Dr Paweł Ziąber

Katedra Ekonomii i Gospodarki Zasobami Przyrody

Wydział Zarządzania AGH^∗

TRANSFORMACJE SYSTEMÓW GOSPODARCZYCH

Streszczenie

Procesy zachodzące w systemie gospodarczym zajmują szczególne miejsce w teorii systemów gospodarczych. Referat stanowi próbę identyfikacji procesów związanych ze sferą realną i sferą regulacji gospodarki rozpatrywanych w kontekście transformacji systemowej. Przedstawiono również ich wzajemne relacje.

1. Ogólna charakterystyka przemian gospodarczych

Opisy, analizy czy projekty przemian gospodarczych z natury rzeczy mają swój wymiar czasowy i przestrzenny. Można je zatem przedstawić np. w układzie: czas - przestrzeń - przedmiot. Tabelarycznie wyglądałoby to następująco:

Lata	Kraj	Przedmiot; zakres zmian
...	...	...

Wymiar czasowy wyraża dynamikę zmian badanego przedmiotu jakim jest gospodarka ujmując:

• zaszłe dokonania,

• aktualną realizację,

• etapowe i docelowe zamierzenia z ewentualnym terminarzem.

Wymiar przestrzenny określa z kolei miejsce gdzie dokonują się przedmiotowe przemiany, czyli w jakich krajach lub obszarach one zachodzą.

Uwzględniając to można zatem mówić o przemianach gospodarczych podkreślając tak ich dynamikę, jak i usytuowanie. Kładąc akcent na wymiar czasowy można stwierdzić występowanie pewnych okresów zróżnicowanego tempa przemian; począwszy od powolnych i stopniowych, poprzez szybkie i zasadnicze, a skończywszy na galopujących i radykalnych. W skali tej mieszczą się zatem przemiany zarówno ewolucyjne, jak i rewolucyjne. Kładąc natomiast akcent na wymiar przestrzenny można wskazać gdzie zachodzą najbardziej charakterystyczne, a przez to i interesujące przemiany gospodarcze. Inaczej wyrażając - jaki kraj lub obszar przoduje w tych przemianach lub wyznacza nowe kierunki rozwiązań gospodarczych, stanowiących o innej w tym zakresie jakości. Wymiar przestrzenny pozwala również - przy przyjęciu określonych kryteriów, np. zakresu przedmiotowego zmian - etykietować niektóre rozwiązania i mówić o amerykańskim, japońskim, niemieckim, chińskim, polskim lub innym typie rozwiązań gospodarczych.

Rozpatrując przemiany gospodarcze łącznie w obu wymiarach stwierdzić można, iż w okresie po roku 1945 w gospodarce światowej przebieg tych przemian kształtował się zgoła różnie. Wynikało to z istniejącego podziału na gospodarkę rynkową i gospodarkę niedoborów.

W obszarze gospodarki rynkowej dominowały przemiany stopniowe o charakterze ewolucyjnym. Polegały one na doskonaleniu sprawdzonych już rozwiązań instytucjonalno-instrumentalnych i dostosowaniu ich do zmieniających się warunków otoczenia w zakresie np. konkurencji i globalizacji. Przy czym i tutaj sytuacja wyglądała niejednakowo. Stosunkowo stopniowe przemiany zachodziły w gospodarce amerykańskiej. Łączyły one możliwości samoregulacji rynkowej z instrumentami stymulacji państwowej. Ta ostatnia drogą prób i przybliżeń precyzowała skuteczność oddziaływania na gospodarkę takich instrumentów jak: stopa procentowa, podatki, cła, preferencyjne itd. Wpływały one na zachowanie się podmiotów gospodarczych w dziedzinie podaży, popytu czy oszczędności.

Dosyć gruntowne przemiany dokonały się w gospodarce japońskiej. Rozwiązania gospodarcze Japonii polegały w pierwszym okresie na adaptacji rozwiązań amerykańskich. Z czasem zaczęto je rozwijać uwzględniając specyfikę społeczno-gospodarczych warunków tego kraju.

Również istotne przemiany dokonały się w gospodarce niemieckiej. Były one zarówno głębokie, jak i oryginalne. Ta ostatnia właściwość wynikała z przyjęcia i realizacji opracowanej przez zespół Ludwika Erharda koncepcji ekonomicznej „Ordnung und Lieberalen”. Koncepcja ta stanowiła oryginalne połączenie idei zdawać by się mogło rozbieżnych, tj. wolności gospodarczej z istotną regulacyjną rolą państwa. Wprowadzenie jej do praktyki gospodarczej w postaci rządowego programu gospodarczego - przez jej autorów - wiązało się z jednej strony z określonymi radykalnymi rozwiązaniami instytucjonalno-instrumentalnymi (pieniężno-finansowymi) a z drugiej strony z liczącą się rolą stymulacji państwa (w zakresie inwestycji, zatrudnienia, eksportu). Zaowocowało to skutkami gospodarczymi określanymi niekiedy jako „niemiecki cud gospodarczy”.

W obszarze gospodarki niedoborów przemiany miały swój przełom czasowy, za jaki można uznać rok 1989. Do tego czasu przemiany odznaczały się wycinkowością zmian zmierzających do usprawniania niezadowalającej gospodarki. Ograniczone one były do takich przekształceń, które nie naruszały podstaw ustrojowych tej gospodarki, zwłaszcza własnościowych. Ówczesne przemiany zakładały poprawę racjonalności gospodarowania w skali makro- i mikroekonomicznej. Sprowadzały się jednak do działań związanych z usuwaniem najbardziej rażących mankamentów tej gospodarki takich jak: marnotrawstwo ludzkich i materialnych czynników ekonomicznych, które objawiało się w niskiej wydajności pracy i równie niskiej efektywności gospodarowania. Zmiany te aczkolwiek realizowane częściowo i stopniowo nie miały jednak charakteru ewolucyjnego, gdyż nie prowadziły ani do rozwoju, ani też do przystosowania się gospodarki do zmieniających się warunków otoczenia. Stanowiły one swego rodzaju bieżącą reperację coraz bardziej usterkowej gospodarki. Mimo więc tychże przemian gospodarka niedoborów popadała w coraz większe kłopoty wyrażające się w jej niewydolności i kryzysie.

Następny okres przemian w obszarze gospodarki niedoborów to lata po wspomnianym wcześniej roku 1989. Okres ten trwający nadal odznacza się radykalnością przemian gospodarczych. Stanowią one istotną cześć ogólnej przebudowy ustroju polityczno-społecznego tego obszaru. W okresie tym najbardziej głębokie i zakresowo szerokie przemiany gospodarcze dokonują się w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza zaś w Polsce, Czechach i na Węgrzech. Przemiany te - niemal rewolucyjne - związane są generalnie z odejściem od rozwiązań monopolistyczno-nakazowych i przejściem do rozwiązań typu rynkowego opartych na własności prywatnej. Kierunek i tempo tych przemian stymulowane jest przy tym aspiracjami tych krajów do członkostwa w Unii Europejskiej. Prowadzi to do przeniesienia i adaptacji określonych rozwiązań gospodarczych, które zawarte są w pakiecie akcesyjnym.

Niewątpliwie istotne i interesujące są także przemiany zachodzące aktualnie w Chinach. Próbują one godzić hybrydowo rozwiązania gospodarki monopolistyczno-nakazowej z elementami właściwymi gospodarce rynkowej. Dają one efekt w postaci liczącego się tempa wzrostu gospodarczego. Wydaje się, iż ciężar tych zmian przesuwał się będzie w stronę wprowadzanych rozwiązań rynkowych.

Powyższe sprawia, iż właśnie ten okres, tj. lata 90-te i kolejne oraz obszar byłej gospodarki niedoborów stają się szczególnie interesujące w przedmiocie przemian gospodarczych współczesnego świata.

2. Przemiany gospodarcze w okresie transformacji

Przemiany gospodarcze zachodzące w obszarze byłej gospodarki niedoborów rozpatrywać można w różny sposób. W publikacjach traktujących o nich przeważa opis niejako zewnętrzny, czyli gospodarka rozpatrywana jest jako pewna całość lub badane są jej określone części. Można jednak na przemiany te spojrzeć nieco inaczej, to jest od wewnątrz, poprzez pryzmat procesów zachodzących w gospodarce. Poniżej przedstawiona jest propozycja takiej interpretacji przemian gospodarczych dokonujących się aktualnie w tych krajach. Przy czym jest to próba interpretacji bardziej o charakterze teoretycznym niż praktycznym - bez podkładania przykładów konkretnych rozwiązań.

Omawiane przemiany opisywane są w literaturze ekonomicznej z zastosowaniem różnej terminologii. Zauważyć można przy tym pewną ewolucję terminologiczną polegającą na stopniowym przechodzeniu od określeń stosunkowo ogólnych do bardziej precyzyjnych. Dotyczy to, zarówno przedmiotu opisu jakim jest gospodarka, jak i jej dynamiki, (tj. zmian). W przypadku pierwszym odnotować można przechodzenie od takich pojęć jak np.: „mechanizm gospodarki” do „model gospodarki”, czy wreszcie „system gospodarczy”. W przypadku drugim - dotyczącym dynamiki gospodarki - coraz częściej używanymi terminami w miejsce „doskonalenie”, „przeobrażenie”, „reformy” stają się: „kreowanie”, „konstruowanie”, „modelowanie”, a ostatnio „transformacja”.

Współcześnie dla opisu rozpatrywanej problematyki najbardziej użytecznymi terminami wydają się być „system” oraz „transformacja”. O ich popularności świadczyć może ilość interpretacji tych haseł zawarta m.in. w internecie. Obydwa terminy ułatwiają bardziej precyzyjne ujęcie kwestii będących przedmiotem badań i ich formalizację.

Zatrzymując się na podstawowym z punktu widzenia niniejszych rozważań pojęciu „system”, rozumieć go można jako układ tak powiązanych elementów, że ich wzajemne relacje tworzą pewna całość, jego strukturę [5]. W połączeniu z: „ekonomiczny” lub „społeczno-ekonomiczny” termin ten określa gospodarkę jako pewien dynamiczny układ obejmujący zbiór określonych elementów. Tak traktowany termin ten staje się bardzo przydatny przy ujmowaniu i rozwiązywaniu zagadnień ekonomicznych za pomocą metod logiczno-matematycznych.

Teoria systemów gospodarczych posługująca się tymi metodami zakłada iż, gospodarka stanowi dynamiczny układ elementów powiązanych stosunkami wzajemnego oddziaływania. Stosunki te rozkłada na łańcuchy przyczyn i skutków, które formułować można jako matematyczne związki między przyczynami i skutkami. W ten sposób badany może być przebieg procesów w takich układach [4]. Stąd też w teorii tej oprócz badania gospodarki jako całości lub jej części ważne jest szukanie wzajemnych związków i zależności, a zatem badanie procesów zachodzących w systemie gospodarczym i wyrażanie tego w sposób sformalizowany [6].

W kontekście powyższego pojawia się problem określenia wzajemnego stosunku systemu i procesów. Jak już zaznaczono pojecie system określane jest na wiele sposobów. Można przyjąć i takie, że system stanowi pewną, względnie odizolowaną od otoczenia całość, w której przebiegają procesy. System jest ich swego rodzaju „nośnikiem', miejscem gdzie mogą one zachodzić [1]. Tak rozumując, system traktować można jako zbiór procesów i związków między nimi.

Procesy zachodzące w systemie gospodarczym zaliczyć można do dwóch sfer [3]. Do pierwszej z nich należą procesy materialne (fizyczne) dokonujące się w produkcji, usługach i konsumpcji, tj. zmiany wielkości naturalnych w wyszczególnionych dziedzinach. Są to procesy tzw. sfery realnej i opisywane przez zmienne realne. Do drugiej sfery należą procesy regulacyjne systemu gospodarczego. Określić ją można sferą regulacji lub sferą narzędzi kierowania gospodarką. Procesy zachodzące w tej sferze stanowią pewne odbicie sytuacji występującej w sferze realnej i obejmują głównie procesy myślowe, takie jak postrzeganie, zbieranie, przetwarzanie i przekazywanie informacji, a także podejmowanie decyzji. Procesy regulacyjne opisywane są przez zmienne regulacyjne.

W tym rozumieniu produkcja, usługi i konsumpcja są wewnętrznymi procesami realnymi. Zbieranie, przetwarzanie informacji, przygotowanie i podejmowanie decyzji są wewnętrznymi procesami regulacyjnymi. Przy czym w ramach jednostek i organizacji realnych dokonują się procesy realne, a w ramach jednostek i organizacji regulacyjnych - procesy regulacyjne.

Tak zarysowany podział na wymienne sfery ma charakter w dużej mierze teoretyczny. W praktyce bowiem procesy obu sfer, tj. realne i regulacyjne przeplatają się i warunkują wzajemnie. Nie może być zatem procesu realnego bez procesu regulacji i odwrotnie, każdy proces regulacyjny wyznacza określoną, fizycznie postrzegalną formę zapisu danych w jakiejś postaci. Oznacza to, iż jednostki ludzkie - stanowiące niepodzielny, podstawowy element systemu gospodarczego - uczestniczą zazwyczaj zarówno w procesach regulacyjnych i realnych. Menager firmy podejmuje i przekazuje decyzje - czyli uczestniczy w procesie regulacyjnym, a także jako członek gospodarstwa domowego konsumuje itd., czyli uczestniczy w procesach realnych.

Dualizm procesów systemu gospodarczego oznacza, iż każdej jednostce (R) odpowiada jednostka regulacyjna (K). Przyporządkowanie sobie jednostki (r₁, k₁) można określić elementarnymi parami jednostek.

Udział jednostek omawianych sfer w systemie gospodarki daje się z grubsza oszacować. W uproszczeniu przyjąć można bowiem miarę w postaci zatrudnienia występującego w organizacjach wykonujących działalność realną i w organizacjach zajmujących się głównie działalnością regulacyjną - liczoną jako procentowy udział w łącznym zatrudnieniu. Miarą tego udziału może być także stosunek oparty na kwalifikacjach i wynagrodzeniu.

3. Relacje między procesami sfery realnej a procesami sfery regulacji

Relacje zachodzące między procesami sfery realnej a procesami sfery regulacji zilustrować można następująco:

Procesy sfery realnej		Procesy sfery regulacji
Procesy zachodzące w: produkcji; transporcie; magazynowaniu. Procesy zachodzące w: obrocie; usługach. Procesy zachodzące w konsumpcji.		Procesy regulacji związane ze zbieraniem i przetwarzaniem informacji, kreowaniem narzędzi regulowania i podejmowania decyzji. Oparte są one na następujących instrumentach regulacji: informacji i regulacji rynkowej (np. ceny); miernikach działalności gospodarczej; kursach walut, stopach procentowych, stopach inflacji; podatkach; cłach kredytach; kontyngentach, koncesjach, limitach; dotacjach, subwencjach, preferen-cjach; płacach, zasiłkach; przekształceniach własnościowych (prywatyzacja, reprywatyzacja, nacjo-nalizacja, demonopolizacja itp.); regulacjach prawno-ekonomicznych tj. zakazach, nakazach, sankcjach, karach; alokacji siły roboczej; alokacji środków finansowych; planowaniu i strategii gospodarczej.

Transformacje systemów gospodarczych realizowanych współcześnie w niektórych krajach Europy Środkowo-Wschodniej rozpatrywać można w kontekście wyszczególnionych wyżej relacji pomiędzy procesami sfery realnej i procesami sfery regulacji. Można bowiem zauważyć, iż z jednej strony rozwój procesów realnych wymaga odpowiednich rozwiązań w sferze regulacji, czyli właściwego zestawu narzędzi oddziaływania, a z drugiej strony sfera ta warunkuje przebieg procesów realnych i to w sposób dwukierunkowy. W przypadku, gdy narzędzia regulacji odpowiadają aktualnemu poziomowi rozwoju realnych procesów gospodarczych są one siłą napędową tej sfery, natomiast przy relacji odwrotnej stają się hamulcem działania całego systemu gospodarki. Chcąc zatem tworzyć właściwe warunki dla całego systemu gospodarki niezbędnym staje się kreowanie procesów regulacyjnych z pewnym wyprzedzeniem w stosunku do zmian rozwojowych w realnych procesach oraz ich stałe korygowanie i uzupełnianie.

Transformacje całych systemów gospodarczych lub ich części można rozpatrywać i opisywać jako przejście systemu z jednego stanu do innego. Przykładem tego są zmiany dokonujące się w krajach aspirujących do Unii Europejskiej. Przechodzą one od rozwiązań typowych dla systemu gospodarki niedoboru do rozwiązań charakterystycznych dla systemu gospodarki rynkowej. Dla opisu tych transformacji systemów gospodarki przydatnym może być wykorzystanie przekształceń sieci Petriego. Przekształcenia te stanowią swego rodzaju przejście z jednej sieci w przejście do innej. Można je widzieć jako homomorfizmy odpowiednich sieci (tj. agregacje polegającą na zastępowaniu części systemu pojedynczym elementarnym procesem lub warunkiem). Transformacje systemowe w tym rozumieniu traktować można jako przekształcenia obowiązujących w określonych systemach reguł wnioskowania (generowania zachowań systemu). Prezentacja takiego opisu transformacji systemów gospodarczych zawarta jest w pracy [2].

Systemy gospodarcze krajów znajdujących się w okresie transformacji różnią się stopniem rozwoju i sprawności. Można próbować oceniać to zróżnicowanie, a zarazem odnosić je do rozwiązań docelowych, jakimi są systemy gospodarcze krajów UE. Ocena ta pozwala jednocześnie określić stopień zbliżenia konkretnych rozwiązań systemowych krajów aspirujących do rozwiązań funkcjonujących aktualnie w systemach gospodarczych UE. Pamiętać jednak należy, że i układ docelowy nie jest ani jednolity, ani stabilny, ani w pełni satysfakcjonujący. Jest układem dynamicznym, zmieniającym się w czasie i dostosowującym się do wewnętrznych i zewnętrznych warunków systemu. Należy mieć także świadomość, iż poza UE funkcjonują całkiem nieźle systemy gospodarcze o wysokiej sprawności, takie jak np.: system gospodarki amerykańskiej czy japońskiej.

Próbując zatem porównywać i oceniać systemy gospodarcze, należałoby to uczynić poprzez pryzmat cech określających ich działanie i stanowiących o ich sprawności. Cechy te mogą być swego rodzaju kryteriami oceny a także postulatami, które powinny systemy te spełniać. Spośród nich wymienić należałoby przede wszystkim:

1. dynamiczność i zrównoważenie systemu gospodarczego, czyli zapewnienie zrównoważonego rozwoju; określić go można wielkością i strukturą produkcji, konsumpcji, akumulacji, oszczędności, dobrobytu itp.,

2. kreatywność systemu gospodarczego; powinien on możliwie szybko akceptować ze swego systemu i innych systemów, najnowsze rozwiązania techniczno-ekonomiczne, jak np. wynalazki, nowe produkty, techniki, technologie itp.,

3. przystosowalność systemu gospodarki do zmian otoczenia, winny być one szybkie, elastyczne, płynne i tanie,

4. selekcyjność systemu gospodarki; premiować powinien on jednostki i organizacje wykazujące się inicjatywą, zdolnością, przedsiębiorczością, dyscypliną itp. a eliminować te, które działają niezgodnie z regułami ekonomiczno-prawnymi, nieudolnie itp.,

5. ekologiczność systemu gospodarczego polegająca na minimalizowaniu obciążenia środowiska przyrodniczego w realnych procesach gospodarczych.

Stopień spełnienia tych postulatów może być zatem miarą rozwoju i sprawności systemów gospodarczych.

Zamykając powyższe rozważania stwierdzić można, iż sensem przeprowadzonego rozróżnienia na sferę realną i sferę regulacji gospodarki jest ukazanie możliwości rozpatrywania transformacji systemowej poprzez pryzmat związków i współzależności występujących w systemie gospodarczym. W efekcie pozwala to na wyraźniejsze określenie przyczyn i skutków zachodzących zmian.

Literatura

1. Korczyński W., Metody sieciowe, Kielce 2000,

2. Korczyński W., Ziąber P., O pewnym formalnym modelu transformacji systemów społeczno-ekonomicznych, w: Wybrane zagadnienia współczesnej ekonomii, AGH Kraków 2001,

3. Kornai J, Anti-Eqvilibrium, Teoria systemów gospodarczych, Warszawa 1973, PWN,

4. Lange O., Teoria programowania, Warszawa 1977, PWE,

5. Wielka Internetowa Encyklopedia Multimedialna,

6. Wiener N., Cyberneties or Control and Communication in the Animal and the Machine, Paryż, Nowy Jork 1948 oraz Cybernetyka a społeczeństwo, Warszawa 1958.

TRANSITIONS OF ECONOMIC SYSTEMS

Summary:

Processes occuring in the economic system are of particular significance in the theory of economic systems. The paper presents an attempt to identify processes related to the factual and regulatory sphere processes examined in the context of the system transition. Their mutual relations are also presented.

^∗ opracowanie wykonano w ramach badań własnych - umowa 10/10.200.45

9

2

---