Portret yda.
W literaturze polskiej zostaa utrwalona pa-
mi o ydach od wiekw zamieszkaych w Polsce, o ich odrbnej kulturze, jzyku, obyczajowoci. Poczwszy od pocztku wieku XIX pisarze zaznaczaj ich obecno w polskim pejzau spoecznym, a syntetyczny wizerunek yda, w przeciwiestwie do publi-cystyki jest yczliwy, a nawet ciepy i serdeczny. Wyjtkiem jest negatywny obraz przechrztw w "Nie boskiej komedii" I. Krasicki go. Autor pokaza tu odstpcw od wiary, ktrzy zerwali ze swym rodowiskiem.
Z problematyk ydowsk stykamy si ju we fragmentach Starego Testamentu. Czytajc Ksig Hioba oraz Psalmy poznajemy czciowo religi oraz kultur i histori tego narodu, ktry uwaa si za nard wybrany. Szczeglnie popularny jest psalm ukazujcy ydw w niewoli babiloskiej, ktrzy wspominali swoj utracon ojczyzn.
Z postaci yda spotykamy si w arcydziele poezji polskie, jaki jest epopeja narodowa A. Mickiewicza "Pan Tadeusz". Akcja tego utworu rozpoczyna si przyjazdem Tadeusza do Soplicowa. Rozgrywa si ona w dobie napoleoskiej, na Pomorzu, w Soplicowie i okolicy. Fabua siga Polski szlacheckiej. Przedstawia wydarzenia w Soplicowie, na zamku Stolnika, we Woszech ladem bitwy napoleoskiej, na Pomorzu oraz w Maopolsce i Wielkopolsce, w Ksistwie Warszawskim. Obejmuje lata wczenisze, poprzedzajce konstytucj 3 maja i Targowic, siga po rok 1812.
Wspomnianym wyej ydem jest oczywicie karczmarz Jankiel. Adam Mickiewicz przedstawia go jako wsporganizatora powstania na Litwie, ktry gbiej od szlachty rozumie interesy ojczyzny. Karczma, ktr prowadzi, to karczma chwiejca si,
krzywa, Jankiel chodzi ubrany w dugi sarafan (?), przepasany czarnym, jedwabnym pasem, na gowie nosi jarmuk i mia oczywicie dug brod. Cieszy si dobr saw i szacunkiem w okolicy, poniewa by uczciwym, arendarzem nie znoszcym pijastwa i
znajcym si na handlu. Bardzo wiele podrowa. By wszdzie mile widziany i lubiany, szanowany zarwno przez zwolennikw Horeszkw jak i Soplicw. By uzdolniony muzycznie, piewa i gra, a take uwielbia rne zabawy ("by zabaw wielkim mioni-
kiem"). Prawdopodobnie to dziki niemu "Mazurek Dbrowskiego" zyska popularno na Litwie. Jankiel "mia tak saw dobrego Polaka", mwi czyst polszczyzn. Czsto rozmawia z ksidzem Robakiem, ktrego podobno pozna w "cudzych krajach". Take i
ksidz czsto w nocy prowadzi potajemne narady z Jankielem w karczmie. To przecie tam Robak agitowa do powstania, w czym wiernie pomaga mu yd. W ksidze VII Podczas narady w Dobrzynie prbowa
powstrzyma szlacht od najazdu na Soplicowo, a nagromadzon energi chcia wykorzysta w powstaniu. W ksidze XII Jankiel wykonuje mistrzowski koncert na cymbaach, w ktrym w artystycznym skrcie przedstawi niedawne dzieje Polski. Analizujc posta tego poczciwego karczmarz, mona zauway pewne podobiestwo do Jacka Soplicy. yd, podobnie jak Jacek, by "agentem wywiadu" pracujcego dla Legionw. Dowodem na to s ich potajemne spotkania oraz liczne podre po Litwie, Francji i ksistwie Warszawskim. Dla Jacka kaptur mnisi to byo tylko przebranie. Dla Jankiela zawd karczmarz by kamuf-
larzem umoliwiajcym mu dziaalno polityczn. ydowski cymbalista, polski patriota, suy w Legionach jako muzyk. Brat poleci go Sdziemu na arendarza, dlatego obejmuje on karczm, dziki czemu uzyskuje doskonay punkt obserwacyjny i kontaktowy. Jankielto posta wyjtkowo pozytywna, bardzo
wyrazista. Bohater posiada same zalety: uczciwy, rozumny, mdry, sprytny, utalentowany i odwany, budzi powszechne zaufanie i dziaa skutecznie. Przede wszystkim jest gorcym patriot ("yd poczciwy ojczyzn jako Polak kocha"). Moe nas troch dziwi fakt, e to wanie yd wsppracuje z ksidzem Robakiem przy przygotowywaniu powstania i e wanie on przypomina szlachcie niedawne wydarzenia poczwszy od Konstytucji 3 maja do Targowicy i powstanie Legionw. Portret Jankiela bardzo si rni od utartego stereotypu i w pniejszej literaturze
karczmarza przebiegego, sprytnego, dbajcego tylko
o wasne interesy.
Z problematyk kwestii ydowskiej spotykamy
si take w pozytywimie. Pisarze tego okresu byli
demokratami wraliwymi na sprawy spoeczne i pami-
tali o udziale ydw w powstaniu styczniowym. Po-
nadto coraz wicej zaczynao si mwi o antysemi-
tymie, ktrego przyczyn byy szerzce si
"pogromy" w Rosji oraz wzmacniajca si pozycja ku-
piectwa ydowskiego i wkraczaniem ydw w rodowis-
ko inteligencji. Dla pisarzy - pozytywistw charak-
terystyczna bya teoria "pracy organicznej" ktra
gosia, e spoeczestwo bdzie chore, jeeli ja-
ka jego cz bdzie niedomaga. Eliza Orzeszkowa
w artykule "O ydach i kwestii ydowskiej" bya
zdziwiona nikym zasobem wiedzy Polakw o tym naro-
dzie, z ktrym od kilku wiekw mieszkaj na jednej
ziemi ("wyobraalimy sobie naprawd, e yd jest
maszyn do liczenia pienidzy").
Utworem napisanym przeciwko antysemityzmowi
jest "Mendel Gdaski" M. Konopnickiej. Autorka tak
okrelia swoje stanowisko wobec ydw: "wielk
zwolenniczk ydw nie jestem, ale nienawidz ucis-
ku i niesprawiedliwoci... Za wszelk krzywd goto-
wam przemwi zawsze". Bohater tego utworu jest
jedn z najpikniejszych postaci w literaturze po-
zytywistycznej. Mendel, 67-mio letni introligator
mieszka od 27 lat w tym samym miejscu, w Warszawie
na Starym Miecie. yjc samotnie wychowuje 10-cio
letniego wnuczka Kubusia, syna zmarej crki. Jest
pracowity, mdry, sprawiedliwy, peen godnoci i
powagi, pobony, uroczycie obchodzi szabas. Jest
wyznawc judaizmu. Jego ksig jest Stary Testa-
ment. Jego gboka wiara budzi zdziwienie i szacu-
nek u proboszcza. Naley przede wszystkim zwrci
ugag na jego gbokie przywizanie do Warszawy, na
jego tutejszo i zadomowienie, na przywizanie do
miejsca, w ktrym yje. Jego miastem jest Stare
Miasto. Tu znajduje si grb jego ojca i matki, o-
ny i crki. yd by wiadkiem powstania styczniowe-
go ("nasze miasto bardzo duo ciemnoci ma i bardzo
duo smutku, i bardzo duo nieszczcia"). Mendel
jest czowiekiem mylcym i powanym. Gdy dowiaduje
si o rozruchach antysemickich, zastanawia si nad
ich susznoci. Wymienia na ten temat pogldy z
zegarmistrzem. Potpia te Kubusia, gdy ten ucieka
gdy woano za nim "yd". Mwi: "uczciwym ydem by
jest pikna rzecz". Z pocztku postawa Mendla wobec
rozruchw antysemickich jest optymistyczna i spo-
kojna. Szok przeywa dopiero wtedy, gdy syszy
krzyki, pacz, brzk tuczonego szka, omot kamie-
ni. Odrzuca pomoc ssiadek. Wierzy jeszcze, e po-
grom jego nie dotyczy. Gdy jednak kamie rozbija
szyb, nie pociesza go nawet student stajcy w jego
obronie oraz nieistotny jest fakt, e bez szwanku
uchodzi z opresji. Dla niego w tym momencie jest
ju wszystko skoczone: straci swoje miejsce na
wiecie, swoj przekonania, swoj mio do Warsza-
wy. Mendel wypowiada sowa: "u mnie umaro serce do
tego miasta". Tak wic tekst ten ukazuje bezsensow-
no antysemityzmu a take zrnicowane postawy lu-
dzi wobec tego problemu.
Wyjtkowo duo uwagi powici problemowi y-
dowskiem Bolesaw Prus, podobnie jak i narastajcej
fali antysemityzmu w spoeczestwie polskim. Szcze-
glnie widoczne jest to u niego w wybitnej powieci
pt. "Lalka". Wydaje si, e ocena ydw jest tu
niejednoznaczna. Czasami przedstawieni s oni ko-
micznie. W utworze jest wiele postaci starozakon-
nych, ubranych w chaaty, mierdzcych cebul,
czsto nazywanych parchami, krzykliwych, nachal-
nych, nie zawsze uczciwych. Jednak portret yda
tworz trzy postacie tej powieci: inteligent Szu-
man i dwaj Szangbaumowie, ojciec i syn. Oni take
s ukazani do miesznie, o czym wiadcz liczne,
rodzajowe scenki humorystyczne z "pamitnika stare-
go subiekta". Rzecki opisuje tam podr ydowsk
furk. Ot okazao si wwczas, e opacony przez
Mincla furman podwozi przy okazji rnych znajomych
i krewnych, oraz przemyca tyto. Humorystyczne s
te sceny w sdzie i scena licytacji. Ukazuj one
nard ydowski jako nard ludzi interesw, cieka-
wych, ruchliwych. Stary Szangbaum to zamony, kon-
serwatywny yd, peen energii. Doskonale zna si na
handlu, wie jak zaatwi rne interesy (to on za-
atwi Wokulskiemu fikcyjn licytacj i kupno ka-
mienicy). Jest oszczdny i pracowity, mieszy swoj
niepoprawn polszczyzn, oraz czsto zmieniajcym
si stosunkiem do syna. Ten za to Henryk Szan-
gbaum. Bra udzia w powstaniu i przebywa na zes-
aniu na Syberii. Czuje si patriot i Polakiem,
gdy jednak ci zaczli wypomina mu ydowskie pocho-
dzenie, porzuci nazwisko Szangbaumowski i chcia
powrci do dzielnicy ydowskiej. Jest inteligenty
i pracowity. Mimo to jest ukazany w wietle nega-
tywnym. Okazuje si bowiem, e to karierowicz, kt-
ry za pienidze ugruntowuje sobie pozycj spoecz-
n, a nawet kontakty z arystokracj. Mimo to jest
zuboay wewntrznie. Podobnie jak Henryk, byym
powstacem i sybirakiem jest dr Szuman, inteligent
o aspiracjach naukowych. Cechuj go pesymizm i roz-
goryczenie, ktre wynika z przey wewntrznych
(mier narzeczonej). Stary kawaler, dziwak i scep-
tyk, by przyjacielem Wokulskiego i Rzeckiego. W
powieci peni rol komentatora. O Rzeckim mwi:
"Stary romantyk. Ginca rasa". Posiada jakby pod-
wjn wiadomo narodow. Mwi: "my, polacy i ja-
kem yd". Rny jest stosunek bohatera powieci do
Izraelitw. S wrd nich przychylnie nastawieni
oraz antysemici. Do tych ostatnich nale: subiekt
Lisiecki, radca Wgrowicz, ajent Szprot. Negatywny
stosunek do ydw maj nieliczni reprezentanci
mieszczastwa. ydzi s dla nich gron konkuren-
cj. Arystokraci natomiast gardz nimi, cho czsto
s ich dunikami (cki i Starski). A wic ocena
ydw jest niejednoznaczna. Ukazani s oni w
"Lalce" w sposb krytyczny i komiczny, traktowani
s jako integralny element spoeczestwa polskiego.
ydzi s take obecni w literaturze modopol-
skiej. W utworach tego okresu pojawiaj si jako
nieodczny element pejzau spoecznego, np. karcz-
marze w "Chopach" i "Weselu" oraz biedota w
"Ludziach bezdomnych". Opowie Judyma o potwornych
warunkach panujcych na ulicy Krochmalnej i Ciepej
dotyczy przede wszystkim ydw tam mieszkajacych. W
"Ludziach bezdomnych" pojawia si te inteligent
ydowski, lekarz Chmielnicki, ktry wymiewany, da-
leki od elity z salonu doktora Czernisza, wci od-
czuwa antysemityzm.
Do tej pory piszc o ydach opisywaem tylko
postacie mskie, natomiast na uwag zasuguj dwie
kreacje kobiece z literatury Modej Polski. Jest to
Ryfka z "Wiernej rzeki" oraz Rachela z "Wesela".
Pierwsza z nich, kilkunastoletnia dziewczyna, poma-
ga pannie Salomei, ostrzegajc j przed oddziaami
rosyjskimi. W ten sposb odwdzicz si jej za nauk
i pomoc. natomiast Rachela to prowincjonalna inte-
ligentka. Czuje si wyobcowana ze swego rodowiska,
tskni do innego wiata, jaki sobie stwarza we
wasnej wyobrani. jest zafascynowana sztuk i ar-
tystami. Peni bardzo wan rol w dramacie: to ona
wpada na pomys, aby zaprosi na wesele wszystkie
dziwy do bronowickiej chaty. W przeciwiestwie do
rachel, jej ojciec, karczmarz, Mosiek, niezwykle
trzewo patrzy na pastwo - chopskie wesele. Ogl-
dajc strj Pana modego mwi; "pan si narodowo
baamuci", a do dziada; "taka szopka". Sam na we-
selw przyszed w interesach.
Epizodycznie wystpuj te ydzi w "Nocach i
dniach" M. Dbrowskiej. S to postaci sympatyczne,
np. ydwka Arkuszawa, yd Szymszel - poczciwina,
pozostajcy w cigym kontakcie z Niechcicami, a w
roku 1914 to on odbywa z pani Barbar jej "podr
w nieznane".
Literatura pniejsza zwizana jest gwnie z
tematyk Holocaustu. Do utworw podejmujcych t
tematyk nale m.in. opowiadania T. Borowskiego,
"Medaliony" Z. Nakowskiej, "Rozmowy z katem",
"Pocztek" Szczypiorskiego.
Analizujc "Medaliony" naley zwrci szcze-
gln uwag na opowiadania: "Kobieta cmentarna",
"Przy torze kolejowym", "Dwojra zielona" oraz
"Czowiek jest mocny".
Bohaterk pierwszego z nich jest kobieta pie-
lgnujca kwiaty na grobach. Tre stanowi jej
zeznania dotyczce ydw oraz uprzedze Polakw wo-
bec nich. Mimo to ze wspczuciem opowiada o sce-
nach, jakie obserwowaa w pobliskim getcie. Tych,
ktrzy prbowali si opiera, zabijano na miejscu,
innych wywoono samochodami take na pewn mier.
Zmokano drzwi i podpalano domy. ydzi wyskakiwali z
okien i wyrzucali wasne dzieci na bruk. Opowiada-
nie koczy si refleksj kobiety: "wiemy o spokoj-
nych pochodach ludzi idcych bez sprzeciwu na
mier. O skokach w pomienie, o skokach w prze-
pa. Ale jestemy po tej stronie muru". "Przy
torze kolejowym" to scena mierci ydwki, ktra
prbowaa uciec z transportu. Zostaa jednak ranna
w kolano. Zachowanie si ludzi jest przeraajce.
Sparaliowani strachem o wasne ycie nie odwayli
si udzieli kobiecie pomocy. Ona zdawaa sobie z
tego spraw, zrezygnowana sama poprosia, by j
zastrzelono. ydwk jest take kobieta z opowiada-
nia "Dwojra zielona", ktra stracia najbliszych.
Ranna, godna i zaszczuta, pragnie umrze. Wspomi-
na, jak w czasie akcji "wywoenia do Treblinki"
ukrywaa si na strychu, czasem przez kilka tygod-
ni, jedzc kasz manne. W noc sylwestrow 1943 roku
Niemcy urzdzili sobie zabaw: strzelanie do ludzi.
Wtedy to Dwojra stracia oko. Wreszcie bohaterka
wysza z ukrycia, bo stwierdzia, e lepiej jest
umrze z innymi, ni w samotnoci. Ta ydwka, kt-
ra wczeniej chciaa umrze, uwiadamia sobie, e
jest wiadkiem historii ("niech wiat o tym wie, co
oni robili").
Tytu opowiadania "Czowiek jest mocny" moe
by interpretowany dwojako. Czowiek jest mocny, a
wic ma si, taki, ktry moe pracowa, a wic nie
musi i od gazu, ale czowiek jest nocny, bo chce
y mimo tragedii i nieszcz, ktre go spotykaj.
Bohater, yd, Micha P. pracuje przy wywoeniu y-
dw z Koa. Wyznaje, e widzia te ca sw rodzi-
n. Pniej zosta przeniesiony do Chemna, gdzie
grzebie zwoki ludzi. Ktrego dnia Micha P. roz-
poznaje wrd grzebanych zwok ciaa ony i dzieci.
Wtedy z rozpaczy pooy si na nich i prosi, by
go zastrzelili.
Portret yda to temat bardzo szeroki, nie spo-
sb opisa wszystkich utworw podejmujcych t
problematyk. Ja skoncentrowaem swoj uwag na
w.w. pozycjach ("Pan Tadeusz", "Mendel Gdaski",
"Lalka", "Noce i dnie", "Wesele" i "Medaliony").
Ale temat ten mg by take oparty na utworach:
"Rozmowy z katem" K. Moczarskiego, "Campo di Fiori"
Cz. Miosza i in. Literatur wzbogacaj rne fil-
my, poczynajc od "Ulicy Granicznej" A. Forda, a
koczc na "Austerii" J. Kawalerowicza, "Korczaku"
A. Wajdy i "Europa, Europa" A. Holland. Mona
stwierdzi, e cho przez cae wieki ydzi i Polacy
yli osobno, to jednak by podejmowany pewien dia-
log w kulturze i trwa on w dalszym cigu. Polska w
cigu wiekw bya jednym z centrw kultury ydow-
skiej i jedn z ydowskich ojczyzn.