Kwestia kobieca w twórczości Elizy Orzeszkowej
W XIX i na początku XX wieku Eliza Orzeszkowa odczytywana była inaczej niż współczenie. Bardziej w kontekcie reformatorskim i edukacyjnym, niż literackim. Znaczna część jej twórczoci była nieoczytana. Punkt ciężkoci przesunął się z tego co reformatorskie na to, co patriotyczne. To między innymi dzięki niej nastąpiła zmiana bohatera literackiego. Postacią centralną stała się kobieta. Dzięki „Marcie” czy „Marii” Orzeszkowa zyskała miano pionierki ruchu kobiecego. Jej ustosunkowanie do sprawy kobiecej było dosyć skomplikowane, Orzeszkowa wyraziła jedynie to, co już „wibrowało” w społeczeסstwie. zarzuca się jej, że unikała haseł kobiecych. Nie dążyła do wszechstronnego postrzegania świata. Fabuła traktowana była przez nią instrumentalnie, pokazywała wymodelowaną prawdę. Narrator w „Marcie” jest wszechwiedzący, odkrywa jednoczenie publicystyczny charakter fikcji. To, czego dotyka, to zjawisko najrozpaczliwsze. Czytelnik wymaga specjalnej troski od narratora, najczęściej jest nim bowiem kobieta. Kiedy zatem ujawnia swoją płeזć, buduje więź solidarnoci z czytelniczką. Jest to jednak solidarność niesymetryczna. W „Nad Niemnem” narrator również przyjmuje wszystko z punktu perspektywy kobiecej. Traktuje swoje bohaterki ze zrozumieniem i poparciem we wszystkim, co robią. Bohaterki Orzeszkowej nigdy nie są złe. Eliza Orzeszkowa w swoich utworach przekracza relacje krwi, dowartościowuje natomiast relacje intelektualne. Kobiety często jednoczą się przeciwko mężczyźnie, który jest tu uosobieniem zła. Życiorys pisarki ułatwia zrozumienie pewnych niekonsekwencji, ideowych zwrotów w jej twórczoci - samotne dzieciסństwo, w wieku dwóch lat zmarła siostra Elizy, o matce wspomina rzadko. Była to kobieta surowa i wierna zasadom nawet kosztem emocji. Dalej surowa nauka, gdzie nacisk kładziono przede wszystkim na lekcje muzyki i języka. Tego okresu Orzeszkowa nie wspomina dobrze. W swoich utworach krytykuje zachwycanie się pięknymi strojami, modą na wspaniałe zaprzęgi, modnie umeblowane salony. Jest jednak bardzo niekonsekwentna gdyż prywatnie sama zachwycała się wszystkimi tymi rzeczami. Eliza chcąc uwolnić się spod władzy matki i zdobyć swobodę rozporządzania sama sobą szybko wyszła za mąż, czego później gorzko żałowała. Jej mąż, którego nazwisko przyjęła, był 25-letnim, przystojnym blondynem, z zawodu tancerzem. Został przez nią wybrany z czystej próżności, kolejna rzecz, którą Orzeszkowa potępiała w swoich utworach. Małżeństwo od początku nie było udane i w końcu Eliza rozwiodła się co wywołało w tamtych czasach powszechne zgorszenie. Matka nie przyjęła jej do siebie i nigdy nie wybaczyła córce upokorzenia, jakiego jej w ten sposób przysporzyła. Rok 1863 był przełomowy w życiu Orzeszkowej. Nawiązała wówczas współpracę z działaczkami ruchu oporu. W tym czasie była jeszcze mężatką. Orzeszko musiał wyjechać przymusowo do Guberni, Eliza nie towarzyszyła mu jednak. Kreowała siebie na męczennicę twierdząc, iż nie towarzyszyła mężowi, nie była bowiem do końca świadoma tego, co czyni. Twierdziła także, że jej mąż zmarł. Nie było to jednak prawdą i po ogłoszonej amnestii Orzeszko powrócił do kraju. Dwa lata później otrzymali rozwód. Orzeszkowa wywołała kolejny skandal - odsprzedała swój majątek Rosjanom. Oddała ziemię w obce ręce mimo, że jako przywódczyni ruchu oporu w hasłach i utworach proklamowała, aby Polacy nie rozprzedawali ziemi, która stanowi ich dziedzictwo narodowe. Sama zatem zaprzeczała temu, co głosiła. Dalsze losy jej życia przynoszą kolejny skandal. Orzeszkowa przenosi się do Grodna, gdzie poznaje żonatego mężczyznę. Nawiązuje z nim romans, mężczyzna rozwodzi się dla niej i po kilku latach Orzeszkowa ponownie wychodzi za mąż. Wydarzenia życiowe
Orzeszkowej zyskały oddźwięk w jej twórczoci. Eliza walczyła przeciw twierdzeniom, jakoby kobieta rozwiedziona miała być potępiona przez społeczeństwo. Jako rozwódka starała się udowodnić, że kobieta taka nie powinna być odrzucana przez społeczeństwo, nie ma grzesznych myli które przypisywane były takim kobietom. Z drugiej strony pisarka odważyła się na bardzo wiele w swoim życiu nawet kosztem skandali, co z kolei nie miało odzwierciedlenia w jej twórczości. Kobiety w jej powieciach były ideałami. One wyjechałyby na Syberię razem z mężem, nawet, gdyby go nie kochały. Problemy natury osobistej przejawiały się natomiast w publicystyce Orzeszkowej. Proklamowała takie hasła jak prawo do pracy, do rozwodu. „Pamiętnik Wacławy” traktował o właściwym wychowywaniu młodych panien. Konieczność emancypacji wynikająca przeważnie z zagubienia kobiet. Orzeszkowa starała się uwiadomić społeczeństwu, że zmieniły siךę czasy, nadszedł kres pensjonarek a początek pracownic. Kobiety musiały się emancypować, by przeżyć. Emancypacja nierozerwalnie związana była z modernizacją. Liczba kobiet samotnych zatrważająco wzrastała i lada chwila mogła staזć się ogromnym problemem. Właściwie pojęta emancypacja według Orzeszkowej to dążenie do polepszenia sytuacji kobiet w kraju, zawsze jednak oparte o dobro ogółu społecznego. Problemem nie było jednak życie rodzinne, które dla niej stanowiło najczystszy punkt kobiecego życia. Problem stanowiło narzucenie kobietom wzorów, które robiły z nich nieomal osoby upośledzone. Narzucona słabość fizyczna, odwieczne zamykanie przed kobietami drzwi samodzielnienia, podjęcie pracy - to wszystko było źródłem skłaniającym do emancypacji. Praca bowiem, według emancypantek, stanowiła prawidłowy wzór spełniania swojego celu istnienia. Ponadto podstawowym, nie praktykowanym założeniem była równość kobiety i mężczyzny. Uk obiet edukowanych w celu spełnienia się jako wzorowe żony i matki, według Orzeszkowej, należało jedynie zmienić sposób edukacji. Nie naruszając przy tym istniejącej już struktury społecznej. Naleźało stworzyć nowy wzorzec osoby wykształconej, mającej świadomość samodzielnego myślenia, a jednocześnie pozostającej wzorową żoną i matką. Właśnie tą drogą Orzeszkowa chciała wypracować prawo edukacji dla kobiet.
Założenia programu emancypacyjnego:
- postrzeganie kobiety jako człowieka. Płeć jest sprawą drugorzędną,
różnice między kobietą a mężczyzną nie polegają na rףóżnicy płci, lecz
na skutkach odmiennej edukacji;
- rewolucja etyczna miała dokonać się właśnie dzięki kobietom;
- emancypacja służy udoskonalaniu, nie jest celem samym w sobie;
- należy zaprzestać izolowania młodych kobiet i dziewcząt od świata, nauczyć je odwagi w stawianiu czoła rzeczywistości. Dzi kobieta winna być towarzyszką życia mężczyzny, być wiedzą dla niego, natomiast kobiety niezamężne musz¹ mieć prawo do pracy, muszą być zaradne;
- tradycyjna rola kobiety nie jest podważana, należy jedynie oduczyć ją
próżności i wygody poprzez edukację i pracę. Doskonalić kobiety w kierunku wykonywanego przez nie zawodu;
- praca przynosi wyzwolenie. Kobiety w „Nad Niemnem” pracują, czym współtworzą świat razem z mężczyzną;
- fałszywą droągą emancypacji jest utrata cnotliwości kobiet. Zadanie naprawienia świata przypisuje Orzeszkowa kobietom. Nie udało się go zrealizować mężczyznom, nie są do tego zdolni dlatego to kobiety muszą ich „zbawić”. Orzeszkowa przechodzi do przekonania, że kobieta najpierw musi przez edukację i pracę stać się „prawdziwą” kobietą, aby stanąć na najwyższym szczeblu świadomości, niedostępnym dla mężczyzny.