DEFINICJE
POJĘĆ ZWIĄZANYCH Z KLASYFIKACJĄ EKSPLOATACJI
Opracowano na podstawie „Katalogu systemów eksploatacji” oraz obowiązujących przepisów prawa.
Eksploatacja górnicza - uzyskiwanie sposobami górniczymi kopalin użytecznych zalegających
w Ziemi.
Kopalina użyteczna - ciało mineralne wydobywane ze złoża dla jego wartości gospodarczej.
Złoże użyteczne - nagromadzenie kopaliny użytecznej w górotworze w postaci pokładów bądź inaczej wykształtowanych skupisk.
Obszar górniczy - część górotworu zawierającego złoża kopaliny użytecznej, wyznaczona na powierzchni granicami, od których sięga w zasadzie pionowo w głąb. Powstała w ten sposób bryła obszaru górniczego rozpatrywana jest w zasadzie w trzech osiach odniesienia: w osi poziomej (wszerz - po rozciągłości), w osi pionowej (w głąb) oraz w osi pochyłej, biegnącej po nachyleniu pokładów.
Rodzaj eksploatacji - rozróżnienie eksploatacji z uwagi na usytuowanie jej prowadzenia względem naturalnej powierzchni terenu. Rozróżnia się ogólnie eksploatację naziemną (odkrywkową) oraz eksploatację podziemną (głębinową); ta druga dzieli się na typowo górniczą (korytarzową) oraz na wiertniczą (odwiertową).
Nasilenie eksploatacji - rozróżnienie eksploatacji złoża wielopokładowego co do ilości na raz eksploatowanych pokładów; eksploatacja jest jedno- i wielopokładowa.
Porządek eksploatacji - rozróżnienie eksploatacji złoża wielopokładowego co do jej przebiegu
w poszczególnych pokładach; rozróżnia się eksploatację kolejną (jeden pokład po drugim) bądź eksploatację równoczesną (kilka lub wszystkie pokłady równocześnie).
Kierunek (zwrot) eksploatacji - kierunek postępu eksploatacji w obrębie obszaru górniczego:
- kierunek w osi poziomej - w odniesieniu do najbliżej leżących granic obszaru; rozróżnia się eksploatację od granic albo eksploatację do granic. (nie mylić z pojęciem kierunku wybierania
w polu - wybieranie od pola lub do pola),
- kierunek w osi pionowej - w odniesieniu do złoża wielopokładowego; rozróżnia się eksploatację dogłębną (z góry na dół oraz eksploatację odgłębną (z dołu do góry). W praktyce spotyka się różne warianty kierunków eksploatacji i wybierania.
Podział eksploatacji - cecha wyrażająca przy eksploatacji nachylonych pokładów, gęstość dzielenia obszaru górniczego w osi pionowej płaszczyznami poziomymi, których odległość zależy od kąta nachylenia osi pochyłej. Rozróżnia się eksploatację jednostopniową (z podziałem tylko na poziomy kopalniane) i eksploatację więcej stopniową (wielostopniową), gdy poziom dzieli się na piętra, a te ewentualnie na śródpiętra (błędnie nazywane „podpiętrami").
Opanowywanie górotworu - postępowanie z górotworem w celu przystosowania obszaru górniczego do eksploatacji pod względem ochrony powierzchni czy obiektów znajdujących się na niej lub poniżej, jak również ochrony złóż przewidzianych do eksploatowania, a także co do wypełniania pustek poeksploatacyjnych. Opanowywanie górotworu dzieli się na przysposobienie obszaru i na likwidowanie zrobów.
Przysposobienie obszaru - część przedeksploatacyjna opanowywania górotworu, polegająca na wyznaczeniu filarów ochronnych dla zabezpieczenia urządzeń górniczych (np. szybu) lub obiektów na powierzchni, poza tym przygotowanie obszaru górniczego do eksploatacji przez odwodnienie, odgazowanie, utwardzenie warstw nadkładu, a w górnictwie naziemnym (odkrywkowym) zdejmowanie nadkładu.
Likwidowanie zrobów - część opanowywania górotworu związana ściśle z wybieraniem, polegająca na wypełnianiu pustek poeksploatacyjnych materiałem płonnym (piaskiem podsadzkowym, skałą płonną, popiołami elektrownianymi lub innymi materiałami odpadowymi) dla podparcia (czyli podsadzenia) wyżej zalegających warstw zwanych stropem (podsadzka sucha lub podsadzka hydrauliczna nazywana też podsadzką płynną) lub też wykorzystując materiał naturalny - przez zawał skał stropowych bądź łagodne ugięcie elastycznych skał stropowych.
Wybieranie - główna cecha eksploatacji górniczej, wyrażająca uzyskiwanie kopaliny użytecznej
z określonego pokładu (lub innego rodzaju złoża) ograniczonego wyrobiskami zaliczonymi do danego, zastosowanego systemu wybierania, polegająca na urabianiu calizny i odprowadzaniu urobku z przodków wybierkowych.
Poziom kopalniany - jest rozumiany dwojako. Po pierwsze pod pojęciem np. poziom wydobywczy kopalni rozumie się przestrzeń zawartą pomiędzy dwiema płaszczyznami poziomymi poziomu wydobywczego i wentylacyjnego, w której to przestrzeni, rozmieszczone są górnicze wyrobiska eksploatacyjne i w której odbywa się wybieranie złoża, zaś pozyskany urobek sprowadza się zwykle do wyrobisk chodnikowych zlokalizowanych w płaszczyźnie niżej położonego poziomu wydobywczego. Po drugie, poziom jest także rozumiany w sensie geometrycznym jako płaszczyzna pozioma podziału złoża na poziomy i wyznaczająca w bryle górotworu płaszczyznę usytuowania wyrobisk udostępniających (przecznic i przekopów) i podstawowych wyrobisk przygotowawczych (chodników podstawowych). Należałoby, więc rozróżniać pojęcia: kopalniany poziom wydobywcze jako miejsce (przestrzeń), w którym wybiera się złoże i poziom kopalniany jako płaszczyznę podziału złoża (bryły górotworu, jaką tworzy obszar górniczy kopalni).
Usytuowanie wybierania - cecha wybierania polegająca na rozróżnieniu położenia wyrobisk wybierkowych (wybierania) w nachylonym pokładzie, w odniesieniu do chodnika podstawowego wyznaczającego podstawę danego poziomu kopalnianego (np. 400m), na który to chodnik sprowadza się urobek pochodzący z zasobów węgla (czy innej kopaliny) należących do tego poziomu, czyli zalegających między danym (np. 400m), a wyższym poziomem (np. 300m). W tym przypadku jest mowa o wybieraniu poziomowym (usytuowaniu wybierania). Takie usytuowanie wybierania bywa czasami potocznie nazywane „nadpoziomowym", co byłoby usprawiedliwione, gdyby poziom wydobywczy kopalni traktować, jako płaszczyznę poziomą, którą nie jest. W tym, bowiem przypadku należy się odnieść do pierwszego z wcześniej sformułowanych określeń. Gdy urobek pochodzi z zasobów kopaliny, należących do niższego poziomu kopalnianego (np. 500m), gdzie odbywa się wybieranie, i urobek ten wyciąga się na chodnik podstawowy najbliższego wyższego poziomu (np. 400m), wtedy w odniesieniu do tego poziomu jest to wybieranie podpoziomowe (usytuowanie wybierania). Prąd świeżego powietrza, przewietrzający podpoziom jest wówczas sprowadzany w dół na niżej położony podpoziom wydobywczy, niezgodnie z naturalnie działająca depresją cieplną.
W wyjątkowych przypadkach wybiera się resztki pokładu z zasobów najwyższego poziomu kopalnianego (np. 300m), położonego powyżej poziomu wentylacyjnego, zaś urobek opuszcza na chodnik podstawowy najbliższego niższego poziomu (np. 400m) i wtedy w odniesieniu do tego poziomu może być mowa o wybieraniu nadpoziomowym (usytuowaniu wybierania). Prąd zużytego powietrza po przewietrzeniu nadpoziomu jest wówczas sprowadzany w dół na niżej położony poziom wentylacyjny, niezgodnie z naturalnie działająca depresją cieplną.
Zgrupowanie wybierania - rozmieszczenie wybierania w polu (zazwyczaj w odniesieniu do rozciągłości pokładu) względem pochylni wybierkowej; rozróżnia się wybieranie jednoskrzydłowe (zgrupowanie wybierania - po jednej stronie pochylni) oraz wybieranie dwuskrzydłowe (zgrupowanie wybierania - po obydwu stronach pochylni).
Kierunek wybierania - rozróżnienie wybierania, co do postępu frontu wybierania (ściany) w obrębie pola wybierania (pola eksploatacyjnego) rozpatrywane w odniesieniu do granicy pola oraz do głównej drogi odprowadzania z tego pola urobku (głównej pochylni odstawczej w danym polu). Rozróżnia się wybieranie od pola, gdy front wybierkowy przesuwa się od granicy pola do głównej pochylni odstawczej w danym polu (droga odstawy urobku skraca się) i wybieranie do pola, gdy front wybierkowy przesuwa się w kierunku przeciwnym, to znaczy od głównej w danym polu wybierkowym pochylni odstawczej w kierunku granic pola (droga odstawy urobku wydłuża się). Rozróżnić przy tym należy kierunek przesuwania się fronty wybierania od kierunku przesuwania się (postępu) poszczególnych wyrobisk wybierkowych. W przypadku wyrobisk ubierkowych (ścian i ubierek) kierunki te są tożsame, natomiast w przypadku zabierak i komór kierunek postępu przodku i przesuwania się frontu wybierkowego są wzajemnie do siebie prostopadłe.
Kierunek eksploatacji - oznacza rozróżnienie eksploatacji, co do przesuwania się frontu eksploatacyjnego pól eksploatacyjnych w obrębie obszaru górniczego w stosunku do granic tego obszaru i szybów głównych lub głównej przecznicy udostępniającej dane pola eksploatacyjne. Rozróżnia się eksploatację od granic, gdy front eksploatacyjny przesuwa się od granic obszaru górniczego do szybów głównych lub głównej przecznicy udostępniającej dane pola eksploatacyjne i do granic, gdy front eksploatacyjny przesuwa się w kierunku przeciwnym, to znaczy od szybów głównych lub głównej przecznicy udostępniającej dany zespół pól eksploatacyjnych do granic obszaru górniczego. Przesuwanie się frontu eksploatacyjnego oznacza w tym przypadku eksploatację kolejnych pól eksploatacyjnych. Rozróżnić, więc należy kierunek wybierania od pola i do pola oraz kierunek eksploatacji od granic i do granic, jako pojęcia niezależne od siebie. Można, więc np. prowadzić eksploatację od granic i wybieranie do pola, eksploatacje do granic i wybieranie od pola, eksploatację od granic i wybieranie od pola oraz eksploatację do granic i wybieranie do pola. Należy, bowiem pamiętać, że
w przypadku kierunku wybierania punktem odniesienia są granice pola wybierania (pola eksploatacyjnego) i główna pochylnia odstawcza w danym polu, natomiast w przypadku kierunku eksploatacji - granice obszaru górniczego i szyby główne lub główna przecznica udostępniająca dany zespół pól eksploatacyjnych.
Kolejność wybierania - rozróżnienie wybierania pokładu w odniesieniu do nachylenia, wyrażające następstwo wybierki pól bądź pięter; rozróżnia się wybieranie z upadem (z góry ku dołowi) i wybieranie ze wzniosem (z dołu ku górze).
Sposób wybierania - podstawowe pojęcie wybierania z uwagi na sposób urabiania oraz likwidowania zrobów a zarazem na kształt wyrobiska wybierkowego; rozróżnia się wybieranie ubierkowe i wybieranie zabierkowe oraz wybieranie pośrednie, tzn. ubierkowo-zabierkowe.
Wybieranie ubierkowe - wybieranie kopaliny szerokim (długim) czołem przodku, postępujące frontalnie w głąb calizny pola wybierania na określoną długość wybiegu, ze stale za wybierką nadążającym likwidowaniem zrobów. Nadaje się do eksploatacji pokładów do cienkich do grubych, w tym ostatnim przypadku stosowane często z podziałem pokładu na warstwy lub płyty.
Wybieranie zabierkowe - wybieranie kopaliny z pola wybierania pewnego rodzaju komorami, zwanymi zabierkami, o stosunkowo małej szerokości czoła przodku w porównaniu z długością zabierki, przy czym zroby likwiduje się dopiero po zakończonym wybraniu cząstki złoża objętego daną zabierką. Nadaje się do eksploatacji zwłaszcza grubych pokładów, lecz pociąga za sobą znaczne straty substancji użytecznej.
Wybieranie pośrednie - wybieranie, co do urabiania pokładu o charakterze zabierkowym, a co do likwidowania zrobów jak w sposobie ubierkowym; nazywa się też wybieraniem pasowym.
Odmiana wybierania - pojęcie określające bliżej dany sposób wybierania, co do posuwania się czoła przodku wybierkowego (ściany, ubierki) lub frontu wybierania ( zabierki, komory) w odniesieniu do rozciągłości i nachylenia pokładu. Rozróżnia się odmianę podłużną (front wybierania przesuwa się po rozciągłości), odmianę poprzeczną (front wybierania przesuwa się po nachyleniu) i odmianę przekątną (front wybierania przesuwa się skośnie do rozciągłości i nachylenia).
System wybierania - dobór czynników, ustalony odpowiednio do warunków środowiskowych kopalni, charakteryzujący wybieranie, co do wszystkich cech mających wpływ na jego prowadzenie.
System eksploatacji - system wybierania uzupełniony cechami projektowymi eksploatacji w obrębie obszaru górniczego, jak kierunki, podział, nasilenie i porządek, które łącznie określają jednoznacznie eksploatację wielopokładowego złoża.
Często potocznie, choć nieprawidłowo pod wyrażeniem system eksploatacji rozumieją system wybierania z podaniem jeszcze rodzaju obudowy przodku wybierkowego oraz mechanizacji robót, które to czynniki określają raczej modyfikację danego systemu wybierania. Pojęcia system wybierania i sys
Pole wybierania - część pokładu bądź innego rodzaju złoża, wydzielona z pewnej jego połaci przygotowawczymi wyrobiskami korytarzowymi, stanowiąca w kopalni oddzielną jednostkę eksploatacyjną.
Długość pochyła pola (piętra) - długość rzeczywista pola (piętra) wybierania przy nachylonym pokładzie mierzona wzdłuż nachylenia (nazywana błędnie wysokością pochyłą pola czy piętra), w odróżnieniu od jej rzutu na płaszczyznę poziomą, jaką jest mapa pokładowa.
Likwidowanie wyrobiska - usuwanie z wyrobisk eksploatacyjnych, w których zakończono wybieranie lub zbędnych wyrobisk przygotowawczych i udostępniających, sprzętu oraz obudowy przed przystąpieniem do podsadzania, poprzedzającego likwidowanie zrobów.
Kierowanie stropem - operowanie przy wybieraniu ruchami stropu, zależne od jego charakteru, przez dobieranie rozmiaru i usytuowania wyrobisk oraz regulowanie szybkości postępu robót i dobieranie najracjonalniejszej obudowy, w celu zapobieżenia nieprzewidzianym zawałom, zabezpieczenia dobrych warunków pracy, zmniejszenia nadmiernego ciśnienia eksploatacyjnego i wykorzystania go przy urabianiu.
Zroby - pustki powybierkowe, poddawane likwidowaniu zawałem bądź podsadzką dostarczaną z zewnątrz lub też przez łagodne ugięcie elastycznych skał stropowych.
Stare zroby - partie poeksploatacyjne poprzedniego wybierania.
Pochylnia - ogólna nazwa wyrobiska korytarzowego biegnącego po nachyleniu, niezależnie od kierunku jego drążenia lub do czego służy. W tym znaczeniu dowierzchnią jest ta pochylnia, która od danego chodnika podstawowego biegnie do góry (ze wzniosem), a upadową jest ta, która od danego chodnika podstawowego biegnie na dół (z upadem). Potocznie takiemu wyrobisku pozostawia się nazwę: pochylnia, upadowa i dowierzchnią nadaną bądź od kierunku, w którym było drążone, bądź od kierunku pierwszego transportowania urobku, czyli jak je opisano na mapie pokładowej, mimo że
z czasem transport odbywa się w innym kierunku niż na początku.
Chodnik - wyrobisko korytarzowe, poziome (lub posiadające niewielkie nachylenie do około 5‰
w stronę pożądanego kierunku odprowadzenia wód kopalnianych i odstawy urobku) wykonane w pokładzie po jego rozciągłości.
Chodnik podstawowy - chodnik wykonany w płaszczyźnie poziomu wydobywczego lub wentylacyjnego.
Chodnik podścianowy (odstawczy) - w odmianie podłużnej systemu ścianowego chodnik, od którego obcinka (rozcinka) ścianowa jest prowadzona po wzniosie w górę i na który najczęściej odprowadzany jest urobek ze ściany.
Chodnik nadścianowy (wentylacyjny) - w odmianie podłużnej systemu ścianowego chodnik, od którego obcinka (rozcinka) ścianowa jest prowadzona w dół po upadzie i do którego odprowadzany jest ze ściany prąd użytego powietrza.
Chodnik wybierkowy - chodnik prowadzony na dowolnej głębokości poza płaszczyznami poziomu wydobywczego i poziomu wentylacyjnego, służący rozcięciu pokładu i przygotowaniu go do wybierania danym systemem wybierania (najczęściej ścianowym), dzielący pokład na pola wybierania (pola ścianowe).
Pochylnia działowa - pochylnia (dowierzchnia lub upadowa) łącząca chodnik podstawowy na poziomie wydobywczym z chodnikiem podstawowym na poziomie wentylacyjnym i dzieląca pokład na pola eksploatacyjne.
Ort - krótkie, poziome wyrobisko korytarzowe (chodnik), wykonane w pokładzie grubym, silnie nachylonym, łączące inne wyrobiska korytarzowe wykonane pod stropem i przy spągu pokładu grubego.
Dukla - krótkie, pionowe wyrobisko (szybik), wykonane w grubym, poziomym lub słabo nachylonym pokładzie, łączące inne wyrobiska korytarzowe wykonane pod stropem i przy spągu pokładu. Często potocznie mianem tym określa się także szybiki łączące wyrobiska korytarzowe w sąsiednich, blisko siebie zalegających pokładach.
Przekop - wyrobisko korytarzowe, poziome (lub posiadające niewielkie nachylenie do około 5‰
w stronę pożądanego kierunku odprowadzenia wód kopalnianych i odstawy urobku) wykonane
w skale płonnej, równolegle do rozciągłości warstw.
Przecznica - wyrobisko korytarzowe, poziome (lub posiadające niewielkie nachylenie do około 5‰
w stronę pożądanego kierunku odprowadzenia wód kopalnianych i odstawy urobku) wykonane
w skale płonnej, prostopadle do rozciągłości warstw.
Szyb - górnicze wyrobisko udostępniające wykonane w skałach płonnych, pionowe lub nachylone (szyb pochyły o nachyleniu w granicach 450÷900), łączące powierzchnię ziemi z podziemnymi wyrobiskami górniczymi.
Szybik ślepy - pionowe wyrobisko górnicze wykonane w skale płonnej dla połączenia wyrobisk udostępniających lub przygotowawczych położonych na różnych poziomach, nie mające połączenia
z powierzchnią ziemi.
Studnia - pionowe wyrobisko wykonane z powierzchni ziemi do warstwy wodonośnej.
Szereg stojaków - pewna liczba stojaków ustawionych w linii równoległej do czoła przodku (lub
w odniesieniu np. do chodnika wzdłuż jego ociosów).
Rząd stojaków - te spośród stojaków ustawionych w kilku szeregach, na które patrząc od strony czoła przodku stoją jeden za drugim w linii prostopadłej do tego czoła.
Podział pokładu na warstwy - podział grubego, poziomego lub słabo nachylonego pokładu, zgodny
z jego uławiceniem na warstwy pochyłe o grubości dogodnej do wybierania przy zastosowaniu danego systemu wybierania i wyposażenia maszynowego oraz obudowy górniczej.
Podział pokładu na płyty - podział grubego, silnie nachylonego pokładu na warstwy poziome, niezgodne z jego uławiceniem (przecinającego uławicenie pokładu) o grubości dogodnej do wybierania przy zastosowaniu danego systemu wybierania i wyposażenia maszynowego oraz obudowy górniczej.
Rozciągłość pokładu - krawędź przecięcia się płaszczyzny pokładu z płaszczyzną poziomą (warstwica).
Kąt nachylenia pokładu - kąt zawarty pomiędzy płaszczyzną pokładu, a płaszczyzną poziomą mierzony w płaszczyźnie prostopadłej do rozciągłości pokładu.
6