wszystko

R. 10 NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNE I KLASY W SPOŁECZEŃSTWACH POSTKOMUNISTYCZNYCH

Dwa podejścia do rewolucji:

1. Rewolucja bez teorii

2. Rewolucje o jasno wytyczonych celach i wydarzenia przebiegają zgodnie z tymi celami

Ortodoksja neoliberalna

Doktryna neoliberalna jest bezwarunkowo popierana (nawet w krajach gdzie uprzedni komuniści odzyskali władzę przez demokratyczne wybory). Ma to źródła w przekonaniu, iż nieefektywność gospodarki centralnie kierowanej może być wyeliminowana przez mechanizmy rynkowe.

ON w Europie Wschodniej została wzmocniona przez konserwatywną rewolucje, której w Wlk. Bryt. przewodziła Margaret Thatcher, w USA - R.Reagan.

Pomoc finansowa obiecana rządom postkomunistycznym przez zachód wzmocniła nową orientację, ponieważ warunki narzucone przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy zakładały przyspieszone przejście do gospodarki w pełni rynkowej i ostre cięcia w wydatkach publicznych.

Richter w swojej krytyce koncepcji Offe'a dotyczącej rewolucji bez ideologii wskazuje, iż transformacja wszystkich rozwiniętych społeczeństw przemysłowych w kierunku modelu demokracji pluralistycznej jest nieuchronna.. Procesy następujące w Europie Wschodniej obecnie skierowane są na eliminację niesprawiedliwości i absurdów narzuconych przez porządek komunistyczny i ustanowienie racjonalnie zorganizowanego społeczeństwa, opartego na efektywnie działającej gospod. Kapitalistycznej i demokracji parlamentarnej. Podejście takie w: eseju Fukuyamy- obecny świat osiągnie doskonałą formę przeciwstawiając się idei dalszego doskonalenia-to podstawa dla formuły racjonalistycznego konstruktywizmu M. Oakshotta.

Błędy postkomunistycznego konstruktywizmu

Założenia neoliberalnego konstruktywizmu w odniesieniu do procesów występujących w społeczeństwach postkomunistycznych:

1. teza o przewidywalności procesów historycznych ma wartość empiryczną

2. przekonanie, iż istnieje tylko jeden wzór zmian społecznych (nie ma innej alternatywy)

3. przekon, iż procesy zmian społecznych mogą być efektywnie kontrolowane z korzyścią dla Europy Wsch.

To są błędne hipotezy, gdyż wszystkie zachodzące zjawiska są nieprzewidywalne i niekontrolowane…;)

Ad 1

• zakwestionowano przede wszystkim sposób wprowadzania zmian społecznych i gospodarczych: terapia szokowa, stopniowe wprowadzanie zmian..

• rola państwa w procesie rekonstrukcji: czy duża interwencja czy nie

Kenneth Minogue - pojęciem kapitalizmu obejmowano całość systemu, do którego aspirowały, istnieje wiele różnych rodzajów kapitalizmu i wiele dróg jego rozwoju

3 znaczenia pojęcia socjalizm:

1. socjalizm rozwojowy - skierowany na stworzenie krajom zacofanym możliwości rozwoju ekonomicznego

2. socjalizm korekcyjny - przeciwdziałający niedostatkom gosp. Rynkowej

3. socjalizm dobrobytu - odnoszący się do mechanizmów dystrybucji opartych na konsumpcji zbiorowej

Komunizm - włączenie ich wszystkich w ramy arbitralnych rządów jednej partii.

Stevens i Kennan - procesy zmian w Europie Wsch. Motywowane są zarówno przez teorię, jak i ideologię, charakteryzuje je jednocześnie brak precyzyjnego określenia; jest ono spowodowane sytuacją - określaną przez wiele różnych czynników - nad którą istnieje niewielka tylko kontrola. Wśród nich:

• Dziedzictwo przedkomunistycznej przeszłości, wiele krajów nie dostarczyło pełnych rewolucji narodowych

• Nacisk rewolucyjnych oczekiwań i aspiracji

• Ekonomiczne dylematy kapitalistycznej rekonstrukcji

• Konfliktowe interesy społeczeństw w okresie transformacji

• Niepewną przeszłość postkomunistycznych demokracji

Dziedzictwo przedkomunistycznej przeszłości

Upadek komunistycznego porządku pozostawił wiele krajów z prawie nierozwiązywalnym problemem niedokończonych rewolucji narodowych

Przykład Rosji - w większości republik Rosjanie tworzą znaczące mniejszości, co po upadku rządów komunistycznych powoduje powstanie sytuacji grożącej wybuchem społecznego niezadowolenia; żądania niezależności postrzegane są jako zagrażające rosyjskiej jedności.

Też przykład byłej Jugosławii - wojna domowa spowodowana właśnie dążeniem do stworzenia niepodległych państw.

Komunistyczna polityka industrializacji, ignorowała potrzeby gospodarek narodowych. Gospodarka radziecka rozwijana była dzięki podziałowi pracy, który stawiał niektóre republiki w roli gospodarek pomocniczych całkowicie zależnych od scentralizowanej gosp. Radzieckiej.

Nacisk rewolucyjnych oczekiwań

Analiza świadomości rewolucyjnej - J. Szacki:

1. świadomość rewoluc. Jest w sposób konieczny jednostronna ( przecenia się korzyści, minimalizuje straty)

2. istnieje przekonanie, iż buntujące się społeczeństwo posiada już wszystko, co jest potrzebne a jedyną przeszkodą jest opór przedrewolucyjnego rządu

3. na myślenie o rewolucji ma wpływ mit całkowitej jedności działania opartego na solidarności całego społeczeństwa przeciw uciskowi

4. istnieje przekonanie, iż zbiorowe ciało odzyskujące wolność jest mądre i moralne

5. istnieje przekonanie, iż rewolucja jest nieuchronna, ponieważ lud jest niepokonany, a zatem skazany na osiągnięcie swojego celu.

Ekonomiczne dylematy odbudowy kapitalizmu

Reformy zarysowane przez wszystkie rządy postkomunistyczne mają na celu rozmontowanie gospodarki kierowanej i przywrócenie kapitalizmu.

Spirala inflacyjna i recesja

Liberalizacja cen - konieczna dla stworzenia gospodarki rynkowej, wolność przedsiębiorstw sektora publicznego do produkowania tego, co chcą i sprzedawania swoich produktów na wolnym rynku.

Nacisk inflacyjny nie może być ograniczony bez polityki kontroli dochodów i ograniczeń monetarnych, zatem rządy postkomunistyczne próbują zapobiegać eksplozji wynagrodzeń prze politykę kontroli dochodów, wymuszania wysokich stóp kredytowych i wprowadzania ostrych cięć w budżetach władz lokalnych i centralnych..

Czynnikem dodatkowym utrudniającym sytuację społeczeństw Europy Wschodniej jest upadek RWPG, rynku, który gwarantował długoterminowy popyt na wiele produktów wytwarzanych przez sektor państwowy. Wszystko to nastąpiło w warunkach ostrej recesji na zachodzie, co zmniejszyło szanse dodatkowych zarobków z eksportu do krajów kapitalistycznych.

Cena terapii szokowej

Zaleta: gotowość ludzi do ponoszenia ofiar- są przekonani, że cierpienia będą krótkie i szybko nastąpi poprawa.

Wady:

• Istnieje zwłoka w czasie między momentem obecnym, gdy cena reform jest już wyznaczona i pozytywnymi efektami - to podstawa oporu wobec reform

• Kumulatywny efekt deprywacji - wpływa na niektóre dziedziny i grupy bardziej niż na inne powodują konflikty i napięcia

• Utrata zaufania - gdy terapia nie działa w sposób zamierzony

Społeczne koszty reform

Cały system zmian w redystrybucji bogactwa narodowego jest wprowadzany znacznie wcześniej niż pełne urynkowienie i prywatyzacja.

W okresie komunist. Przez pełne zatrudnienie ukrywano nieefektywność i nadmiar rąk do pracy, praca „na czarno” .

Reformy ekonomiczne- zmiana tej sytuacji, oddziałując na większą część ludności, która wbrew utopii rewolucyjnej musi zapłacić za te reformy.

W rozwiniętych gosp. Rynkowych - ludzie są chronieni przez świadczenia, zapomogi dla bezrobotnych itd.

W świecie postkomunistycznym - nie ma nadwyżek, które możnaby przeznaczyć dla potrzebujących; jakikolwiek dalszy rozwój wymaga ograniczenia konsumpcji prywatnej i publicznej.

Zagrożenie destabilizacją

Proces „twórczego niszczenia”; teoria Schumptera - im większe rozprężenie, tym większa szansa wyłonienia się z chaosu nowego porządku, problemem jest opóźnienie czasowe. Zagrożenie destabilizacją jest szczególnie silne w tych krajach gdzie ogólny niedostatek wzmacnia plemiennej grupowe powiązania i organicznie łączy się z wrogością wobec innych.

Konflikty interesów w społeczeństwach w okresie transformacji

Globalna transformacja prowadzi do wzrostu nierówności dystrybucji kosztów reformy. Różne grupy społeczne, w zależności od pozycji w strukturze zawodowej i źródeł ich dochodów, w nowych warunkach obciążone są nierówno.

W Europie Wschodniej różne grupy przyjęły system gospodarki sterowanej wykorzystywały wiele jego cech.- w obliczu reform bronią one swoich interesów.

Robotnicy

Będąc w awangardzie ruchu opozycji antykomunistycznej doświadczyli całkowitej odmiany swego losu wraz z rozwojem nowej polityki gospodarcz. w społeczeństwie posostkomunistycznym.

Robotnicy są w najgorszym położeniu - w czasie reżimu byli uprzywilejowani; czerpali korzyści z systemu pełnego zatrudnienia, połączonego ze stagnacją produkcji, prowadzącego do stałego braku siły roboczej.

Chłopi

Indywidualni chłopi są tymi, którzy zyskują na reformie kapitalistycznej.

Świat postkomunist znalazł się w obliczu dramatycznego oddziaływania gospod. Światowej na najwrażliwsze sektory gospodarcze. Chłopi ostro przeciwstawiają się polityce swobodnego importu i nawołują do utrzymania subsydiów, oczekują kredytów, kontrolowanych cen prod. Przem.

Urzędnicy

Najbardziej korzystają ze zmian.

Biurokracja- szanse dla wykształconych ludzi. Rola państwa daje urzędnikom wlk. Władzę okazywania względów w procesie udzielana lukratywnych licencji eksportowych, podejmowaniu decyzji o pożyczkach gwarantowanych przez państwo (podatny grunt jeśli chodzi o łapówki). Stara nomenklatura czerpie zyski z nowego systemu.

Kadra kierownicza - zajmują pozycję związane z władzę i odpowiedzialnością w przedsiębiorstwach.

Niezależni profesjonaliści - mają poszukiwane umiejętności; prawnicy, lekarze, księgowi.

Szeregowa inteligencja - zatrudniona gł. W sektorze publicznym, są w krytycz. Sytuacji ekonom. - niskie wynagrodzenia a niewielkie możliwości wymuszenia swoich żądań.; duże pragnienie wejścia do sektora prywatnego (który jest ograniczony)

Klasa przedsiębiorców - rozwój małego biznesu; problem - prywatyzacja wielkich przedsiębiorstw(zasadniczy element potencjału produkcyjnego w społeczeństwie postkomunist; zróżnicowana; brak jej identyfikacj.

PODZIAŁY POLITYCZNE I PRZYSZŁOŚĆ DEMOKRACJI:

Skomplikowany układ grup interesów powoduje, że przyszłość demokracji w świecie postkomunistycznym jest niepewna. Jej rozwój zależy od: (a) równowagi sił między poszczególnymi grupami interesów, (b) zgody na demokratyczne zasady, (c) ekonomicznych reform.

Przeworski- system demokratyczno-liberalny może zaistnieć jeżeli powstanie baza kompromisów klasowych; demokracja jest produktem kompromisów między klasami, utwierdza się gdy wszystkie relewantne siły mają prawdopodobieństwo osiągnięcia minimum dobrobytu. W społeczeństwach postkomunistycznych będzie (jego zdaniem) występował model krajów Trzeciego Świata- słaba i niestabilna demokracja.

Offe- wprowadzenie gospodarki rynkowej w krajach postkomunistycznych ma szansę powodzenia jeśli opierać się będzie na silnej demokratycznej legitymizacji.

Denitch- grozi nam meksykanizacja (nacisk wywierany na państwa Europy Środkowo-Wschodniej przez gigantyczne mocarstwa) i powstanie gospodarki mieszanej z silnym sektorem państwowym, zdegenerowanym sektorem prywatnym, dominacja polityki w gospodarce (czyli albo państwo korporacyjne albo ksenofobiczny, autorytarny neokorporacjonizm).

Scenariusz przyszłości:

1. rozwój demokracji rozumianej jako pluralistyczny sposób agregacji wielu interesów indywidualnych i przekształcania ich w decyzje kolektywne przy wykorzystaniu procesów politycznych (w drodze walki wyborczej)

2. ustanowienie porządku społecznego nie związanego z procesami gospodarczymi, siły rynkowe znajdą własne sposoby eliminacji wpływu państwa

3. powstanie korporacjonizmu- zwiększanie roli państwa w gospodarce, co zabezpieczy interesy niektórych grup

W Polsce procedury demokratyczne były sposobem pokojowego obalenia komunizmu i rozpoczęcia reform, a także wyrażenia frustracji społeczeństwa niezadowolonego ze skutków reform (co pozwoliło Wałęsie wybrać wybory).

Podziały polityczne:

W Europie Wschodniej problemem systemowym są występujące podziały polityczne, istnienie małych partii, ideologiczny zamęt, brak jasno określonych alternatyw w życiu społecznym. Partie rekrutują swój elektorat wśród osób nieprzygotowanych do zapłacenia kosztów transformacji (ich wspólna cecha- opozycyjność wobec wybranej strategii), różnice koncentrują się na wtórnych kwestiach nie odnoszących się do istniejących konfliktów. Dodatkowy problem: partie nie posiadają masowego zaplecza, swoje role odgrywają na szczeblu centralnym, gdzie dominują osobowości przywódców. Na szczeblu lokalnym partie mają niewielki wpływ.

Przykład Rosji- główny czynnik stabilizujący -Jelcyn, w parlamencie występują partie komunistyczne, które wzajemnie się zwalczają; na poziomie lokalnym- system dwuwładzy, obok ludzi prezydenta stara lokalna biurokracja zdominowana przez uprzednią nomenklaturę i lobby przemysłowe; ludzie upatrują przyczyn kryzysu w rozpadzie ZSRR rosyjski patriotyzm.

W innych krajach postkomunistycznych większą rolę odgrywają siły rynku, ale i tak wszystkie interesy łącza się z państwem i skierowane są na państwo, co utrzymuje władzę państwowej biurokracji i rozkwit partii politycznych zabiegających o poparcie rozczarowanego elektoratu.

Dodatkowo za najlepsze metody wymuszania zmian uważa się obywatelskie nieposłuszeństwo, protesty itp. (protesty chłopskie, protesty robotników, którzy sprzeciwiali polityce państwa zmierzającej do utrzymania płac na niskim poziomie, zamiast negocjować z kierownictwem skierowali swe żądania w kierunku państwa>> władze zmieniły taktykę i tak powstała koncepcja kontraktu społecznego- konieczność porozumień). ALE: masy są gotowe poprzeć demokrację (choć nie popierają reform ekonomicznych), bo ona gwarantuje obronę interesów jednostek zagrożonych reformami. Poparcie dla radykalnych reform ekonomicznych łączy się z poparciem autorytaryzmu.

Alternatywy parlamentarnej demokracji:

1. KOROPRACJONIZM- bezpośrednie negocjacje państwo a strona strajkująca (tak jak w przypadku robotników- patrz powyżej). ALE: korporacjonizm niesie zniszczenie ekonomiczne (gdy reformy nie są zbyt daleko posunięte), utrwala pozycję gigantów przemysłowych i związków zawodowych (przyszłość Rosji- nibydemokracja)

2. Poparcie dla prawicowego ekstremizmu zbliżającego się do noenazizmu (Wschodnie Niemcy, Węgry)

3. Destabilizacja i anarchia

Wyróżniono 5 grup w ramach porządku postkomunistycznego ze względu na stopień zbliżenia do gospodarki rynkowej i siły demokratycznych tradycji oraz zmienne pośredniczące: powiązanie z Zachodem, ogólny poziom rozwoju gospodarczego, potencjał eksportowy, stopień politycznej stabilizacji:

1. Węgry, Czechosłowacja, Polska

2. Bułgaria, Rumunia, Albania

3. Państwa powstałe po upadku Jugosławii

4. Republiki nadbałtyckie

5. Republiki byłego ZSRR

W oczach liberałów mamy powrót do normalności, ale w wielu krajach rynek musi być dopiero stworzony. W odróżnieniu od Zachodu stratyfikacja odgrywa aktywną rolę. Reformy są polem walki różnych grup i interesów: robotnicy- walczą o wzrost wynagrodzenia i ochronę gospodarki przed zagraniczną konkurencją; pracodawcy prywatni- o ochronę przed kontrolą państwa i interwencjonizmem państwowym.

Rozdział 11. KRAJE ROZWIJAJĄCE SIĘ

Analiza rozwoju krajów Trzeciego Świata:

1. koncepcja konwergencji- kraje te weszły na te samą drogę, co kraje Zachodu, co doprowadzi do powstania takich samych klas społecznych i innych aspektów struktury społecznej jak na Zachodzie

2. 2-ga koncepcja- koncepcja konwergencji nie jest prawdziwa, bo postęp uprzemysłowienia w krajach Trzeciego Świata został zahamowany, a model struktury społecznej odbiega od modelu zachodniego

Pomimo różnic w krajach rozwijających się (analizowano Amerykę Łacińską, kraje afrykańskie, wiele obserwacji można odnieść do azjatyckich krajów) istnieją pewne podobieństwa:

1. większe nierówności niż w krajach uprzemysłowionych- znaczna część dochodu narodowego idzie do górnych 5% najwyżej zarabiających, największe nierówności w Ameryce Łacińskiej. Istnieje koncepcja, że struktura krajów rozwijających się w miarę postępu uprzemysłowienia będzie zbliżać się do struktury społeczeństw zachodnich, ale przypadek Ameryki Łacińskiej nie potwierdza tego (mimo znacznego rozwoju gospodarczego w 50. i 60. tylko niewielka część zwiększonego bogactwa przypadła niżej płatnym grupom społecznym).

Portes- pokazuje, że w Ameryce Łacińskiej w 60. część dochodu trafiająca do grup najuboższych skurczyła się (biedne 60% miało 18% udziału w dochodzie podzielonym, a najuboższe 40% ludności- 8,7%; najbogatsze 10% uzyskiwało 46,6% dochodów)

2. wzory stratyfikacji istniejące w krajach Trzeciego Świata są niepodobne do struktur istniejących obecnie (i na wczesnym etapie rozwoju) w krajach uprzemysłowionych. Duże znaczenie miał okres kolonizacji, który wyznaczył odmienny model rozwoju

3. znaczna część nowoczesnego i zaawansowanego przemysłu jest w rękach państwa albo zagranicznych przedsiębiorstw. Znaczna część przemysłu nie powstała w wyniku procesu rozwoju, ale została przeniesiona z krajów uprzemysłowionych. Zaangażowanie państwa w gospodarkę stworzyło elity (klasę polityczną, nazywaną także burżuazją organizacyjną, burżuazją menedżerską), które wykorzystują swoją pozycję do gromadzenia bogactwa i władzy.

Diamond i Joseph- stosują (za Weberem- mówił o biurokracji patrymonialnej, w której państwo uważane było za własność władcy) termin PAŃSTWO PREBENDALNE- istnieją wzory zachowań politycznych, wg których usprawiedliwione jest rozdzielanie stanowisk na zasadzie konkursu, a następnie wykorzystywanie ich do zdobycia korzyści osobistych i korzyści ich protegowanych.

4. Stosunki klasowe nie są zdeterminowane przez stosunki produkcji, ale przez stosunki władzy- istnieje tzw. fuzja elit = wszyscy reprezentujący władzę działają zgodnie dla zachowania posiadanej władzy

5. Robotnicy zatrudnieni w dużych przedsiębiorstwach tworzą arystokrację robotniczą, mają regularną pracę, większe bezpieczeństwo zatrudnienia, możliwość tworzenia związków zawodowych. ALE stanowią oni mniejszość. W krajach 3Świata robotnicy zatrudnieni w małych zakładach są gorzej wynagradzani, nie przestrzega się ich praw, otrzymują minimalne wynagrodzenie, nie obejmuje ich system ubezpieczeń. Często migrują ze wsi do miasta i z powrotem w poszukiwaniu pracy. Nazywani są semiproletariatem, robotniczym marginesem, nieformalnym proletariatem (określenie Portesa), stanowią oni stabilny komponent struktury społecznej odporny na zmiany w strukturze gospodarki.

Portes wyróżnia nieformalną drobną burżuazję (są to pracodawcy zatrudniający 2 lub kilku robotników, mają nieregularne i zmienne dochody, a także rzemieślnicy), nieformalny proletariat w odróżnieniu od formalnego proletariatu (regularnie zatrudnieni robotnicy).

6. wielką część ludności tworzą grupy drobnych rolników i robotników rolnych- często krążą między miastem i wsią w poszukiwaniu pracy.

7. Podziały etniczne idą w poprzek podziałów klasowych, pewne grupy narodowościowe zawsze są zdolne do stworzenia siły politycznej i faworyzowania swoich członków- przynależność etniczna staje się centralną cechą w procesie kształtowania nierówności, szans życiowych

8. Bardzo trudno stosować zachodnie teorie do opisu struktury społeczeństw rozwijających się (np.: pojęcie klasy), ze względu na polityczną naturę bogatych, ambiwalentną pozycję pracujących między miastem i wsią, centralną pozycję kryterium etnicznego.

33

---