Swoistą cechą polskiej prozy pozytywistycznej stanowiło znaczne rozpowszechnienie i doniosłość tematyki historycznej. Przeciwstawiając się fałszom i przemilczeniom nauki i szkoły zaborczej, a wspierając rodzimą historiografię, miała ona podtrzymywać przywiązanie do tradycji narodowej, przez przykłady narodowe być źródłem dumy i nadzieji oraz pouczającym ostrzeżeniem przed powtórzeniem popełnionych błędów. W powieści historycznej prezentowano wielkie postacie i wydarzenia dziejowe, odtwarzano życie i obyczajowość potoczną. Zainteresowania pisarskie zwracały się głównie w stronę późnego średniowiecza i XVII wieku, ze względów cenzuralnych omijano w zaborze rosyjskim konflikty polsko-rosyjskie.
Za twórcę polskiej powieści historycznej uważa się Józefa Ignacego Kraszewskiego, lecz najwybitniejszym przedstawicielem tego gatunku literackiego jest Henryk Sienkiewicz. Jego Trylogia łączy w sobie zarówno dokumentarną zasadę wierności poznawczej, jak i ideę "krzepienia serc".
Tło dziejowe Trylogii to pasmo dotkliwych klęsk militarnych XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, z których jednak zawsze, dzięki wysiłkom patriotycznych jednostek i zbiorowości, wychodzi ona zwycięsko. Wojna domowa z Chmielnickim na Ukrainie w Ogniem i mieczem, najazd szwedzki w Potopie, inwazja turecka w Panu Wołodyjowskim grożą ostateczną katastrofą. Za każdym jednak razem końcowym akcentem jest zwycięstwo: Beresteczko, Częstochowa, Chocim, co stanowi przesłankę "krzepienia serc".
Świat przedstawiony w Trylogii określa batalistyka: bitwy, oblężenia, potyczki, klęski, zwycięstwa. Na pierwszym planie autor umieścił epizody, które stanowiły zwycięstwo militarne lub przynajmniej moralne oręża polskiego, z czym łączy się apoteoza cnót rycerskich, patriotycznych i religijnych szlachty polskiej, jako głównej siły sprawczej owych zwycięstw. Każdej powieści patronuje postać bohatera narodowego (Jeremi Wiśniowiecki, Stefan Czarniecki, Jan Sobieski), uosabiająca zarazem geniusz wojskowy i mądrość polityczną.
Oceną wydarzeń rządzą kryteria integralności państwa, zgody narodowej i wierności wobec religii katolickiej. W sferze fikcji główną linię fabularną kształtują w każdej powieści dzieje dwojga bohaterów - rycerza polskiego i jego ukochanej (Skrzetuski i Helena, Kmicic i Oeńka, Wołodyjowski i Basia), rozdzielonych najczęściej przez wydarzenia wojenne i przemoc lub podstęp rywala należącego do wrogiego obozu. Przeżywają oni wiele przygód, z których wychodzą bez szwanku dzięki własnej odwadze i pomocy wiernych przyjaciół. Ich szczęście osobiste poprzedzone jest doniosłym udziałem bohatera w zwycięstwie nad wrogiem.
Bohaterowie Sienkiewicza sprawdzają się przede wszystkim w działaniu. Są dynamiczni, zdecydowani, kierują się emocjami. Czasem nieświadomie działają na korzyść wroga, jak Andrzej Kmicic, lecz podejmując ryzyko odnajdują własną drogę, swą wiernością i odwagą dając przykład patriotyzmu.
Pozytywni bohaterowie Trylogii charakteryzują się siłą i sprawnością fizyczną, która pozwala im na niezwykłe czyny i rycerskie bohaterstwo i brawurę, ale uświetnia także heroizm moralny, wierność wobec ojczyzny, ofiara złożona z ambicji i pomyślności osobistej. Takie zwycięstwo nad sobą odnoszą główni bohaterowie, przede wszystkim Michał Wołodyjowski, który za wierność wobec ojczyzny i obowiązek służenia jej zapłaciłn wieloma latami samotności, tęsknotą za posiadaniem żony i domu. Wewnętrzne sprzeczności miotały też Skrzetuskim i Kmicicem, gdy ich ukochane znajdowały się w niebezpieczeństwie, obaj wyruszyli w pole, by walczyć z wrogiem, uznając pierwszeństwo służby ojczyźnie. Kmicic musiał diametralnie zmienić swoje życie, usposobienie, charakter. Ze szlacheckiego hulaki i warchoła bohater stał się odpowiedzialnym i świadomym swych obowiązków wobec ojczyzny obywatelem.
Od początku do końca bohaterowie Trylogii wykazują wierność wobec króla i ojczyzny, nieugiętą wole walki z wrogiem i niezachwianą wiarę w to, że walka ta zakończy się zwycięstwem.
Sienkiewiczowska wizja przeszłości zawarta w Trylogii różniła się od stanowiska ówczesnej historiografii. Sienkiewicz podporządkowuje obraz historii w swych powieściach wskazaniom ideowo-moralnym. Przebieg wojen to najczęściej najpierw obraz upadku moralnego narodu, a następnie proces odrodzenia narodowego, którego wyrazem jest zwycięski pochód wojsk polskich za uciekającym, pobitym nieprzyjacielem.
Autor wskrzeszał chwile minionej chwały i krzepił przykładami ocalenia z nieuchronnej pozornie zagłady. W swych powieściach nie podawał żadnych aktualnych i konkretnych wskazań politycznych, ale odbudował dumę narodową, potępiał zdradę i paktowanie z wrogami, budził wiarę w siły narodu, uważał, że narodu o takiej przeszłości nie można pokonać. Podsuwał nawet nadzieję, że sama Opatrzność zapewni sprawiedliwość dziejową, bo, jak mawiał Zagłoba "nie masz takich terminów, z których by się viribus unitis przy boskich auxiliach podnieść nie można".