Twórczość Elizy Orzeszkowej
Biografia (ze wstępu BN)
Urodzona w 1841 roku;
Większą część życia spędziła w pobliżu miejsca urodzenia, nad Niemnem;
Tam też zdobywała wiedzę potrzebną do zaistnienia w życiu intelektualnym;
Na pensji w Warszawie zdobyła biegłość w j. francuskim i niemieckim; uczono ją przygotowania do roli dobrej matki, żony, pani domu;
Ślub z Piotrem Orzeszko w 1858 roku w Grodnie;
1869- unieważnienie małżeństwa;
1869- -przeprowadzka Orzeszowej do Grodna, miłość do Stanisława Nahorskiego. Był żonaty. Po śmierci żony, w 1894 roku wzięli ślub. Orzeszkowa miała 53 lata, on- 68 ;
1896- śmierć Nahorskiego;
1910- śmierć Orzeszkowej.
Orzeszkowa była buntowniczką, nie chciała poddawać się konwenansom społecznym.
Nazywała pisarstwo pracą dla dobra publicznego.
Nad Niemnem (1887)
Pozytywistyczna powieść realistyczna, której akcja osadzona jest w pejzażu dobrze znanym autorce, w czasach jej współczesnych, kilka lat po upadku powstania styczniowego.
W powieści Orzeszkowa głosi ideały epoki: hasła pracy u podstaw i pracy organicznej oraz emancypacji kobiet. Nie odcina się też od przeszłości, językiem ezopowym (ze względu na cenzurę) wspomina powstanie, której symbolem jest mogiła w nadniemeńskim lesie.
Motyw mogiły, tym razem bohaterów pracy, pojawia się w opowieści o Janie i Cecylii, protoplastów rodu Bohatyrowiczów.
Powieść jest, zgodnie z tendencją, schematyczna, a bohaterowie podzieleni na postacie czarne i białe, przy czym kryterium oceny jest praca i miłość do ojczyzny.
W powieści ukazane są różne warstwy społeczne: arystokracja (Darzeccy, Różyc), szlachta (Korczyńscy), uboga szlachta zagrodowa (Bohatyrowicze) i chłopi (Ładyś).
Opisy przyrody, głównie Niemna, zajmują w powieści sporo miejsca, przyroda jest tłem, na którym rozgrywają się przeżycia bohaterów.
Marta (1873) (przeklejone od Karoliny Paleczny)
Marta Świcka, główna bohaterka powieści pochodzi z rodziny szlacheckiej. Po śmierci męża i zlicytowaniu majątku została wraz ze swoją czteroletnią córeczką Jancią bez środków do życia. Usilnie próbuje znaleźć pracę, lecz znajduje się z góry na przegranej pozycji - preferowani są mężczyźni i cudzoziemki. Ale Marta tak naprawdę nic nie umie. Wychowana w dworku szlacheckim trochę gra, trochę zna francuski, trochę rysuje, trochę szyje. Rozpaczliwie poszukuje pracy, coraz bardziej obniżając aspiracje: od nauczycielki do szwaczki w pracowni bielizny. Pracownia jest obrazem skrajnego kapitalistycznego wyzysku: ciężkiej pracy w wyniszczających warunkach i w atmosferze pogardy, za marne grosze. Poza tym społeczeństwo ma jej do zaoferowania rolę utrzymanki lub jałmużnę. W obliczu choroby córeczki i braku pieniędzy kobieta posuwa się do kradzieży. Uciekając przed tłumem ludzi, który ją goni wpada pod koła tramwaju i ginie.
Geneza. Powieść powstała jako wynik zainteresowań sprawą kobiecą, emancypacją.
Wynikająca z osobistych przeżyć Elizy Orzeszkowej - Orzeszkowa młodo wyszła za mąż, za mężczyznę starszego od siebie, którego nie kochała i z którym nie potrafiła znaleźć porozumienia. Po kilku latach rozwiodła się z nim, narażając się na złą reputację. Od tej pory dokształca się próbując osiągnąć samodzielność.
Wynikająca z trendów epoki - równouprawnienie kobiet stanowi jedno z głównych haseł pozytywizmu.
Problematyka
Sytuacja kobiet w II połowie XIX wieku
W powieści autorka zwraca szczególną uwagę na problem emancypacji kobiet w Polsce. W tym okresie, kobiety które traciły utrzymanie wskutek np. śmierci męża skazane były na szybkie zubożenie, często prowadzące wprost do skrajnej nędzy. Był to skutek m.in. tego, że pobieżne wykształcenie jakie otrzymywały kobiety, często z dziedzin nieprzydatnych w życiu codziennym, okazywało się w brutalnym zderzeniu z realnym światem niewystarczające na to, by samotna kobieta mogła się w tym świecie utrzymać.
Poglądy na kwestię kobiet i mężczyzn
Orzeszkowa formułuje szereg oskarżeń kierowanych pod adresem społecznych przyzwyczajeń i poglądów, które są szczególnie nieprzychylne kobietom szukającym pracy. Opinia publiczna nie dowierza, że dobrze urodzone kobiety mogą się znaleźć w sytuacji wymagającej podjęcia pracy zarobkowej. Kobieta nie może pracować jako nauczycielka, korepetytorka. Nie ma też dla niej miejsca w sklepie, gdyż uważane jest za niemoralne, aby kobieta i mężczyzna stali za jednym kontuarem. Nierówność społeczną jasno wyraziła Karolina, przyjaciółka Marty:
|
Wedle praw i obyczajów ludzkich kobieta nie jest człowiekiem, kobieta to rzecz. Kobieta jest zerem, jeśli mężczyzna nie stanie obok niej jako cyfra dopełniająca. Kobiecie dają błyszczącą oprawę, aby jak diament ściągała na siebie oczy jak największej liczby nabywców. Jeżeli nie znajdzie dla siebie nabywcy albo znalazłszy utraci go, pokrywa się rdzą wiecznej boleści, plamami bezradnej nędzy, staje się na powrót zerem. |
Życiowa droga
Marta Świcka, młoda wdowa po urzędniku Janie Świeckim, wyjeżdża do miasta, aby podjąć pracę i zarobić na utrzymanie swoje i córki
Chce podjąć pracę w Biurze Informacji dla Nauczycieli i Nauczycielek Ludwiki Żmińskiej- okazuje się, że umiejętności, które posiada, są zbyt małe, aby mogła zostać nauczycielką, a przedmiotów, które chciałaby uczyć, uczą tylko mężczyźni. Podejmuje pracę u Marii Rudzińskiej, jako nauczycielka języka francuskiego jej córki Jadzi. Szybko okazuje się, ze wiedza uczennicy jest wyższa od wiedzy Marty. Marta rezygnuje z posady, lecz nie przyjmuje zapłaty za miesiąc pracy.
Adam Rudziński proponuje jej wykonanie kopii rysunku do czasopisma, którego jest redaktorem. Mimo starannej pracy Marta nie zostaje zatrudnionia, bowiem posiada w tym kierunku zbyt małe umiejętności techniczne. Maria Rudzińska prowadzi Martę do sklepu swojej przyjaciółki Eweliny D. Właścicielka odmawia przyjęcia kobiety na stanowisko subiekta. Maria wręcza Marcie kopertę z pieniędzmi, których niegdyś odmówiła - w tym dniu Marta po raz pierwszy przyjmuje jałmużnę.
Marta udaje się do magazynu, w którym niegdyś szyto dla niej suknie. Nie zostaje przyjęta, bo nie umie szyć na maszynie. Znajduje zatrudnienie w pracowni krawieckiej Szwejcowej, gdzie kobiety szyją ręcznie. Pracuje po 10 godzin dziennie, dostając za to wynagrodzenie w kwocie 40 groszy. W wyniku nieporozumień z właścicielką Marta rezygnuje z pracy.
Marta udaje się do znajomego księgarza, który daje jej do przetłumaczenia francuskie dzieło. Mimo że Marta pracowała nad tłumaczeniem nocami przez 6 tygodni, zostaje ono odrzucone. Pomimo zdolności językowych, zbyt mało kształciła się w tym kierunku. Księgarz wręcza jej pieniądze.
Marta spotyka znajomą Karolinę, której dobrze się powodzi. Przyczyną tego dostatku jest rola kobiety salonowej, którą została Karolina. Namawia ona Martę do przyjęcia roli utrzymanki, lecz ona odmawia.
Przyczyny niepowodzeń
Brak przygotowania do życia, brak solidnego wykształcenia;
Nierówność społeczno - obyczajowa- kobiety traktowane gorzej od mężczyzn;
Talenty, które posiada nie są rozwijany (rysunek);
Marta jako powieść tendencyjna
jedna teza, wokół której toczy się cała akcja, która zmierza ku jednemu celowi - udowodnieniu tezy; tą tezą jest w Marcie jest równouprawnienie kobiet, dostęp do pracy, zawodów;
brak wątków pobocznych, zrezygnowanie z intryg miłosnych;
charakterystyka zewnętrzna zdradza charakter postaci - postaci dobre są ładne, złe - brzydkie; postaci epizodyczne służą poparciu tezy;
Wszechwiedzący narrator- zna przeczucia bohaterów i wydarzenia; myśli za bohaterkę i z nią; zakłóca fikcję literacką bezpośrednimi zwrotami do czytelnika.