POZNAŃSKI CZERWIEC 1956, strajk generalny i masowa demonstracja uliczna 28 VI 1956 w Poznaniu, która przekształciła się w walki zbrojne; związany z październikowym przesileniem politycznym 1956; strajk rozpoczęli robotnicy zakładów im. H. Cegielskiego (wówczas Zakładów im. J. Stalina, ZISPO) po wycofaniu się (27 VI) władz państw. z przyjętych wcześniej porozumień (dotyczyły zwrotu bezprawnie pobieranego podatku od wynagrodzeń najlepiej zarabiających robotników, zmiany systemu płac akordowych i organizacji pracy); pracę przerwały również załogi innych przedsiębiorstw, m.in. Zakładów Naprawczych Taboru Kolejowego (ZNTK), Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunik.; początkowo kilkutysięczny, później prawie stutysięczny tłum dotarł na pl. A. Mickiewicza (wówczas pl. J. Stalina) w centrum miasta; występował pod hasłami ekon. i polit. („chleba i wolności”); przedstawiciele lokalnych władz nie zdołali opanować sytuacji; komitet strajkowy utracił kontrolę nad zachowaniem demonstrantów, którzy zajęli gmachy publ., pod wpływem plotki o aresztowaniu delegacji robotn. rozbili więzienie przy ul. Młyńskiej, później zaatakowali budynek Wojew. Urzędu Bezpieczeństwa Publ. (obie strony użyły broni palnej), zdobywali broń na posterunkach i w komisariatach MO (również poza Poznaniem) oraz w studiach wojsk. wyższych uczelni (ok. 250 sztuk); interweniujące siły porządkowe mające początkowo zakaz użycia broni palnej (jednostki MO, pułk KBW, patrole Oficerskiej Szkoły Wojsk Pancernych i Zmechanizowanych oraz Centrum Służby Tyłów WP) były rozbrajane, opanowano lub spalono kilka czołgów; Biuro Polit. KC PZPR podjęło decyzję o stłumieniu wystąpień siłą i wysłało do Poznania swoich przedstawicieli (J. Cyrankiewicza, E. Gierka, W. Kłosiewicza, J. Morawskiego); Cyrankiewicz w przemówieniu radiowym zapowiedział represje wobec uczestników demonstracji; po południu i w nocy do miasta wkroczyły wezwane z poligonów jednostki 2 korpusu pancernego (10 i 19 dyw. pancerna) i 2 korpusu armijnego (4 i 5 dyw. piechoty); łącznie w pacyfikacji miasta uczestniczyło ponad 10 tys. żołnierzy dysponujących m.in. 420 czołgami, działami pancernymi i transporterami opancerzonymi; dow. gen. S. Popławski; 30 VI oddziały wojsk. zostały wycofane; 28-29 VI zginęło w Poznaniu ponad 70 osób, kilkaset zostało rannych, prawie 700 aresztowano (kilkadziesiąt skazano na kilkuletnie więzienie i po zmianie polit. oceny wydarzeń przez kierownictwo PZPR amnestionowano); pozn. wystąpienia spowodowały wstrząs w społeczeństwie (mimo blokady miasta i cenzurowania informacji o ich przebiegu), zaostrzenie walk wewn. w PZPR, protesty za granicą (rewoltę obserwowali uczestnicy międzynar. targów).
Poznański czerwiec 1956, red. J. Maciejewski i Z. Trojanowiczowa, wyd. 2 Poznań 1990.
Poznański czerwiec. Do zbiorowej świadomości wróciły pojęcia i hasła przez długie lata skrywane w zaciszu domowym: niepodległości („chcemy chleba i wolności”) i przywiązania do tradycji historycznej. Hasła te po raz pierwszy zostały głośno wypowiedziane w czasie wydarzeń poznańskich. W czerwcu 1956 r. robotnicy Poznania wyszli na miasto, żądając początkowo lepszych warunków płacowych. Szybko jednak ten spontaniczny ruch przerodził się w wielką manifestację patriotyczną i antyrządową. Demonstranci wdarli się do więzienia uwalniając przetrzymywanych tam ludzi. Zdobyto broń, a następnie skierowano się w stronę budynku, znienawidzonych przez społeczeństwo, władz bezpieczeństwa. Padły strzały. Na ulicach miasta rozgorzała prawdziwa bitwa: władze wprowadziły czołgi i silne oddziały pancerne.
Według niepełnych danych, w dniach 18-19 czerwca 1956 r. zginęło 75 osób, liczba zaś rannych sięgnęła 900. Wystąpienie robotników zostało brutalnie stłumione, a oficjalna propaganda (sterowana przez „natolińczyków” i „puławian”) twierdziła, że „agentom wroga udało się sprowokować zamieszki uliczne”. Premier Cyrankiewicz oświadczył w swym przemówieniu radiowym, iż „każdy prowokator czy szaleniec, który odważy się podnieść rękę przeciw władzy ludowej, niech będzie pewien, że mu tę rękę władza odrąbie...” „Jesteśmy patriotami i rozumiemy, czym jest polska racja stanu. — pisał do prokuratora ojciec 13-letniego chłopca, Romka Strzałkowskiego — Ale syn nasz nie poległ w walce ani nie padł od zabłąkanej kuli. Dziecko nasze zostało zamordowane — samotne i bezbronne w budynku WUBP [Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Poznaniu]. Bezlitośni siepacze wzięli na nim odwet za to, że na oczach tłumów ono rozwinęło polską chorągiew narodową, ten symbol wolności”.
Wydarzenia czerwcowe spowodowały wzrost nienawiści do systemu opartego w znacznym stopniu na bezprawiu. W fabrykach powstawały rady robotnicze, będące formą autentycznego samorządu, chłopi likwidowali przy musowe spółdzielnie, nauczyciele tworzyli nowe programy szkolne; zmian żądano zarówno w środowiskach partyjnych, inteligenckich, jak i młodzieżo wych. Jednocześnie tysiące wiernych domagało się uwolnienia kardynała Stefana Wyszyńskiego, prymasa Polski. W sierpniu 1956 r. w Częstochowie w uroczystościach odnowienia Ślubów Jasnogórskich uczestniczyło milion osób. Fotel, na którym zwykle zasiadał kardynał Wyszyński, stał pusty — leżał na nim jedynie bukiet kwiatów.
Władza traciła grunt pod nogami — system komunistyczny wszedł w fazę ostrego kryzysu, który groził przeniesieniem się na inne kraje „bloku” radzieckiego. W tej sytuacji, Chruszczow zagroził Polsce zbrojną interwencją. Do Warszawy zbliżały się jednostki radzieckie, znajdujące się od 1944 r. na ziemiach polskich.