POZNAŃSKI CZERWIEC 1956 ROKU
Poznański czerwiec 1956, strajk generalny i masowa demonstracja uliczna 28 VI 1956 w Poznaniu, która przekształciła się w walki zbrojne; związany z październikowym przesileniem politycznym 1956; strajk rozpoczęli robotnicy zakładów im. H. Cegielskiego (wówczas Zakładów im. J. Stalina, ZISPO) po wycofaniu się (27 VI) władz państw. z przyjętych wcześniej porozumień (dotyczyły zwrotu bezprawnie pobieranego podatku od wynagrodzeń najlepiej zarabiających robotników, zmiany systemu płac akordowych i organizacji pracy); pracę przerwały również załogi innych przedsiębiorstw, m.in. Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego (ZNTK), Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunik.; początkowo kilkutysięczny, później prawie stutysięczny tłum dotarł na pl. A. Mickiewicza (wówczas pl. J. Stalina) w centrum miasta; występował pod hasłami ekon. i polit. („chleba i wolności”); przedstawiciele lokalnych władz nie zdołali opanować sytuacji; komitet strajkowy utracił kontrolę nad zachowaniem demonstrantów, którzy zajęli gmachy publ., pod wpływem plotki o aresztowaniu delegacji robotn. rozbili więzienie przy ul. Młyńskiej, później zaatakowali budynek Wojew. Urzędu Bezpieczeństwa Publ. (obie strony użyły broni palnej), zdobywali broń na posterunkach i w komisariatach MO (również poza Poznaniem) oraz w studiach wojsk. wyższych uczelni (ok. 250 sztuk); interweniujące siły porządkowe mające początkowo zakaz użycia broni palnej (jednostki MO, pułk KBW, patrole Oficerskiej Szkoły Wojsk Pancernych i Zmechanizowanych oraz Centrum Służby Tyłów WP) były rozbrajane, opanowano lub spalono kilka czołgów; Biuro Polit. KC PZPR podjęło decyzję o stłumieniu wystąpień siłą i wysłało do Poznania swoich przedstawicieli (J. Cyrankiewicza, E. Gierka, W. Kłosiewicza, J. Morawskiego); Cyrankiewicz w przemówieniu radiowym zapowiedział represje wobec uczestników demonstracji; po południu i w nocy do miasta wkroczyły wezwane z poligonów jednostki 2 korpusu pancernego (10 i 19 dyw. pancerna) i 2 korpusu armijnego (4 i 5 dyw. piechoty); łącznie w pacyfikacji miasta uczestniczyło ponad 10 tys. żołnierzy dysponujących m.in. 420 czołgami, działami pancernymi i transporterami opancerzonymi; dow. gen. S. Popławski; 30 VI oddziały wojsk. zostały wycofane; 28-29 VI zginęło w Poznaniu ponad 70 osób, kilkaset zostało rannych, prawie 700 aresztowano (kilkadziesiąt skazano na kilkuletnie więzienie i po zmianie polit. oceny wydarzeń przez kierownictwo PZPR amnestionowano); pozn. wystąpienia spowodowały wstrząs w społeczeństwie (mimo blokady miasta i cenzurowania informacji o ich przebiegu), zaostrzenie walk wewn. w PZPR, protesty za granicą (rewoltę obserwowali uczestnicy międzynar. targów).
Władza traciła grunt pod nogami - system komunistyczny wszedł w fazę ostrego kryzysu, który groził przeniesieniem się na inne kraje „bloku” radzieckiego. W tej sytuacji, Chruszczow zagroził Polsce zbrojną interwencją. Do Warszawy zbliżały się jednostki radzieckie, znajdujące się od 1944 r. na ziemiach polskich.
Wydarzenia poznańskie odbiły się głośnym echem w kraju i na świecie. Wywołała je słabość ekonomiczna wprowadzonego siłą przez PZPR, systemu politycznego i gospodarczego. Szczególnie mocno widoczne było to w uważanym za wzór gospodarności Poznaniu i Wielkopolsce. Wypadki były szokiem dla obu stron: zarówno dla komunistycznych władz, jak i dla spacyfikowanych robotników, którzy zgodnie z oficjalną propagandą mieli być „klasą rządzącą”.
Wydarzenia w Poznaniu spowodowały przyspieszenie procesów demokratyzacji w państwie. Wnioski płynące z doświadczeń Poznańskiego Czerwca odegrały wielką rolę w procesie dojrzewania tzw. przemian październikowych w państwach demokracji ludowych. Przyspieszyły proces dojrzewania politycznego wielu ludzi. Można przypuszczać, że wydarzeniom poznańskim zawdzięczamy, iż „przewrót październikowy” w Polsce miał charakter bezkrwawy, w przeciwieństwie np. do Węgier, gdzie Armia Radziecka krwawo stłumiła Powstanie węgierskie 1956 (23 X - 11 XI 1956).
Istniejący już wówczas pogląd, że to co się stało 28 VI w Poznaniu było rewolucją mas pracujących przeciw istniejącemu systemowi biurokratycznemu, z całą jego strukturą polityczną, moralną i obyczajową, był trafny. Dla władzy była to bardzo niebezpieczna teza, gdyż prowadziła do oddolnego ruchu na rzecz reform systemu społeczno-politycznego. Rok 1956 był rokiem przełomu w układzie sił między władzą a społeczeństwem. Partia zrezygnowała z części władzy ideologicznej ograniczając się do obrony systemu politycznego, pierwszym sekretarzem Komitetu Centralnego PZPR wybrano komunistę Władysława Gomułkę, byłego więźnia stalinowskiego. Edward Ochab - pomimo tego, że nie dopuścił do interwencji ZSRR - został odsunięty od władzy. Dopuszczono do powstania pewnych elementów pluralizmu w kulturze, poszerzono swobodę w nauce, zgodzono się na istnienie indywidualnego rolnictwa. Dekretem Rady Państwa o obsadzaniu stanowisk kościelnych (31 XII 1956 r.) poszerzono zakres uprawnień Kościoła Katolickiego (28 X zwolniono z trzyletniego internowania kardynała Stefana Wyszyńskiego). W konsekwencji doprowadzono do tego, że w przyszłości duże grupy społeczne pragnęły artykułować swe aspiracje. Tzw. zdobycze Października były jednak przejawem tylko chwilowej odwilży w stosunkach społeczeństwa z reżimem komunistów, w późniejszych latach trwania PRL wielokrotnie dochodziło do konfliktów społecznych.
Poznański czerwiec 1956, red. J. Maciejewski i Z. Trojanowiczowa, wyd. 2 Poznań 1990.