Gatunki	Esej (fr. essai - 'próba') - forma literacka lub literacko-naukowa, prezentująca punkt widzenia autora. Esej może poruszać tematykę filozoficzną, społeczną lub artystyczną, być formą krytyki literackiej, manifestu politycznego lub też dotyczyć innych refleksji autora. Badacze wciąż mają problem z określeniem, czym tak naprawdę jest esej. Uważa się nawet, że jego zdefiniowanie jest niemożliwe, dlatego zamiast szukać uogólnień, powinno się zająć badaniem poszczególnych tekstów eseistycznych. Za twórców eseju uznaje się Michael'a de Montaigne'a, renesansowego humanistę, który napisał dzieło „Essais” ("Próby" z 1580r.) i Francisa Bacona, odrodzeniowego filozofa, autora „Essays”. Cechy eseju: swobodna interpretacja danego zjawiska lub danego problemu niekonkluzywność (niesystematyczność i niesystemowość) refleksyjność procesualność eksperymentalność hybrydyczność nowe ujęcie znanego tematu uwzględnianie w niewielkim stopniu standardów rozumowania nieskrępowane łączenie związków logicznych z naukowymi rygorami skojarzeń pomysłów przeskakiwanie pomiędzy myślami na zasadzie luźnych skojarzeń (asocjacyjność) subiektywizm luźna (nielinearna) kompozycja niepowtarzalny styl, wysoki artyzm językowy (zależny od autora) zawiera w sobie cechy traktatu filozoficznego, opowiadania, Felieton - jest to osobiste, przekorne, ironiczne lub żartobliwe widzenie codziennych spraw. Najważniejsze cechy felietonu to: zwięzłość, lekkość; aktualność; narracyjność; aktywna rola wypowiadającego się względnie opowiadającego podmiotu; cykliczność stałe miejsce ukazywania się literackie środki ekspresji, subiektywizm, synkretyzm gatunkowy, narracja w felietonie ma z reguły charakter personalny, tzn. ujawnia się w niej osoba autora, ale niekoniecznie wprost, gdyż felietoniści lubią wchodzić w cudze role, przybierać rozmaite maski, dokonywać mistyfikacji. Bardzo często charakterystyczne dla felietonu są dystans, ironia i autoironia, których wyrazem w tekście jest ujęcie satyryczne, parodia czy pastisz. W przeciwieństwie do innych gatunków dziennikarskich autor felietonu koncentruje swoją uwagę nie na samych wydarzeniach, nie na ich rzetelnym zrelacjonowaniu, lecz na wyrażeniu do nich własnego stosunku. Czyni to zazwyczaj w sposób przekorny, nierzadko złośliwy, a nawet szyderczy, mając do dyspozycji całą gamę literackich środków ekspresji, np. dowcip, aluzja, alegoria, przenośnia, hiperbola, gra słów, słownictwo kolokwialne, żargon, a nawet wulgaryzmy. Reportaż (łac. reportare - donosić, oddać, zawiadamiać) - gatunek literacki z pogranicza publicystyki, literatury faktu i literatury pięknej (przez krytykę zwany przewrotnie "bękartem literatury pięknej i brukowej popołudniówki"). Reportaż wykształcił się w 2. poł. XIX w., co wiązało się z dynamicznym rozwojem prasy w tym czasie. Obejmuje utwory, które stanowią relację z określonych wydarzeń, a których naocznym świadkiem był sam autor. Ze względu na stopień autorskiego zaangażowania reportaż przybrać może formę czysto informacyjną, relacjonującą bądź też przedstawiająco-sceniczną. Cechy reportażu: Obrazowość Umiejętne odtwarzanie rzeczywistości językiem charakterystycznym dla dzieł literackich Aktualność - podjęcie aktualnego tematu w relacji reportera, występującego w charakterze obserwatora, świadka, współuczestnika wydarzeń i rekonstruktora, ukazującego problemy życia człowieka „od wewnątrz”, jako argumenty w sporze o świat. Waga przedstawianych problemów Komunikatywność stylu, uwzględniającego interakcje między nadawcą i odbiorcą Dobrze udokumentowane sprawozdanie z rzeczywistych zdarzeń Recenzja: to krytyczne lub pozytywne omówienie utworu artystycznego lub naukowego, którego celem jest poddanie ocenie wartości tego dzieła w oparciu o powszechnie przyjęte kryteria, lub w sposób czysto subiektywny.
Pojęcia	Przysłowie to zdanie utrwalone w tradycji ustnej, które ujmuje w alegoryczno-obrazowej formie ważną myśl, najczęściej wskazówkę czy przestrogę. Do przysłów zalicza się też niektóre maksymy. Przysłowia są ważnym elementem kultury, szczególnie ludowej Sentencja: maksyma, aforyzm; krótka, zwykle jednozdaniowa wypowiedź (prozaiczna lub rymowana), wyrażająca ogólną prawdę, mądrość dotyczącą życia człowieka. Myśl filozoficzna, etyczna zawierająca pewną zasadę postępowania. Motto: cytat poprzedzający treść utworu, umieszczony tam celowo przez autora, aby wywołać na odbiorcy określone skutki zgodne z zamysłem autora. Istotą motta jest, aby miało ono nie tylko jednorazowy wpływ na odbiorcę podczas zapoznania się z tym mottem, ale także towarzyszyło ono odbiorcy w myślach podczas całego czasu trwania kontaktu z dziełem. Można więc powiedzieć, że motto w pewnym sensie patronuje danemu dziełu. Dedykacja: - przypisanie, poświęcenie komuś swego utworu a. dzieła stwierdzone odpowiednią wzmianką; słowa własnoręcznie skreślone i podpisane przez autora utworu a. właściciela przedmiotu. Homonim to wyraz mający jednakowe brzmienie z innymi wyrazem, lecz odmienne znaczenie (np. wyraz zamek może mieć kilka znaczeń: zamek do drzwi lub zamek królewski albo zamek błyskawiczny. Słowo Kozioł też ma dwa znaczenia ponieważ może być to zwierzę lub przyrząd gimnastyczny. Synonim: (gr. synōnymos = 'równoimienny'; za Kopalińskim) - wyraz lub dłuższe określenie równoważne znaczeniowo innemu, lub na tyle zbliżone, że można nim zastąpić to drugie w odpowiednim kontekście. Antonim: termin oznaczający przeciwieństwo, odwrotność innego terminu, zaś antonimy to terminy przeciwstawne. Antonimami są np. ciepło - zimno, mądry - głupi, syty - głodny. Dziedzina wiedzy zajmująca się m.in. antonimami to językoznawstwo. Akronim: Skrótowiec, in. akronim (z gr. ákros = skrajny) - słowo utworzone przez skrócenie wyrażenia składającego się z dwóch lub więcej słów. Istnieje także niewielka grupa skrótowców powstałych ze skrócenia jednego słowa. W ujęciu słowotwórczym, skrótowce to specyficzna klasa derywatów. Derywaty te funkcjonują w polszczyźnie pisanej i mówionej. Skrótowiec często bywa mylony ze skrótem. Skrótowce wykazują często właściwości odmienne od reszty słownictwa; wiele z nich ma na przykład akcent oksytoniczny (akcent końcowy, na ostatniej sylabie), np. AWS (Akcja Wyborcza Solidarność) [wymowa: awues], BBC (British Broadcasting Corporation) [wymowa: bibis-i]. Makaronizm: pochodzące z języka obcego zwroty lub formy gramatyczne wplatane do języka ojczystego. W Polsce makaronizmy (pochodzące zwłaszcza z łaciny) były szczególnie rozpowszechnione w XVII-XVIII wieku i charakteryzowały język używany przez szlachtę. Obecnie są to głównie kalki z języka angielskiego, który we współczesnym świecie zastąpił łacinę w roli lingua franca.
Style funkcjonalne	Naukowy: CECHY STYLU: ˇ występowanie właściwych dla danej dziedziny terminów naukowych, nie zawsze zrozumiałych dla ogółu ˇ zapożyczenia z języków obcych ˇ brak środków obrazowych i figur stylistycznych ˇ stosowanie zdań wielokrotnie złożonych, często o skomplikowanej budowie ˇ przytaczanie faktów ˇ brak odwoływania się do uczuć i wyobraźni czytelnika Kolokwialny (potoczny) CECHY STYLU: ˇ wyrażenia i zwroty zaczerpnięte z języka ˇ bogata frazeologia o charakterze potocznym ˇ niesprecyzowany zakres znaczeniowy wyrazów ˇ swobodna, nieregularna składnia ˇ zdania pojedyncze i równoważniki zdań ˇ wysoka ekspresyjność i zabarwienie emocjonalne ˇ występuje dużo słów i wyrażeń ordynarnych, ale i dowcipnych, żartobliwych ˇ przedrostki -uś, -ik, -ka, które służą zwykle do tworzenia zdrobnień, w stylu potocznym nadają zabarwienie pejoratywne lub ironiczne Artystyczny: jest cechą utworów literatury pięknej i jest zróżnicowany wewnętrznie. Dział stylistyki zajmujący się stylem artystycznym wyodrębnia się jako osobną dyscyplinę zwaną stylistyką literacką. CECHY STYLU - przewaga środków obrazowych nad innymi środkami językowymi - szczególnie bogate słownictwo - obecność elementów innych stylów Publicystyczny: odznacza się dużym zróżnicowaniem wewnętrznym; może zbliżać się do stylu artystycznego w takich formach, jak felieton, czy też reportaż lub do naukowego w trudniejszych pracach popularnonaukowych CECHY STYLU - komunikatywny [prosty i zrozumiały] - sugestywny - musi zawierać argumenty - zawiera elementy obrazowe - zwięzły - tytuły wskazujące na treść artykułu - proste środki językowe Urzędowy: CECHY STYLU: ˇ formy bezosobowe ˇ strona bierna i zdania bezpodmiotowe ˇ pewna grupa wyrazów, które występują w podaniach urzędowych ˇ oficjalność ˇ kategoryczność zobowiązań ˇ jasny i zwięzły stosowanie strony biernej - stosowanie zdań bezpodmiotowych - stosowanie takich wyrazów jak: należy, zabrania się, jest zobowiązany, powinien, uprasza się, uiścić, sprolongować, nabywać... - odpowiednie rozmieszczenie i podział tekstu na punkty i podpunkty, paragrafy; charakterystyczne tytuły: ustawa, zarządzenie, okólnik...
Rodzaje stylizacji	Archaizacja: wprowadzenie archaizmów i form fonetycznych, fleksyjnych, składnikowych i słowotwórczych właściwych danej epoce, np. "Trylogia" Henryka Sienkiewicza Dialektyzacja: wprowadzenie autentycznej gwary lub form gwarowych, np. "Wesele" Stanisława Wyspiańskiego, czy "Chłopi" Reymonta. Stylizacja środowiskowa: wprowadzenie do utworu pewnej liczby wyrazów i zwrotów charakterystycznych dla jakiegoś środowiska, np. "Syzyfowe prace" Stefana Żeromskiego [środowisko uczniowskie].
Środki stylistyczne	porównanie epitet metafora antyteza apostrofa hiperbola parafraza eufemizm personifikacja oksymoron ironia
Definicje pojęć:	anachronizm antysemityzm antropologia antropomorfizm arbitralny archetyp atrofia bohema cynizm dekadencja demokracja determinacja desakralizacja dygresja dyletant dyskursywny dywagacje ekspansja ekstrawertyczny emanacja empatia erudycja fenomen Generacja globalizacja hierarchia hipoteza indoktrynacja instynkt kalambur kodyfikacja konwencja laicyzm lingwistyka mezomorficzny nihilizm paradoks pejoratywny perswazja pluralizm polemika pragmatyzm remedium reperkusja retoryka reżim rubaszny sceptycyzm stereotyp totalitaryzm
Funkcje tekstów językowych	impresywna ekspresywna informatywna poetycka fatyczna
Związki frazeologiczne	związek frazeologiczny, frazeologizm - utrwalone w użyciu połączenie dwóch lub więcej wyrazów, które ma znaczenie najczęściej niedające sprowadzić się do prostej sumy znaczeń swoich składników, np. biała flaga, marzenie ściętej głowy, wypić duszkiem albo pójść po rozum do głowy. Do związków frazeologicznych zaliczane mogą być także przysłowia, porzekadła, sentencje i maksymy. Związki frazeologiczne dzielimy według dwóch kryteriów: ze względu na charakter gramatyczny (tzw. klasyfikacja formalna) lub ze względu na rodzaj zespolenia (tzw. klasyfikacja znaczeniowa, semantyczna). Pierwszy typ klasyfikacji nakazuje wyróżnić: wyrażenie (ośrodkiem frazeologizmu jest rzeczownik, przymiotnik, imiesłów przymiotnikowy, czy rzadziej przysłówek, jak np. krokodyle łzy, dziadowski bicz, częstochowski rym, krótko i węzłowato itd.) , zwrot (ośrodkiem frazeologizmu jest czasownik lub imiesłów przysłówkowy, występują inne wyrazy, jak np. zakochać się na zabój, wciskać kit etc.) frazę (taki związek frazeologiczny to zdanie lub równoważnik zdania, przy czym elementy pozostają ze sobą silnie zespolone znaczeniowo - np. człowiek człowiekowi wilkiem, kij ma dwa końce itd.). Klasyfikacja semantyczna wyróżnia frazeologizmy: swobodne (luźne), łączliwe, stałe (w tym idiomy). Pochodzenia stałych związków frazeologicznych dopatruje się w Biblii (np. alfa i omega - pierwotnie początek i koniec, czyli określenie Boga; obecnie człowiek wszystkowiedzący), mitologii (np. Janusowe oblicze - dwulicowość), literaturze (np. dantejskie sceny - odniesienie do obrazu piekła Boskiej komedii Dante Alighieri; obecnie wydarzenia straszne, przeraźliwe), historii (np. pójść do Canossy nawiązujące do wydarzeń roku 1077; obecnie pójść z przeprosinami), dawnych obyczajów (podać czarną polewkę, rzucić rękawicę), życiu codziennym (stanąć kością w gardle, siedzieć z założonymi rękoma, z niejednego pieca zjeść chleb itd.) oraz wyrażeń gwarowych i slangowych (poczta pantoflowa z gwary warszawskiej).
Funkcje akapitów: (np. Akapit 7 wobec 6 jest……)	- podsumowanie wcześniejszych rozważań - polemika - uzupełnienie -zaprzeczenie
Charakter wypowiedzi	- argumentacyjny - krytyczny - polemiczny - satyryczny
	Mowa zależna to sposób przedstawiania słów postaci w utworze literackim. Charakteryzuje się on użyciem formy zdań podrzędnych w przytoczeniach, np.: "Zbigniew wielokrotnie mówił, że nie należy mieszać pojęć". Inna nazwa: oratio obliqua (łac.) łatwo można to wytłumaczyć w ten sposób , że: wypowiedzi są omawiane (stosuje się spójnik że) np. Oskarżony powiedział, że jest niewinny. Mowa pozornie zależna charakteryzuje się tym, że monolog wewnętrzny zostaje wchłonięty przez narrację, ale mimo to zachowuje szereg znamion samodzielności i bezpośredniości przytoczenia. Jest to sytuacja pośrednia między użyciem mowy zależnej i niezależnej. Narrator posługuje się formami językowymi właściwymi opowiadaniu, a w rzeczywistości przekazuje wiernie tok myśli i doznań bohatera, nie angażując się w ich referowanie (jak to ma miejsce w mowie zależnej). Wypowiedź narratora jest tak ukształtowana, że odzwierciedla sposób myślenia i wyrażania się bohatera. Stylistyczny kształt narracji utrwala w sobie jednocześnie dwa punkty widzenia: monologującego bohatera i przedstawiającego ten monolog narratora. Cechą charakterystyczną mowy pozornie zależnej jest to, że te dwa punkty widzenia nie są od siebie niezależne, że jak gdyby jednoczą się we wspólnej formie stylistycznej. Monolog wewnętrzny zostaje wchłonięty przez narrację, ale mimo to zachowuje szereg znamion samodzielności i bezpośredniości przytoczenia. Jest to sytuacja pośrednia między użyciem mowy zależnej i niezależnej. Na końcu fragmentu "Granicy", znajdujemy zaimek i czasownik w pierwszej osobie, świadczący o tym, że myśli bohaterki są przedstawione bezpośrednio ("O czym ja głupia myślę"). Mowę pozornie zależną cechuje zamierzone przeciwieństwo między kształtem dramatycznym przytoczenia i jego istotną postacią stylistyczną. Narrator mówi niby od siebie, posługuje się formami językowymi właściwymi opowiadaniu, a w rzeczywistości przekazuje wiernie tok myśli i doznań bohatera, nie angażując się w ich referowanie (jak to ma miejsce w mowie zależnej). Wypowiedź narratora jest tak ukształtowana, że odzwierciedla sposób myślenia i wyrażania się bohatera.

---