Opracowanie: prof. Mieczysław Plopa

Małżeństwo i rodzina w ujęciu systemowym

Podstawowe pojęcia z zakresu ogólnej teorii systemowej

„System” jest pojęciem wieloznacznym i można go rozumieć jako zbiór elementów oraz związków i zależności między nimi, tworzący określoną całość o charakterze statycznym lub dynamicznym. Może być także rozumiany jako zespół norm i sposobów działania regulujących jakąś dziedzinę wiedzy.

System jako skomplikowany układ strukturalny złożony ze wzajemnie powiązanych jednostek składowych. Jest to zatem zespół różnych elementów wzajemnie ze sobą powiązanych oraz na siebie oddziałujących, stanowiący całość pod pewnym względem (L.von Beralanfyy)

System jako całość zachowuje się jakościowo inaczej niż suma jego oddzielnie obserwowanych, pojedynczych elementów.

Części te zorganizowane są w hierarchię nad - i podsystemów. Cały system jest skończony, pełny i nie jest odpowiednikiem sumy zawartych w nim poszczególnych części.

Typy systemów:

Otwarty bądź zamknięty - kryterium podziału: sposób reagowania na zmiany zachodzące zarówno wewnątrz, jak i na zewnątrz danego systemu. System zamknięty - nie występuje wymiana informacji pomiędzy danym systemem (strukturą) a jego otoczeniem. Elementy systemu są w sztywny sposób połączone ze sobą lub oddalone od siebie. Informacje nie przepływają ani pomiędzy wewnętrznymi elementami systemu, ani pomiędzy systemem a światem zewnętrznym

System otwarty - dopuszcza wymianę.. System otwarty natomiast to taki, w którym poszczególne części, podsystemy reagują na siebie nawzajem, umożliwiając swobodny przepływ informacji zarówno w środowisku wewnętrznym, jak i jest otwartość na wymianę ze środowiskiem zewnętrznym.

Podstawowe właściwości systemu w ogólnej teorii systemów można przedstawić w postaci kilku zasad:

• Zasada spoistości systemu - Oznacza ona scalanie, wiązanie systemu w jedność. Odnosi się ona do nieustannego, ciągle trwającego procesu tworzenia całości z części, zespolania w sposób harmonijny elementów systemu;

• Zasada progresywnej segregacji (mechanizacji) - dokonuje się proces obniżania się wzajemnego oddziaływania między elementami systemu wraz z upływem czasu. Proces ten ma charakter pozytywny, nie ma na celu zahamowania dynamiki systemu, ale raczej zmierzanie do zmian, przeorganizowania się systemu. Z zasadą tą związany jest mechanizm morfogenezy, który zapewnia rozwój i zmianę systemu;

• Zasada centralizacji (dominacji) - wskazuje ona na proces wyodrębniania się w systemie bardziej znaczących elementów na określonym poziomie organizacji;

• Zasada strukturalizacji i hierarchicznego porządku - wskazują one na proces tworzenia, przez poszczególne elementy systemu, podsystemów i nadsystemów. Podsystemy w ramach systemu rodzinnego mogą tworzyć np. dzieci, rodzice, dziadkowie itp.

• Zasada ekwifinalności - określa właściwość systemów otwartych do osiągania stanu końcowego różnymi sposobami i stosunkowo niezależnie od warunków początkowych (mechanizm sprzężenia zwrotnego i homeostazy.

Zasada ekwipotencjalności -osiąganie różnego stanu końcowego pomimo podobnych warunków początkowych.

• Zasada cyrkularności - Elementy systemu wzajemnie na siebie wpływają w sposób cyrkularny, a nie linearny

Rodzina jako system

W ujęciu systemowym rodzina może być zdefiniowana:

Rodzina jest to złożona struktura składająca się ze wzajemnie od siebie zależnych osób i grup osób, które dzielą historię, przeżywają jakiś stopień emocjonalnej więzi, wprowadzają strategie interakcji potrzebne poszczególnym członkom rodziny i grupie jako całości.

Rodzina jako system może być definiowana za pomocą dwóch głównych wymiarów: struktury i zadań.

Przed rodziną jako systemem jak i jej członkami stawiane są określone zadania, które są w różnym stopniu i z różnym poziomem efektywności wypełniane w określonym kontekście i w określonym czasie. Zadania czy funkcje rodziny odnoszą się głównie do spraw rodziny — jej wspólnych i istotnych obowiązków

Strukturalne właściwości rodzin

Z perspektywy systemowej zakłada się, że każda rodzina ma organizacyjną strukturę, która wpływa na wzory interakcji zachodzących w granicach rodziny. Członkowie systemu rodzinnego ujawniają powiązania „twarzą w twarz” budując tym samym odpowiednie więzi między sobą. Dlatego też strukturalne własności odnoszą się do reguł „wiązania się” i wzorów interakcji w granicach rodziny.

Rozumienie rodziny i jej dynamiki sprowadza się zatem do dokonywania analizy reguł i wzorów interakcji zachodzących w granicach rodziny. Takie poznawcze dążenia opierają się na założeniu, że członkowie rodziny wiążą się i oddziałują wzajemnie na siebie w przewidywalny sposób.

Całościowość (zasada stałości)

Systemy rodzinne są charakteryzowane przez cechę całości, co oznacza, że rodzina jest tworzona przez grupę osób, które razem stanowią kompleksową i jednolitą całość.

Całość jest wyraźnie odmienna od prostej sumy wkładów indywidualnych członków, ponieważ każdy system rodzinny jest scharakteryzowany przez strukturalne reguły wiązania się, co determinuje sposób wzajemnego oddziaływania na siebie członków rodziny. Aby zrozumieć te wzory interakcji należy wychodzić poza analizę osób, które zawiera system. Cecha całości, innymi słowy, sugeruje, że istniejąca wyjątkowość każdej rodziny może być rozumiana tylko przez zrozumienie reguł interakcji, które budują system.

Organizacyjna złożoność Termin organizacyjna złożoność odnosi się do faktu, że rodziny składają się z różnych mniejszych jednostek albo podsystemów, które razem tworzą większy system rodzinny.

Każdy członek rodziny może być uważany za podsystem.

Można wyróżniać różne podsystemy.

podsystemy mogą być organizowane przez czynnik płci; mężczyźni w rodzinie składają się na jeden podsystem a kobiety na drugi,

każde pokolenie może być uważane za podsystem w granicach całego systemu. Analizując podsystemy w ujęciu pokoleń, można zauważyć, że trzy pierwotne podsystemy szczególnie się wyróżniają tj. małżonkowie, rodzice i dzieci. Każdy z nich jest odróżniany przez członków rodziny, którzy go tworzą jak również przez pierwotne zadania, które są im przypisane.

Małżeński subsystem, na przykład, uczy dzieci natury intymnych relacji i dostarcza wzorców wymiany uczuć między mężczyznami i kobietami. Rodzicielski podsystem zaczyna się od zaistnienia ciąży i służy takim funkcjom jak wychowywanie, wspomaganie, socjalizacja i kontrola.

Zazwyczaj rodzicielski podsystem tworzą żony i mężowie, chociaż nierzadko jest tak, że inne osoby mogą być również do niego włączone, na przykład dziadkowie albo starsze dzieci.

Podsystem dzieci (rodzeństwa) pierwsza rówieśnicza grupa i stwarza możliwości uczenia się wzorów negocjacji, współpracy, konkurencji czy otwartości. Zatem działanie i efektywność całego systemu jest pod wpływem działań i efektywności każdego z podsystemów.

Współzależność

Osoby i podsystemy które tworzą cały system są wzajemnie zależne i wzajemnie na siebie wpływają. W systemie rodzinnym każdy z czynników, który wydaje się wpływać tylko na jedną osobę - w granicach rodziny ma wpływ na każdą inną.

Za przykład można podać rozwojowe zmiany, które towarzyszą dojrzewaniu któregoś z członków rodziny. Młody człowiek dąży do kształtowania własnej tożsamości, co jest koniecznym warunkiem dojrzałego wejścia w świat ludzi dorosłych. Te rozwojowe wymagania wywierają określony nacisk nie tylko w odniesieniu do młodej osoby, ale także dotyczą całego systemu rodzinnego. Dlatego jest oczywiste, że zmiana w funkcjonowaniu jednego członka rodziny ma wpływ na jakość funkcjonowania całego systemu rodzinnego.

Strategie i reguły

Wzory interakcji funkcjonujące w granicach systemu rodzinnego są w zasadniczym stopniu wyznaczane przez strategie, które rodzina stosuje celem wykonywania swoich zadań.

W konsekwencji, wszystkie rodziny są szczególne nie tylko z powodu tego, że składają się z wyjątkowego zespołu osób, ale również z powodu tego, że rozwijają wyjątkowe strategie i reguły aby wykonywać istotne dla nich zadania. Strategie, innymi słowy, stają się wzorami interakcji przestrzeganymi w rodzinie, tworzą wyjątkowy kontekst interakcji, który ma głęboki wpływ na jakość funkcjonowania każdego członka systemu. Są one specyficznymi metodami i procedurami używanymi w granicach rodziny w realizacji jej zadań.

Te strategie mogą być również pod wpływem różnych czynników (zewnętrzych jak i wewnętrznych, jak np. kontekst historyczny, polityczny, ekonomiczny itp. dziedzictwo pokoleniowe.

W granicach każdego systemu, poszczególne strategie dobrze zakorzenione, regularnie stosowane stają się podstawą rządzącą życiem rodzinnym. Tego typu strategie są nazywane regułami.

Reguły są powtarzanymi wzorami interakcji, które definiują granice dopuszczalnego i stosownego zachowania w rodzinie, przyczyniają się do utrzymania stałości systemu rodzinnego.

Reguły mogą być jawnie i otwarcie wyrażane.

Na przykład w odniesieniu do socjalizacji dziewczynek i chłopców w wielu kulturach widoczne są reguły dotyczące ekspresji emocji czy „dozwolonych” sposobów zabaw.

Reguły mogą też być ukryte, czyli domniemane. To znaczy, że chociaż nikt jasno ich nie wyraża to wszyscy członkowie rodziny wiedzą, że na przykład „wola ojca jest rozkazem” lub że „dyskusja o alkoholizmie rodzica jest zakazana".

Jawne i ukryte reguły są wytycznymi dla prezentowania określonych zachowań przez członków rodziny.

*Rodziny rozwijają również metareguły, czyli „reguły o regułach"

Istnieją okoliczności, w których one zawsze mają zastosowanie i okoliczności, w których mogą być naruszane. Niektóre reguły, w dodatku, są bardziej ważne niż inne. Wszystkie te informacje o regułach — o znaczeniu różnych reguł i o tym jak i kiedy mają zastosowanie — wiążą się z metaregułami.

Metareguły, są więc regułami, które mają zastosowanie do reguł rodziny. Metareguły działając modyfikują i doskonalą reguły rodziny, określają dopuszczalne i stosowne zachowania. Różnią się od jawnych i ukrytych reguł w takim sensie, że na ich funkcjonowanie nie mają wpływu poszczególni członkowie systemu.są jakby zadane systemowi.

Chociaż ludzie zwykle potrafią wymieniać reguły, które stosują w swoich rodzinach, to o wiele trudniej jest im zrozumieć reguły, które mają zastosowanie do tych reguł.

Zadania i strategie rodziny

Kluczem do zrozumienia wzorów interakcji w rodzinie jest zrozumienie związku pomiędzy zadaniami rodziny i strategiami służącymi ich realizacji.

Obraz systemowy rodziny wymaga zrozumienia współzależności, która dotyczy:

(1) składu rodziny;

(2) zadań, które rodzina musi negocjować,

(3) strategii, które rodziny używają w konfrontacji z zadaniami.

Chociaż rodziny istnieją w wielu formach, w czasie swojego trwania i rozwoju muszą wykonywać podobne zadania. Pomimo tego zachowują one swoją wyjątkowość, która odzwierciedla się w strategiach i regułach, przejawianych w realizacji różnych zadań.

Te strategie i reguły tworzą wyjątkowe wzory i dynamikę interakcji występujące w każdej rodzinie.

Rodziny są osadzane w szerszych granicach społecznych, ekonomicznych, religijnych, edukacyjnych czy politycznych systemów i każdy z nich może wpływać na przeważające strategie wybierane przez poszczególne rodziny. Należy także pamiętać o historycznym kontekście, ponieważ dominujące strategie stosowane w realizacji podstawowych zadań rodziny mogą zmieniać się w różnych historycznych okresach.

Tradycja rodzinna jest kolejnym czynnikiem wpływającym na strategie ustalone w granicach szczególnego systemu. Badania wskazują, że istnieje wysoka zgodność międzypokoleniowa we wzorach interakcji mających miejsce w rodzinach.

Rodzina pochodzenia najczęściej służy jako model dla ustalania priorytetów i strategii rodziny. Podobieństwo między rodzicami a ich dziećmi nie musi jednak wynikać z tendencji upodabniających, być może bardziej wynika z faktu, że strategie swoich rodziców są strategiami najlepiej znanymi, zatem i stosowanymi.

Zadania i strategie dotyczące tożsamości

Wszystkie rodziny powinny sprzyjać rozwojowi tożsamości zarówno poszczególnych członków rodziny jak i rodziny jako całości. Pod tym względem, można wyróżnić powiązane ze sobą zadania dotyczące tożsamości, które systemy rodzinne muszą wykonywać:

(1) budowanie tematów rodziny;

(2) prowadzenie socjalizacji członków rodziny;

ad1) Rodzinne tematy - elementy (świadome, nieświadome, intelektualne -przekonania, wartości, emocjonalne) doświadczenia rodziny, które organizują podstawy życia rodzinnego.

Rodzinne tematy stają się nićmi, które pomagają organizować tożsamość rodziny. Te tematy pomagają zrozumieć członkom systemu rodzinnego wzajemne oczekiwania i oddziaływania, wspomagają też kształtowanie własnych tożsamości przez spostrzeganie siebie w relacjach interpersonalnych w granicach i na zewnątrz rodziny. W relacjach rodzinnych w procesie socjalizacji system dostarcza członkom informacji odnośnie ich osobistych cech zarówno tych dobrych jak i słabych. Dzieciom pomaga uczyć się stawania się „kobietą” czy „mężczyzną.”

W każdej rodzinie jest zaktywizowany mechanizm kreowania zgodności obrazu siebie z obrazem jaki o jednostce ma rodzina.

Zgodność ułatwia społeczne interakcje, sprzyja kreowaniu osobistej tożsamości poprzez określenie roli i pozycji w rodzinie. To kreowanie tożsamości trwa wiele lat. Rodzina posiada swoje wyobrażenia kogoś „inteligentnego” „sprawnego”, które wpływa na jakość interakcji

Tematy rodziny i wyobrażenia dostarczają też członkom zestawu oczekiwań odnośnie tego, jak inni będą postępować z nimi i jak oni powinni zachowywać się odnośnie innych.

Wybór tematów rodziny nie jest przypadkowy ale celowy, co znaczy, że istnieją powody, dla których określone tematy są uwydatniane w danej rodzinie. Niektóre z nich były przekazywane od wcześniejszych pokoleń jako część zapisu historii rodziny. Mogą się one wiązać z długotrwałymi tradycjami lub istotą rodzinnych wartości.

Na przykład, rodzina zorientowana na karierę polityczną może wpływać na rodzinny obraz siebie i na ścieżki kariery wielu członków rodziny. Inne tematy mogą mieć etniczne (ludowe) początki, jeszcze inne mogą pochodzić od wierzeń.

Tematy (to mogą być kotwice) mogą przedstawiać także nie rozstrzygnięte emocjonalne sprawy ze strony rodzin pochodzenia jednego lub obu rodziców. Tematy odrzucenia, odwetu, porzucenia, agresji, ofiarności, bezradności w obecnej rodzinie mogą być wynikiem nie rozstrzygniętych spraw w poprzednim pokoleniu.

Socjalizacja

Osobiste wyobrażenia rozwijają się w granicach systemu rodzinnego, w pewnym stopniu konsekwentnie z tematami. Osoby spostrzegają siebie jako posiadające określone atrybuty, takie jak „jestem inteligentny", „jestem atrakcyjny", „jestem do niczego”. Atrybuty, które przypisujemy sobie są produktem naszych społecznych interakcji. Należy również zauważyć, że osoby spoza systemu rodzinnego (np. rówieśnicy, nauczyciele, trenerzy) mają swój udział w rozwijaniu osobistej tożsamości, niemniej rodzina pozostaje główną siłą w tym aspekcie.

W niektórych typach rodzin strategie rodzinne polegają na zachęcaniu członków rodziny do rozwijania pozytywnej samooceny .Rodzice będą podkreślać walory dziecka i będą dostarczać mu okazji do doświadczania powodzenia.

Są jednak i takie systemy rodzinne, w których kształtuje się u członków obniżone poczucie osobistych kompetencji. Może to wynikać z negatywnej historii rodziny,. Uboga tożsamość może według zasady, że „jest nam lepiej, kiedy ktoś inny poczuje się gorzej.”

*Strategie dotyczące kreowania tożsamości osobistej mogą być podobne lub różne w odniesieniu do członków rodziny.

Zadania i strategie dotyczące granic

Jednym z podstawowych zadań rodziny jest ustalenie i utrzymanie granic .

Granice oznaczają odrębności poszczególnych rodzin jak również w ramach rodziny odróżniają jedne podsystemy od innych. Pojęcie granic w stosunku do systemu rodzinnego jest rozumiane metaforycznie, nie są one bowiem bezpośrednio dostrzegalne.

Można mówić w zasadzie o dwóch typach granic: zewnętrznych i wewnętrznych.

Granice zewnętrzne (otwarte lub zamknięte)oddzielają rodzinę od innych systemów, ustalają też zasady przepływu informacji między rodziną i innymi zewnętrznymi systemami (organizacjami społeczno-politycznymi, grupami towarzyskimi itp.), co służy utrzymaniu ich integralności i spoistości.

Można tu mówić zatem o przenikalności granic, która odnosi się do stopnia w jakim granice rodziny względnie są otwarte albo zamknięte.

Rodziny z względnie otwartymi zewnętrznymi granicami to takie, w których dom dosłownie jest otwarty na innych, członkostwo w rodzinie może być luźno definiowane, co umożliwia swobodę w przychodzeniu i wychodzeniu z domu. Informacje o rodzinie mogą tym samym swobodnie przepływać do zewnętrznych systemów.

Z kolei zamknięcie zewnętrznych granic powoduje, że dom dosłownie jest niedostępny dla innych. Jest położony silny nacisk na prywatność, a reguły rodzinne zakazują prowadzenia wszelkich dyskusji o sprawach rodziny z kimś z zewnątrz („co jest mówione w granicach domu pozostaje w domu").

Większość rodzin jest umiejscowionych gdzieś w środku „otwartego - zamkniętego" continuum, utrzymując określoną równowagę pomiędzy byciem całkowicie otwartą i całkowicie zamkniętą.

Wewnętrzne geranice

Granice wenętrzne (otwarte lub zamknięte) oddzielają członków rodziny od siebie wzajemnie jak i od podsystemów, ustalają też zasady przepływu informacji

między nimi, co służy utrzymaniu ich integralności i spoistości.

Systemy z niską tolerancją dla autonomii są rozumiane jako mające uwikłane wewnętrzne granice.

jest ograniczanie wyrażania tożsamości i autonomii, a tym samym zachęcanie do przejawiania zachowań zależnych od innych członków rodziny. Jest dozwolony jedynie mały poziom prywatności, a „interes" poszczególnej osoby jest interesem rodziny. Jeżeli ktoś w rodzinie ma problem to jest on problemem wszystkich. Tego typu reguły ustalone w granicach rodziny wymagają, aby każdy członek systemu rodzinnego ujawniał swoje problemy, sprawy, myśli i był „otwarty” na podobne zwierzenia ze strony innych osób, zatem każdy ma prawo wtrącać się do osobistego życia innych członków rodziny.

Systemy z wysoką tolerancją mają „uwolnione wewnętrzne granice”.

Zadania i strategie dotyczące utrzymania statusu

Rodziny są odpowiedzialne za zabezpieczenie określonego statusu swoim członkom w zakresie stworzenia warunków do życia i rozwoju. Chodzi tu głównie o zabezpieczanie potrzeb materialnych i edukacyjnych.

Wszystkie rodziny ustalają określone priorytety, które muszą brać pod uwagę zasoby jakimi ona dysponuje (czas, energia, środki finansowe). Decydowanie o użyciu przez rodzinę zasobów jest złożonym i dynamicznym procesem. Strategie utrzymania wyznaczają pewne priorytety.

Priorytety, zasoby i strategie przyjmowane przez system rodzinny w konsekwencji definiują reguły, według których członkowie rodziny mają działać. One generalnie określają, na jakim poziomie i przez kogo mogą być wykorzystywane zasoby systemu.

W perspektywie czasowej reguły mogą się zmieniać w zakresie elastyczności ich stosowania, wiąże się to z bogaceniem bądź utratą zasobów wynikających na przykład z utraty pracy przez podstawowego żywiciela rodziny czy poważnej choroby któregoś członka rodziny. Każda zmiana reguł może stać się źródłem konfliktów i napięć w rodzinie.

Na przykład, wysoki standard mieszkaniowy może być priorytetem systemu. Realizacja tego zadania zależy od środków finansowych, jakimi rodzina dysponuje. Jest problem, jeżeli jest ich ograniczona ilość, jeżeli zostaną wykorzystane może odbić się to negatywnie na realizacji innych zadań. Rodzina może oszczędzać na żywności, zdrowiu, finansowaniu edukacji dzieci. Innymi słowy, to jak jedno zadanie dotyczące utrzymania jest wykonane ma wpływ na poziom realizacji innych zadań.

Może być widoczny różny poziom elastyczności strategii utrzymania

Zadania i strategie kierowania spójnością rodziny

System rodzinny jest odpowiedzialny za jakość i poziom więzi emocjonalnej między członkami, co wiąże się ze wzajemnym ujawnianiem życzliwości, zaufania, troski, wsparcia, zaufania.

Dotyczy poziomu i jakości więzi emocjonalnych między członkami (życzliwość, zaufanie, troska, wsparcie, zgoda na reaktywność emocjonalną- wyrażanie różnych emocji, pełnej gamy uczuć stosownie do sytuacji.

Chodzi o to, aby wszyscy członkowie rodziny czuli się dobrze, to wymaga dobrych, otwartych relacji emocjonalnych, nie może ktoś czuć się lepiej kosztem innego członka rodziny.

Strategie postępowania muszą dopuszczać równość relacji (nie może być lekceważenia, ignorowania)

Jeżeli jest autorytet powinna być jego akceptacja, danie mu określonych praw. Dobry autorytet sprzyja rozwojowi współpracy i spójności,

Występuje umiejętność kierowania konfliktem, wspieranie dobrego samopoczucia członków rodziny.

Budowanie spójności rodziny wymaga stosowania strategii, które tak podzielą władzę w rodzinie aby wszyscy członkowie rodziny czuli się dobrze. Utrzymanie rodziny wymaga tworzenia hierarchii władzy i podejmowania decyzji o strategiach.

Kierowanie konfliktem

Zarządzanie spójnością rodziny wymaga rozwoju strategii dla rozwiązywania i kierowania konfliktem.

W wszystkich systemach rodzinnych, konflikt jest nieunikniony i posiada potencjał niszczenia funkcjonowania systemu.

Strategie kierowania konfliktem mogą mieć różny poziom efektywności, mogą chronić system, ale też mogą go niszczyć.

Efektywność nieodłącznie jest związana z wspieraniem dobrego samopoczucia członków rodziny.

Rodziny używają różnych strategii dla kierowania konfliktem.

Jedną z nich jest zaprzeczanie istnieniu jakiegokolwiek konfliktu. Jest to strategia nieefektywna, ponieważ nie pozwala systemowi na racjonalną i sensowną obronę spójności, nie pozwala na wejście do rodziny ważnej informacji, która może być istotna dla emocjonalnego i psychologicznego zdrowia członków rodziny.

Inne systemy rodzinne zarządzają konfliktem przez obchodzenie konfliktu występującego między dwiema osobami i skierowanie go na trzecią osobę albo na jakiś inny przedmiot. W takim przypadku, strategie obchodzenia konfliktu są używane zamiast radzenia sobie bezpośrednio ze źródłem konfliktu.

Dojrzałe strategie rozwiązywania problemów wiążą się z zadaniową orientacją nakierowaną na wynegocjowanie kompromisowych rozwiązań pomiędzy członkami rodziny. Zapobiega się w ten sposób chociażby tylko niebezpieczeństwu przeniesienia konfliktu na osobę trzecią, którą najczęściej jest bezbronne dziecko.

Zadania i strategie kierowania stresem w rodzinie

Definicje stresu

Stres to „ określona relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciążająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca jej dobrostanowi” (Lazarus, Folkman, 1984)

Pojęcie stresu odnosi się do stanu, na który składają się silne negatywne emocje: strach, lęk, złość, wrogość a także inne stany emocjonalne oraz towarzyszące im zmiany fizjologiczne i biochemiczne, ewidentnie przekraczające normalny, bazalny poziom aktywacji, pobudzenia (J. Strelau)

Życie w rodzinie może być ważnym źródłem doświadczeń stresowych jak i ważnym źródłem wsparcia. Znaczenie tych czynników jest szczególne, jeżeli weźmie się pod uwagę fakt, że kontekst życia rodzinnego towarzyszy człowiekowi praktycznie od kołyski aż do śmierci.

System rodzinny jest interpersonalną sferą funkcjonowania człowieka, który bardziej niż inne może prowokować proces stresowy o różnej intensywności i różnych skutkach.

W rodzinie jednostka może znaleźć wsparcie w rozwiązywaniu swoich problemów ale też rodzina może przyczyniać się do ich pogłębienia, stąd też stres może być generowany w strukturach rodzinnych na różnych drogach.

Można je w zasadzie sprowadzić do dwóch podstawowych: wynikających z charakteru i jakości życia rodzinnego oraz wynikających z przenikania do rodziny z zewnątrz za pośrednictwem jej członków .

Potencjalne źródła stresu

**Określony harmonogram zmian (okresów) w cyklu rodziny może być źródłem jej kryzysu a zatem źródłem stresu. Można tu wymienić ważne wydarzenia życiowe zmieniające jakość życia rodzinnego - ciąża, urodzenie się dziecka, macierzyństwo, ojcostwo, opuszczenie rodziny przez dzieci, emerytura, wdowieństwo.

**Wielu badaczy traktuje wydarzenia życiowe jako uniwersalne, niemniej wydaje się, że ich wpływ jest znacząco zrelatywizowany przez doświadczenie i oczekiwania jednostek żyjących w określonych strukturach rodzinnych. Ich wpływ może być w pewnych granicach oczekiwany i przewidywany przez niektóre osoby, dla innych zaś może wiązać się z burzeniem kariery zawodowej, życiowego planu, hierarchii wartości. Tak więc przewidywane obiektywnie zmiany nie mogą być traktowane w oderwaniu od przeszłości i teraźniejszości, oceny tychże zmian przez poszczególnych uczestników interakcji rodzinnej.

Psychologiczny stres w rodzinie jest warunkowany również wydarzeniami nie zawsze przewidywalnymi, jak choroba któregoś z członków rodziny, nagła zmiana struktury rodziny (dołączenie rodzica wymagającego ciągłej opieki, śmierć któregoś z członków rodziny itp.). Wydarzenia tego typu mogą oddziaływać bezpośrednio na stan emocjonalny jednostki bądź też pośrednio poprzez pozbawienie jednostki ważnych dla niej społecznych relacji (możliwości wymiany uczuć, wsparcia, intymności).

Oprócz wydarzeń o charakterze przewidywalnym bądź nagłym w procesie stresowym mają swój znaczący udział wydarzenia codzienne określające tzw. "jakość życia" jednostki czy też całej struktury rodzinnej. Składają się na nią różnego rodzaje problemy, frustracje wynikające z pełnionych ról rodzinnych i małżeńskich, z organizacji życia rodzinnego, sposobów rozwiązywania bieżących problemów. Sposób pełnienia ról może implikować konflikty interpersonalne, kreować stany depresyjne, lęki, agresję

**Wielu badaczy podkreśla, że znaczącym źródłem stresu dla rodziny jest tzw. konflikt małżeński wynikający głównie z braku wzajemności, braku afektywnej wymiany, nieakceptowania osobowości partnera, czy nieadekwatnego pełnienia roli małżonka. Brak wzajemności w małżeństwie określa te sytuacje, gdzie jedna ze stron ma przewagę nad partnerem w zakresie realizacji zadań indywidualnych czy też wspólnych. Wynika to z braku równości w małżeństwie narzucanej zwykle przez jednego z partnerów co prowokuje tym samym stan dyssatysfakcji i frustracji u drugiego uczestnika diady małżeńskiej. Brak wymiany emocjonalnej uwarunkowany głównie niewystarczającym zaangażowaniem się obydwu lub jednego partnera w rozwijanie intymności i otwartości jest istotnym czynnikiem stresogennym. W szczególności dotyka on tej osoby, która oferuje spore zaangażowanie na rzecz rozumienia partnera, jego potrzeb i oczekiwań nie otrzymując spodziewanego odwzajemnienia.

Następny wymiar interpersonalnego konfliktu w małżeństwie jest powiązany z poczuciem wartości. Polega on na rozbieżności wzajemnych lub obustronnych oczekiwań dotyczących akceptacji siebie w oczach partnera. Osoba doświadczająca braku akceptacji małżonka w odniesieniu do swojej osoby (na wielu lub kilku istotnych dla niej wymiarach) jest szczególnie podatna na "zranienie" swojego poczucia własnej godności i wartości.

W diadzie małżeńskiej, która musi sterować życiem rodzinnym, umownie bądź spontanicznie dochodzi do podziału ról związanych z szeroko rozumianym prowadzeniem domu. W tym obszarze może dojść również do naruszenia równowagi i wzajemnych wobec siebie oczekiwań. Ma to ma miejsce wówczas, gdy nie jest akceptowany przez jedną (zwykle) ze stron podział obowiązków rodzinnych. Partner nadmiernie obarczony ma powody wówczas do niezadowolenia i frustracji. Konflikty odnoszące się do małżeństw w jednej płaszczyźnie jego funkcjonowania z łatwością przenoszą się na inne obszary obniżając generalnie jakość życia małżeńskiego, wywołując poczucie niezadowolenia, winy, niepokoju a czasami i osamotnienia.

**Brak spójności małżeńskiej może znacznie osłabiać "wydolność" wychowawczą rodziców.

Trudności z dziećmi dla wielu rodziców są poważnym stresorem. Ich natężenie jest uwarunkowane w znaczącym stopniu zmianami rozwojowymi dziecka, które wymagają zmiennego i często jakościowo odmiennego zaangażowania się każdego z rodziców

Szczególnych doznań stresowych mogą dostarczać rodzicom te dzieci, które zaliczane są do grona problemowych (trudności zdrowotne, intelektualne, zaburzenia zachowania). Należy w tym miejscu również wspomnieć o dzieciach dorosłych. Ich życie osobiste, status materialny, problemy rodzinne i małżeńskie dosyć często bywają źródłem niepokoju, wzrastającego stresowego poczucia współodpowiedzialności za życie swoich dorosłych dzieci

**"Niewolnoczość" (captivity role) roli to także potencjalna przyczyna doznań stresowych , szczególnie w odniesieniu do tych kobiet, na których ciąży główna odpowiedzialność za funkcjonowanie rodziny. Ich aspiracje zawodowe, potrzeba samorealizacja w innych obszarach niż życie rodzinne, są blokowane przez granice stawiane pełnieniem roli gospodyni, opiekunki, matki, żony. Stres jest tym silniejszy im większe jest pragnienie rozszerzenia granic swojej autonomii przy jednoczesnej niemożności dokonania tego (autorytaryzm męża, nieobecność, nieangażowanie się w życie rodzinne, itp.). Niektóre badania pokazują, że kobiety doświadczają stresorów bardziej intensywnie niż mężczyźni. Wynika to z faktu, że są bardziej wrażliwe na rodzinne sprawy, bardziej intensywnie angażują się w transmisję emocji w strukturach rodzinnych Problem ten jest szczególnie istotny z perspektywy temporalnej.

Czas i wiek dostarcza doświadczeń ale też poprzez czynnik zmęczenia i nakładania się ról obniża zasoby jednostki zwiększając skutki chronicznie działającego stresu.

Rodzina nie jest wyspą na arenie życia społecznego, stąd widoczna jest wielość ról pełnionych przez jej członków, przenikanie stresu od i w kierunku rodziny. Dziedzina życia społecznego zawiera różne źródła stresu, niemniej najwięcej badań przeprowadzono nad stresem zawodowym, znacznie mniej w zakresie wzajemnej transmisji stresu.

**Destruktywną siłą wpływającą na relacje rodzinne może być dystres emocjonalny generowany w środowisku poza rodzinnym, głównie w miejscu pracy. Złość, depresja, frustracja, lęk, zagrożenie doznawane w miejscu pracy mogą kreować napięcie w stosunkach rodzinnych indukując podobne doznania u innych członków rodziny. Transfer problemów zawodowych do środowiska rodzinnego zatem wydaje się oczywisty. Wpływa na nastrój w rodzinie, jakość wzajemnych interakcji, stopień otwartości w analizowaniu różnych problemów przez małżonków. Od strategii zachowania się partnera "stresowanego zawodowo" (cisza, ekspresja emocji, poszukiwanie wsparcia, wycofywanie się) jak i zaangażowania emocjonalnego partnera, oraz jego oceny pracy małżonka jako 'wartości rodzinnej" w dużym stopniu zależy rozległość skutków przeżyć stresowych w odniesieniu do wszystkich członków rodziny.

**Szczególną sytuacją kreującą stres w rodzinie i wymagającą odrębnego potraktowania jest permanentna rozłąka partnerów wynikająca z charakteru roli zawodowej jednego z członków rodziny (zazwyczaj ojca). Liczba rodzin zagrożonych stresem rozłąki systematycznie wzrasta we współczesnym przemysłowym i zurbanizowanym społeczeństwie. Wzrasta lista zawodów, których wykonywanie wiąże się z dłuższą nieobecnością w domu rodzinnym (geolodzy, dyplomaci, eksperci wojskowi, agenci handlowi, marynarze dalekomorscy). Ludzie wykonujący te zawody jak i ich rodziny skazani są na długotrwałe rozłąki z rodziną i zarazem skazują swą rodzinę na rozłąkę oraz wszelkie konsekwencje jakie ona powoduje. Krótkie pobyty w domu mogą utrudniać czy też w praktyce uniemożliwiać pełnienie podstawowych ról rodzicielskich i małżeńskich.

Mężowie poprzez delegację władzy na rzecz żon, nieznajomość powszechnych i szczegółowych problemów życia rodzinnego, marginalny zakres podejmowanych decyzji mogą w sposób znaczący odczuwać konflikt ról. Częsta fizyczna nieobecność męża i ojca może powodować poczucie przeciążenia rolą rodzinną w przypadku kobiet czy też poczucie półsieroctwa społecznego w przypadku dzieci .

**Osobna refleksja należy się również generowaniu stresu w strukturach rodzinnych przez zagrożenie bezrobociem stałego czy podstawowego żywiciela rodziny. Może ono wynikać z różnych przyczyn niezależnych od pracownika. Osoba będąca bez zatrudnienia przez dłuższy okres czasu czy też nie mająca realnej perspektywy na szybkie zatrudnienie może generować procesy ujemnie wpływające na relacje rodzinne.

Niektóre jej funkcje i autorytet mogą przesuwać się ku żonie, szczególnie w tym przypadku gdy posiada satysfakcjonujące zatrudnienie. Obniżone poczucie własnej wartości może doprowadzać do wycofywania się z rodzinnych relacji, do selektywnej ekspresji uczuć (np. większego do dzieci, mniejszego do pracującej żony), u niektórych osób do wzrastania punitywnej dyscypliny wobec dzieci.

Strategie kierowania stresem w rodzinie

Stres z perspektywy systemu rodzinnego może być traktowany jako forma nacisku w kierunku zmiany strategii używanych do wykonywania jej podstawowych zadań.

Na przykład adolescent może „stresować system rodzinny" ponieważ wzory relacji w rodzinie muszą być dostosowywane do zmieniających się jego rozwojowych potrzeb i innej perspektywy spostrzegania siebie w otaczającej rzeczywistości. Zatem strategie i reguły potrzebujące zmiany mogą, ale nie muszą być negatywnym doświadczeniem dla systemu. Ważne jest to, aby system mógł dalej funkcjonować efektywnie.

Radzenie sobie ze stresem w systemach rodzinnych

Radzenie sobie odzwierciedla zarówno poznawcze jak i behawioralne wysiłki powzięte przez rodzinę aby zmniejszyć lub uniknąć czynników stresowych, poprzez wykorzystanie zasobów rodzinnych oraz wprowadzanie zmian w funkcjonowaniu rodziny w odpowiedzi na wymagania wydarzeń stresowych

Strategie podejmowane przez rodzinę mają na celu pomniejszanie spostrzegania stresu przez rodzinę,

zmniejszanie lub eliminowanie utrudnień związanych z wydarzeniami stresowymi

a także wpływanie na otoczenie, zmienianie okoliczności prowadzących do wydarzeń stresowych

oraz chronienie rodziny przed negatywnymi fizycznymi i psychicznymi konsekwencjami wynikającymi z nagromadzenia się wymagań czy nacisków

Wszystkie rodziny doświadczają sytuacji stresowych, chociaż poziom doświadczanego stresu będzie w nich zróżnicowany, szczególnie wtedy, kiedy uwzględnia się wymiar temporalny. Jest on w wyraźnej relacji do nacisków jak i zasobów jakimi dysponuje rodzina. Te wymagania pochodzą z poziomych i pionowych czynników stresowych doświadczanych przez system w jakimkolwiek punkcie w czasie

Kiedy rodzina może sobie radzić skutecznie z wydarzeniami stresowymi, wówczas zwiększa się jej spójność i poziom integracji.

Szukanie rozwiązań problemów oraz kierowanie emocjami towarzyszącymi okresom stresowym dotyczy użycia zarówno poznawczych i behawioralnych strategii radzenia sobie.

Specyficzne poznawcze i behawioralne strategie rozwiązywania problemu stosowane w odpowiedzi na wydarzenie stresowe zależą od zasobów radzenia sobie posiadanych przez rodzinę.

Poznawcza interpretacja wydarzeń stresowych wpływa na behawioralne sposoby, za pomocą których rodzina próbuje odpowiedzieć na czynnik stresowy. Strategie behawioralnego radzenia sobie odnoszą się do tego, co rodzina robi aby kierować stresem.

Tak jak różne są poznawcze odpowiedzi na wydarzenia stresowe, strategie behawioralne zmieniają się znacznie w zależności od rodziny. Rodziny różnią się w zakresie przejawianej aktywności na rzecz przywrócenia równowagi wewnątrz systemu, można mówić tu o strategiach zadaniowych, emocjonalnych, poszukiwaniu wsparcia z zewnątrz. Skuteczność radzenia sobie odnosi się do właściwości wysiłków przedsięwziętych przez rodzinę aby zmniejszyć stres.

Styl zadaniowy

Najbardziej skuteczne wysiłki radzenia sobie są to takie, które poprzez stosowną adaptację zmniejszają poziom stresu i przyczyniają się do wzrostu dobrego samopoczucia wszystkich członków rodziny.

Na przykład, z przewlekłą, długoterminową chorobą osoby w rodzinie może ona sobie bardziej skutecznie sobie radzić, kiedy dostępna jest wiedza o chorobie, kiedy ma środki potrzebne na zakupienie lekarstw, drogie konsultacje specjalistyczne itp. Poziom edukacji i nabyta wiedza są przykładami osobistych atrybutów, które mogą dotyczyć strategii radzenia sobie.

Wiedza i informacja mogą wpływać na dokładność spostrzegania przez kogoś wydarzenia stresowego i tym samym mogą sprzyjać rozszerzeniu zasięgu opcji w reagowaniu na wydarzenie. Pełnienie roli rodzica po raz pierwszy może wiązać się z doświadczaniem stresu, jednak jego natężenie może być modyfikowane posiadaniem wiedzy na temat pełnienia roli, czy też wiedzy o dziecku, prawidłowościach jego rozwoju, ocenie stopnia zagrożenia w realizacji kariery zawodowej itp.

Rodzina, która spostrzega siebie jako „samotną wyspę” nierówną z innymi będzie przyjmować inne strategie radzenia sobie niż rodziny, które czują się zintegrowane z szerszymi strukturami społecznymi. W dodatku, paradygmat dotyczy tego jak informacja jest asymilowana przez system rodzinny, czy ona swobodnie przenika do wszystkich członków systemu rodzinnego czy też tylko do osób wybranych. Paradygmat też wpływa na zdolność adaptabilności rodziny, jej otwartość i elastyczność w stosowaniu różnych znanych bądź twórczych reakcji na nowe sytuacje.

W niektórych rodzinach strategie radzenia sobie naśladują rodzinne tradycje. Te ogólne orientacje mogą być pojęte jako zasoby radzenia sobie, ponieważ one również mogą sprzyjać lub przeszkadzać rozwojowi efektywnych strategii radzenia sobie ze stresem. Rodzina, w której jest silnie kultywowana tradycja religijna, doświadczając stresu może szukać wsparcia w modlitwie czy strukturach kościelnych. Silna, tradycyjna, etniczna tożsamość może ofiarowywać dostęp do uprzednio wypracowanych, skutecznych strategii radzenia sobie pochodzących z kulturalnych i etnicznych tradycji poprzednich pokoleń.

Zasoby, którymi dysponuje rodzina mogą wypływać z zewnętrznych relacji. Wszystkie rodziny, w większym albo mniejszym stopniu, są połączone z nieformalnymi (przyjaciele, sąsiedzi) i formalnymi (kościoły, agencje opieki społecznej) społecznymi sieciami. Orientacje i wartości tych nieformalnych i formalnych sieci dostarczają jednostkom i rodzinom różnych opcji radzenia sobie z wydarzeniami stresowymi. Społeczne sieci, na przykład, mogą dostarczać informacyjnego, emocjonalnego czy materialnego wsparcia w podejmowanych wysiłkach radzenia sobie z problemami rodziny.

Styl emocjonalny

Tak długo jak rodzina jest zdolna do spełnia swych zadań (pomimo doświadczania stresu) nie jest w kryzysie.

Kiedy rodziny są w takim stopniu zestresowane, że ich zasoby są niewystarczające do zwalczania stresu, strategie radzenia sobie będą załamywać się, kryzys może się nasilać i występuje załamanie w realizacji zadań.

Rodzina będąca w kryzysie jest niezdolna do radzenia sobie z niektórymi bądź wszystkimi wymaganiami implikowanymi zarówno przez normatywne jak i nienormatywne wydarzenia

Inne, mniej efektywne wysiłki radzenia sobie mogą zmniejszać stres systemu, ale nie bez szkody dla niektórych.(zastępowanie) Na przykład poczęcie „zastępczego" dziecka po to aby zastąpić przedwczesną utratę innego z powodu jego przewlekłej choroby może ulżyć uczuciu straty odczuwanej przez rodziców i innych członków rodziny, ale ostatecznie może uwięzić tożsamość noworodka, które jest wychowywane „właśnie tak" jakby było tym utraconym dzieckiem.

Jeszcze inne wysiłki radzenia sobie mogą kończyć się takimi adaptacjami w systemie, które zawodzą w zmniejszaniu stresu albo wręcz go powiększają. Przykładem takiej strategii jest zaprzeczanie, które nie rozwiązuje problemu

Zasoby radzenia sobie odnoszą się do określonych własności, atrybutów, umiejętności osób, które są do dyspozycji rodziny i mogą być wykorzystane w zmaganiu się ze stresowymi sytuacjami.

Unikanie

Prezentowane przez struktury pozarodzinne opcje radzenia sobie ze stresem mogą jednak być przez systemy rodzinne odrzucane.

Strategie dotyczące granic wpływają na to jakie wsparcie może być dopuszczone i jakie zasoby informacji będą wykorzystane.

Rodzinne granice określają dostępność formalnych i nieformalnych wsparć. W niektórych rodzinach, użycie informacji dostarczanych przez „czynniki z zewnątrz” byłoby działaniem „przeciw regułom". Dla tych rodzin oferta pomocy może być jedynie tylko dopuszczalnym procesem działania. W innych rodzinach taka oferta jest przyjmowana z wdzięcznością, a nawet oczekiwanie pomocy może być podstawową strategią zaradczą.

Destrukcyjnie wpływa na system rodzinny i jej członków „ucieczka” od problemów, udawanie, że ich nie ma. Ten styl rozmontowuje spójność, utrudnia budowanie tożsamości rodziny i jej członków.

Tożsamość rozproszona lub zaburzona dominuje.

.

Modele funkcjonowania rodziny

W ostatnich latach przedstawiono wiele modeli funkcjonowania rodziny, które uwydatniają znaczenie różnych czynników w procesie rozwoju rodziny. Różne modele dostarczają podstawowej orientacji potrzebnej do zrozumienia kluczowych warunków, które wpływają na to jak rodziny rozwijają się i zmieniają w czasie. Niemniej należy pamiętać, że każdy model funkcjonowania rodziny jest większym bądź mniejszym uproszczeniem rzeczywistości i jest przedstawiany z określonej perspektywy teoretycznej.

Wszystkie modele funkcjonowania rodziny podkreślają znaczenie systemu rodzinnego jako głównego mediatora indywidualnego rozwoju. Zatem, aby lepiej zrozumieć funkcjonowanie jednostki, należy brać pod uwagę sposoby, za pomocą których system rodziny wpływa na jej stan emocjonalny i zachowanie.

Rodziny mogą funkcjonować efektywnie i nieefektywnie.

Efektywna rodzina to taka, w której ustalone wzory interakcji umożliwiają wykonywanie jej zadań za pomocą reguł (sposobów), które kształtują fizyczne, społeczne i psychiczne dobre samopoczucie członków rodziny.

Nieefektywną zaś rodzinę charakteryzują takie wzory interakcji, które utrudniają jej zdolność do zarządzania podstawowymi zadaniami. Strategie stosowane przez nieefektywne rodziny zwiększają prawdopodobieństwo rozpadu rodziny bądź nieadekwatnego funkcjonowania rodziny i jej poszczególnych członków.

Chociaż każdy z modeli ujęty z osobna podkreśla różne wymiary istotne dla efektywnego indywidualnego i rodzinnego funkcjonowania, one wszystkie mają tą cechę wspólną, że:

***uznają potrzebę zajmowania się podstawowymi zadaniami zarządzania emocjonalnym klimatem rodziny;

***ustalaniem efektywnych, wewnętrznych i zewnętrznych granic;

***oraz elastycznym reagowaniem na nieuniknione zmiany, które towarzyszą życiu rodziny. (adaptabilność)

należy zauważyć, że poprzez oryginalną analizę środowiska rodzinnego, wprowadzenie takich pojęć jak: hierarchie, granice, koalicje, stres, adaptacja - strukturalny model wniósł znaczący wkład do zrozumienia funkcjonowania rodziny.

Model Kołowy Olsona

3 podstawowe wymiary funkcjonowania rodziny:

spójność,

zdolność adaptacyjna

komunikacja

Spójność dotyczy emocjonalnych więzi między członkami rodziny. Istnieją cztery poziomy spójności rodzin, zatem są to rodziny:

(1) wyobcowane, luźne (poziom spójności skrajnie niski, podsystemy luźno powiązane); brak istnienia „wspólnoty” rodzinnej. Spędzanie czasu, podejmowanie decyzji, zainteresowanie i rekreacja realizowane są indywidualnie, częste przebywanie poza rodziną, granice zewnętrzne otwarte, wewnętrzne zamknięte, międzypokoleniowe sztywne, słabe koalicje, słaba więź emocjonalna.

(2) oddzielone, odseparowane (poziom spójności umiarkowanie niski, podsystemy częściowo odseparowane od siebie); więź umiarkowana, granice zewnętrzne i wewnętrzne częściowo otwarte, z wyraźnym oddzieleniem między pokoleniami, istnieje wyraźna koalicja małżeńska

(3) związane, połączone (poziom spójności umiarkowanie wysoki, podsystemy połączone ze sobą); tendencja do utrzymywania silnej więzi emocjonalnej w rodzinie, spędzania tam wolnego czasu, cała rodzina posiada przyjaciół, wspólne podejmowanie decyzji i rozwijanie zainteresowań. Aktywność indywidualna jest utrzymywania , choć w mniejszym stopniu niż w systemie 1 i 2. Granice wewnętrzne otwarte z zachowaniem wyraźnych granic pokoleniowych. Silna koalicja małżeńska

(4) splątane, uwikłane (poziom spójności skrajnie wysoki, podsystemy mocno splecione). Granice zewnętrzne zamknięte, wewnętrzne i międzypokoleniowe zatarte. Praktycznie nie ma indywidualnej aktywności członków rodziny. Utrzymuje się wyraźna koalicja rodzice-dziecko.

Zgodnie z modelem, rodziny działające w zrównoważonej okolicy wymiaru spójności (oddzielenie lub związanie) mogą być określane jako funkcjonalne w porównaniu z krańcowymi (wyobcowanie lub splątanie).

W funkcjonalnych rodzinach, członkowie są zdolni okazywać swoje przywiązanie do rodziny jak i swoją niezależność. Mogą swobodnie rozwijać własne zainteresowania, wyrażać własne poglądy jak i doświadczać wsparcia ze strony innych członków rodziny.

W rodzinach ze związanymi albo wysoko spójnymi wzorami istnieje zbyt wiele jednomyślności i zbyt mało niezależności. Na drugim krańcu, rodziny z wysoko wyobcowanymi wzorami dają zupełną swobodę swoim członkom w czynieniu tego co chcą i jak chcą nie zwracając uwagi na zaangażowanie się w sprawy systemu rodzinnego i utrzymywanie więzi.

Drugi wymiar modelu

Zdolność przystosowania adaptacyjna, drugi wymiar Modelu Kołowego Olsona, dotyczy możliwości rodziny w radzeniu sobie ze sprawowaniem władzy, budowaniem powiązań w pełnieniu ról i relacji między członkami systemu. Aby określić poziom adaptacyjności, należy wziąć pod uwagę: władzę w rodzinie, style negocjacji, sprzężenie zwrotne (pozytywne, negatywne), stosunki związane z rolami i reguły związku.

Podobnie jak w wymiarze spójności, istnieją cztery poziomy elastyczności: Są rodziny:

(1) sztywne (adaptacyjność bardzo niska); w rodzinach dominuje autokratyzm i autorytatywny styl kierowania, negocjacje znikome, sztywność ról i zasad, które są jawne. Dyscyplina nadmiernie surowa, zasady ściśle egzekwowane, sprzężenia zwrotne to „pętle negatywne”. Rodzina przejawia słabe zdolności rozwiązywania problemów, wyrażanie opinii w stylu pasywnym lub agresywnym

(2) ustrukturowane (adaptacyjność umiarkowana); stanowcze wyrażanie opinii, demokratyczny styl kontroli ze stałym przywódcą, rzadko maja miejsce zmiany zasad, które są jawne, umiejętności negocjacyjne dosyć dobre, chociaż więcej jest sprzężeń zwrotnych „pętli” negatywnych niż pozytywnych.

(3) elastyczne (adaptacyjność wysoka);obserwowane są zmiany w zakresie sprawowania kontroli i pełnienia ról, negocjacje są w miarę efektywne jak i rozwiązywanie problemów. Wyrażanie opinii jest ogólnie stanowcze, sprzężenia zwrotne zawierają więcej „pętli” pozytywnych niż negatywnych

(4) chaotyczne (adaptacyjno bardzo wysoka). Brak kierownictwa, dyscypliny, są ciągłe negocjacje, zmiany zasad i ról. Słabe umiejętności rozwiązywania problemów, występowanie głównie „pętli” pozytywnych, natomiast wyrażanie opinii w stylu pasywnym bądź agresywnym.

Konfiguracja czterech poziomów spójności z czterema poziomami adaptacyjności daje 16 typów rodzin, w których są:

-rodziny umiarkowane pod względem opisywanych wymiarów (rodziny zrównoważone, 4 typy);

rodziny skrajne w obu wymiarach (cztery typy) mieszczą się na krańcach obu wymiarów;

rodziny skrajne w zakresie jednego wymiaru, tzw. rodziny pośrednie (osiem typów).

Podstawową wartością prezentowanego modelu jest zdefiniowanie szesnastu typów rodzin opartych na dwóch pierwotnych wymiarach: spójności i zdolności przystosowania.

Struktury rodzin, które znajdują się w równoważonych okolicach obydwu wymiarów są najbardziej funkcjonalne.

Te, które znajdują się krańcu jednego wymiaru i w zrównoważonej okolicy innych są postrzegane jako mniej funkcjonalne niż te równoważone dwoma wymiarami, ale bardziej funkcjonalne od tych, które znajdują się na krańcach obu wymiarów.

Zakłada się, że typy „funkcjonalne” rodzin będą realizować swoje zadania w cyklu rozwojowym bardziej efektywnie przez równoważenie potrzeb stałości i zmiany przy jednoczesnym zachowaniu stosownego poziomu spójności. Takie struktury rodzin są bardziej wrażliwe na różnicujące się z upływem czasu rozwojowe potrzeby członków rodziny, sprzyjają osiąganiu przez nich pożądanego poziomu indywidualności i bliskości w każdym stadium rozwojowym.

Model Olsona zakłada, że struktury są elastyczne w różnych stadiach cyklu życiowego.

Rodziny z małymi dziećmi, na przykład, mogą funkcjonować optymalnie w strukturalnie związanym obszarze określanym przez model, podczas gdy rodziny z adolescentami mogą działać optymalnie w elastycznym-oddzielonym obszarze mając możliwość większej autonomii poruszania się w sieci społecznej poza granicami rodziny.

Model też również zakłada, że zrównoważone rodziny mogą przejawiać czasową zmienność, przesuwając się do krańcowego stylu pod wpływem szczególnego zestawu okoliczności, niemniej takowe przesunięcia nie trwają zbyt długo.

Przykładem może być nagła choroba czy doznanie poważnej szkody w wypadku któregoś członka rodziny. Rodzina może wówczas zacząć funkcjonować niestandardowo, mogą występować zachowania świadczące o „zawieszaniu” swoich dotychczasowych ról na rzecz koncentracji na osobie potrzebującej wsparcia i opieki .

Takie odejścia od zrównoważonych obszarów modelu nie są dysfunkcjonalne tak długo, jak długo pozwalają rodzinie do powrotu do poprzedniego, funkcjonalnego stylu.

.

Komunikacja w rodzinie, trzeci wymiar modelu, jest traktowany jako wymiar ułatwiający relacje. Przyjmuje się, że takie cechy jak słuchanie uważnie innych, mówienie jasno i bezpośrednio, uczciwe wyjawianie osobistej informacji o sobie, odpowiednie śledzenie konwersacji innych i okazywanie szacunku innym, pozwalają rodzinie działać bardziej skutecznie w obszarach określonych przez pozostałe dwa wymiary. Efektywna komunikacja jest charakterystyczna dla tych rodzin, które prezentują dojrzały poziom spójności i zdolności przystosowania

Komunikacja jest trzecim wymienionym wymiarem funkcjonowania systemu rodzinnego. Powszechnie uważa się ją za wymiar ułatwiający, a zarazem decydujący dla poruszania się po osiach poprzednio wymienionych wymiarów, czyli spójności i zdolności adaptacyjnych. Komunikacja umożliwia członkom systemu dzielenie się potrzebami i preferencjami związanymi ze spójnością i zdolnością adaptacyjną. Obejmuje takie zagadnienia jak: umiejętności wzajemnego słuchania się, mówienie w sposób jasny i klarowny, okazywanie szacunku w stosunku do innych, przekazywanie istotnych informacji.

Modele międzypokoleniowe

Modele międzypokoleniowe próbują wyjaśniać mechanizm transmisji i dziedziczenia doświadczeń pierwotnej rodziny na rodziny pochodzenia - które uwidaczniają się w poziomie rozwoju członków rodziny i wzorach funkcjonowania późniejszych pokoleń. Efektywne albo nieefektywne strategie przechodzą z pokolenia na pokolenie i mają ścisły związek ze zdolnością systemu do zarządzania jego podstawowymi zadaniami

Zasadnicze jest tu założenie, że symptomy i problemy widoczne w rodzinach wynikają głównie z nieświadomych prób do odtwarzania, uzewnętrzniania lub sposobach pokonywania konfliktów zapoczątkowanych w ich rodzinach pochodzenia.

Przyjmuje się, że doświadczenia dzieciństwa w pierwotnej rodzinie mają istotny wpływ na rozwój tożsamości i kształtowanie się przyszłych relacji w dorosłości.

Model Bowena

Jeden z najlepszych znanych modeli międzypokoleniowych funkcjonowania rodziny został zaproponowany przez Bowena (1978). Jego teoria opracowana została w oparciu o doświadczenia zebrane z badań rodzin z członkiem schizofrenicznym, następnie przeciętnych rodzin i prowadzonej terapii rodzin jak i długotrwałej refleksji mającej na celu zrozumienie interakcyjnych sił działających w jego własnej pierwotnej rodzinie.

Pojęcie różnicowania jest najbardziej podstawowe w modelu Bowena.

Procesy różnicowania dotyczą kierowania procesami kształtowania się tożsamości, regulacją granic i zarządzaniem emocjonalnym klimatem systemu rodzinnego.

Procesy różnicowania odniesione do jednostki odnoszą się do zdolności członków rodziny do wyrażania swojej indywidualności i autonomicznego działania w warunkach związania emocjonalnego z innymi członkami rodziny.

Zasadniczą przesłanką teorii Bowena jest teza stwierdzająca, że jednostki ze słabo zróżnicowanych rodzin będą „obciążone” nierozstrzygniętymi sprawami mającymi miejsce w pierwotnej rodzinie, co w konsekwencji wpływa destruktywnie na ich osobiste funkcjonowanie jak i funkcjonowanie zakładanych przez nich rodzin.

Bowen uważa, że rodziny stwarzają określony kontekst funkcjonowania jednostek, który z jednej strony może sprzyjać ich rozwojowi, a z drugiej może rozwijać i pogłębiać ich dysfunkcjonalność.

Pojęcie różnicowania odniesione bezpośrednio do jednostek dotyczy zdolności członków rodziny do wyrażania swojej własnej indywidualności oraz działania autonomicznego przy jednoczesnym zachowaniu więzi emocjonalnych z innymi.

Według Bowena, wszystkie rodziny można zróżnicować wzdłuż kontinuum, od dobrze zróżnicowanej na jednym krańcu do słabo zróżnicowanej na drugim krańcu.

W dobrze zróżnicowanych systemach istnieje wysoka tolerancja dla odróżniania się.

W słabo zróżnicowanych rodzinach taka tolerancja jest niewidoczna.

Według perspektywy miedzypokoleniowej, poziom tej tolerancji w aspekcie różnicowania jest widoczny w trzech powiązanych procesach:

(1) regulującym jej wewnętrzne granice;

(2) zarządzającym emocjonalnym klimatem;

(3) kształtującym tożsamości członków. (najważniejszy)

Cechy rodzin z prawidłowym procesem różnicowania

Rodziny z wysoką tolerancją dla indywidualności pozwalają członkom rodziny działać w dużym stopniu niezależnie i autonomicznie. W tego typach rodzinach dba się o respektowanie praw każdego członka do ujawniania swoich tendencji do prywatności, niezależnego myślenia, odczuwania czy działania

strategie używane do kierowania emocjonalnym klimatem przyczyniają się do doświadczania bliskości, integracji i spójności.

Nieobecność empatii, wrażliwości i zaangażowania jest cechą, która odróżnia słabo zróżnicowane rodziny od dobrze zróżnicowanych. Dobrze zróżnicowane i słabo zróżnicowane rodziny również różnią się w zakresie intensywności i częstotliwości doświadczania konfliktu i interpersonalnych napięć oraz sposobach kierowania nimi.

Według modeli międzypokoleniowych tolerancja rodziny dla indywidualności jest odzwierciedleniem stopnia w jakim rodzina próbuje kontrolować tożsamość członków rodziny.

W dobrze zróżnicowanych systemach rodzinnych, optymalna tolerancja dla indywidualności pozwala członkom rodziny na bycie rozpoznawanymi jako osoby mające wyjątkowe cechy osobiste i mogące swobodnie przejawiać w działaniu swoją autonomię. Takie podejście pomaga tworzyć klimat rodziny, w którym jednostki czują się wspierane i zachęcane aby być sobą.

Dobrze zróżnicowane rodziny wychowują dzieci, które prezentują wysoki poziom odróżniania siebie. W dobrze zróżnicowanych rodzinach tolerancja dla indywidualności i akceptacja praw każdej jednostki do kontroli (w określonych granicach) jej tożsamości ułatwia odróżnianie siebie i pozwala jednostce działać z jasną „wizją siebie.”

Stwarza to możliwość wyrażania siebie poprzez rozwijanie zdolności do twórczego organizowania doświadczenia (poznawczego, emocjonalnego, świadomego i nieświadomego) w zgodną i znaczącą całość .

Osoby „wysoce różnicujące” wykazują wysokie poczucie kontroli nad biegiem własnego życia.

W istocie, dobrze zróżnicowane jednostki zarządzają swoimi relacjami z innymi w sposób płynny i elastyczny. Ten płynny sposób bycia z innymi (np., odczuwanie empatii wobec uczuć innych, dzielenie się z innymi myślami, albo preferowanie potrzeb innych nad własnymi) pozwala w stosownym momencie uwolnić się od nich aby ponownie skupić się na sobie, podążając za własnymi potrzebami co jest charakterystyczne dla osób z wysokim poziomem psychologicznej dojrzałości.

Cechy rodzin, gdzie występuje nieprawidłowy proces różnicowania

Słabo zróżnicowane systemy charakteryzują się niską tolerancją dla indywidualności.

Według Bowena (1966) członkowie rodziny są „emocjonalnie zlepieni". Bowen pierwotnie używał terminu „niezróżnicowane rodzinne ego” odnoszące się do tych rodzin, ale później zarzucił ten termin i zamiast niego uwydatnił pojęcie fuzji jako określające słabo zróżnicowany system rodzinny.

W słabo zróżnicowanych rodzinach, siły fuzji są wystarczająco silne. aby zaprzeczać indywidualności członków rodziny, która to indywidualność jest postrzegana jako nielojalna i zagrażająca stałości rodziny. Takie rodziny działają w poczuciu emocjonalnej jedności. Obawy, niepokój, stresy, a nawet radości jednego członka rodziny są odczuwane intensywnie i osobiście przez wszystkich członków rodziny. Stopień bliskości w niektórych słabo zróżnicowanych rodzinach może być tak wielki, że wszyscy członkowie mogą wyrażać wiarę czy przekonanie, że oni znają myśli, uczucia, fantazje lub marzenia każdej osoby w rodzinie.

Im słabiej zróżnicowana rodzina, tym większe jest doświadczanie konfliktu i napięć i występuje silniejsza tendencja polegania na tzw. strategii triangulacji

W słabo zróżnicowanych rodzinach, sztywne reguły dają wyraźnie do zrozumienia, że indywidualność i autonomia nie będą tolerowane. Kiedy członkowie rodziny będą próbować wyrażać swoją indywidualność, to często będą postrzegane jako osoby nielojalne w stosunku do rodziny. Rodzi to u nich niepokój i bunt albo prowokuje rozwój zachowań zbyt zależnych.

Osoby znajdujące się na niskim końcu continuum odróżniania siebie działają z niejasną koncepcją siebie. Mają trudności w rozdzieleniu perspektywy emocjonalnej od intelektualnej w swoim działaniu. Podejmują decyzje oparte na swoich odczuciach w danym czasie raczej niż na uważnym oszacowaniu ważnych faktów. Ponieważ poszukiwanie miłości i aprobaty innych jest dominującym motywem, mała ilość energii pozostaje dla osiągania celów nakierowanych na realizację różnych zadań. Takie osoby mogą być tak pochłonięte potrzebą aprobaty i akceptacji, że nie potrafią w pełni angażować się w pracę, naukę, ulubione zajęcia czy poszukiwanie nowych doświadczeń. Osoby znajdujące się na niskim krańcu skali odróżniania siebie, są bardziej podatne na stres, łatwiej ujawniają fizyczne czy psychologiczne symptomy w czasie działania stresu i wymagają więcej czasu, aby „pozbierać się” po doświadczeniach stresowych

Osoby z niższym poziomem odróżniania doświadczają „krańców fuzji” w ich interpersonalnych relacjach. Oni są albo niezdolni do konstruktywnego uwolnienia się z emocjonalnej bliskości, wręcz jedności z inną osobą, albo też nie dopuszczają jakiejkolwiek bliskości, nawet chwilowo. Zdolność płynnego poruszania się w kierunku drugiej osoby i później uwalniania się jest utracona.

Innym skutkiem tendencji rodziny do hamowania procesu różnicowania może być przyjęcie przez ich członków strategii opartej na silnej tendencji do izolacji. W niektórych rodzinach ta strategia może stawać się tak ekstremalna, że kończy się „emocjonalnymi odcięciami”.

Zarządzanie nierozstrzygniętymi kwestiami z rodziną pierwotną

Spojrzenie z perspektywy międzypokoleniowej sugeruje, że nie rozstrzygnięte kwestie w granicach rodziny pierwotnej utrudniają nie tylko aktualne społeczne funkcjonowanie dzieci, ale też ograniczają ich zdolności wchodzenia w dorosłe role i nawiązywanie pomyślnych relacji w późniejszym życiu.

Osoby, które mają nierozstrzygnięte kwestie separacji ze swoją rodziną pierwotną, jak sugerują badania, przejawiają podwyższony stopień lęku w relacjach społecznych.

Większe problemy z odróżnianiem siebie mogą przejawiać się w relacjach z przyjaciółmi, osobami szczególnie bliskimi czy dziećmi, ponieważ będą strukturyzowane w nieefektywny czy destruktywny sposób.

Według Bowena, osoby ze słabą tożsamością organizują swoje relacje ze środowiskiem społecznym spoza rodziny przez stosowanie trzech wyraźnie destruktywnych strategii.

1). polega na generowaniu konfliktu jako strategii dla utrzymywania dystansu w stosunku do innych i chronienia swojego poczucia siebie.

Konflikt i niezgoda może pomagać w utrzymywaniu złudzenia różnicy.

Dlatego też mechanizm ten pozwala jednostkom utwierdzać się w przekonaniu, że one naprawdę są różne i szczególnie odmienne jako osoby.

Słabo zróżnicowane jednostki wykazują wysoki stopień emocjonalnej reaktywności.

Lęk o siebie i niezdolność nawiązywania dojrzałych i bliskich relacji z innymi powoduje „tworzenie” wokół siebie emocjonalnego otoczenia, które cechuje się dużym napięciem.

Ilekroć zachowanie kogoś innego jest postrzegane jako zagrożenie dla poczucia siebie, słabo zróżnicowana jednostka prawdopodobnie reaguje na to odczuwane zagrożenie w wysoce emocjonalny sposób ujawniając wówczas silne, wybuchowe reakcje (gniew, krzyczenie, przezywanie). Każda osoba reaguje w jakimś stopniu obronnie na zachowanie innych zagrażające podstawowemu poczuciu siebie, niemniej słabo zróżnicowane jednostki szybciej czują się zagrożone i są bardziej skłonne reagować w ekstremalny sposób.

Wyzwanie czy zadanie utrzymywania osobistej tożsamości w bliskiej relacji jest trudne dla słabo zróżnicowanych jednostek, z powodu ich lęku o siebie. Nie są one zdolne do wyrażania swojej indywidualności w sposób, który pozwala im pozostawać w bliskich relacjach z innymi.

Tworzą konflikty, wynajdują wady, słabości u partnera aby chronić swoje poczucie siebie. Oczywiste jest jednak, że to poczucie różnicowania jest utrzymywane koszem bliskości (zażyłości).

2.) ustalanie sztywnych i uzupełniających wzorców interakcji, które mogą jednak w konsekwencji (zazwyczaj tak jest) prowadzić do dysfunkcjonalnego zachowania. W tym wypadku,

słabo zróżnicowane jednostki mogą kompensować swój lęk o siebie przez kultywowanie relacji, które redukują lub minimalizują ten lęk. Jednym ze sposobów takiego działania jest nawiązywanie wybiórczych interakcji społecznych ograniczających się do osób, które pozwalają innym na kontrolę siebie. W takich okolicznościach przejawianie wysoce kontrolującego zachowania (overcontrolling) nad drugą osobą wzmaga poczucie kompetencji jednostki i redukuje lęk o siebie.

Osiąganie specyficznie rozumianego sukcesu poprzez stosowanie tej strategii, zależy od możliwości znalezienia takiego „partnera” interakcji, który jest skłonny do uległości i respektowania a nawet akceptowania czyjejś władzy nad sobą.

Alternatywnie, strategia używana dla zarządzania słabym odróżnieniem siebie może przybrać formę

poszukiwania partnera, który może funkcjonować w charakterze rodzica. Oczekiwania takie może spełniać taka osoba, która potrafi dostarczać tego, czego brakowało w rodzinie pierwotnej (opieki, pomocy, wsparcia). W kategoriach behawioralnych oczekiwania takie przejawiają się poprzez dziecinne nastawienia w relacjach z innymi. Zatem możliwość przyjmowania zależnego dziecinnego nastawienia wymaga budowania relacji z kimś drugim, kto jest skłonny przejąć kontrolę relacji.

Skutkiem tego wzoru interakcji jest rozwój dysfunkcjonalnych zachowań u podporządkowanego partnera w diadzie. Są to sposoby utrzymywania złudzenia silnej tożsamości i odpowiedniego poczucia siebie. Nie można przypisywać wyłącznej odpowiedzialności za ten sztywny wzór tylko jednemu członkowi relacji. Chociaż wydawać się może, że partner dominujący może wynosić więcej korzyści z układu, to jednak obaj partnerzy wnoszą swój wkład do relacji i korzystają z tego układu. Każdy partner, przez przenoszenie jakiejś odpowiedzialności z siebie na kogoś innego minimalizuje jawny bądź ukryty lęk o siebie.

3.) posługiwanie się fuzją w relacjach rodziny jest proces projektowania rodziny.

W tym przypadku,

rodzice projektują (przemieszczają) część ich własnych nierozstrzygniętych emocjonalnych więzi albo konfliktów na jedno albo więcej swoich dzieci

Rodzic w wysoce stresujących i lękowych (w jego odczuciu) sytuacjach może okazywać szczególną czułość czy wrażliwość (responsywność) w odniesieniu do któregoś z dzieci.

Poziom lęku rodzica jest zmniejszany przez skupianie się na dziecku.

To oznacza aktywizowanie się pewnego mechanizmu redukującego dyskomfort rodzica: jeżeli lęk rodzica wzrasta, on lub ona odpowiada tak, jak gdyby lęk były problemem dziecka raczej niż jego lub jej.

Uczucia rodzica mogą stawać się intensywne i przejawiać się na kontinuum od nadmiernie pozytywnych do wysoce negatywnych.

Gdy są one wysoko pozytywne, dziecko może być przewartościowywane, nadmiernie chronione i traktowane jako niedojrzałe. Jeżeli z kolei są wysoce negatywne to dziecko może być traktowane w szorstki, karzący, ograniczający, a nawet bezwzględny sposób. W jakimkolwiek przypadku, dziecko jest dostrajane do rodzicielskiego lęku i jest właśnie „takie” aby usprawiedliwiać niepokoje rodzica

Dziecko, które jest przedmiotem projektowania staje się tym, które jest najbardziej emocjonalnie związane z rodzicami i rozwija niższy poziom samozróżnicowania niż rodzeństwo

W konsekwencji to dziecko staje się bardziej podatne na stres, bardziej lękliwe, bardziej zaangażowane w poszukiwanie i otrzymywanie miłości i aprobaty niż na rozwijanie swoich zasobów.

Proces mający miejsce między rodzicem a dzieckiem, generalnie jest widziany jak produkt lęku i fuzji obecnej w relacji między matką a ojcem. Nie rozstrzygnięte problemy i konflikty pomiędzy nimi są regulowane przez proces triangulacji, jaki dotyczy dziecka.

Według Bowena mechanizmy te podlegają transmisji międzypokoleniowej. Rodzice mogą mieć żadną bądź niewielką świadomość familiarności tych wzorów i w niewielkim stopniu są w stanie je zmieniać. Dlatego też widoczne strategie w jednym pokoleniu przedstawiają efekt kumulacji następujących po sobie pokoleń .

STADIA ROZWOJU RODZINY

Rozdzielenie młodego dorosłego od pierwotnej rodziny

Wybór partnera

Przejście do małżeństwa

Pierwsze lata małżeństwa

Przejście do rodzicielstwa (małe dzieci, adolescenci)

Opuszczenie domu przez dzieci

Stadia post parentalne

Wiek senioralny

Proces indywiduacji

Proces indywiduacji - ( praktycznie trwa przez całe życie) postępujące zmiany w możliwościach jednostki do brania osobistej odpowiedzialności za bieg swojego życia od początku adolescencji do dorosłości.

Wskaźnik indywiduacji:

Stopień emocjonalnej zależności

Stopień emocjonalnej reaktywności w relacji do rodziny

Emocjonalna zależność - nadmierna potrzeba aprobaty, bliskości i emocjonalnego wsparcia.

Emocjonalna reaktywność - stopień konfliktowych uczuć, obejmujących poczucie winy, niepokój, nieufność, urazy i gniew skierowany do rodziców.

Pseudoindywiduacja - oznacza pozorną autonomię a faktycznie zależność od rodziny. (unikanie konfliktów, postrzeganie siebie jako potrzebujących ciągłej pomocy innych, odwiedzanie członków rodziny dla uzyskania aprobaty i wsparcia w tym finansowego).

Rodzice których własna indywiduacja nie przebiegała prawidłowo, prawdopodobnie będą ustalać interakcyjne wzory, które obejmują intensywne emocjonalne odcięcie, trójkąty, koalicje, konflikty, lub procesy projektowania.

Proces indywiduacji wpływa na obecny i przyszły rozwój każdej jednostki. Gdy przebiega prawidłowo to kreuje:

koherentną tożsamość i zdolność do nawiązywania bliskich relacji.

Rozwój tożsamości

Większość teorii rozwoju trwającego przez całe życie (life span) kładzie nacisk na budowanie dojrzałej tożsamości - wyrazem jest adekwatne rozwiązywanie dorosłych rozwojowych zadań( ideologia, zawód styl życia).

Rozwój zdolności do bliskości

Erikson definiuje bliskość jako zdolność do angażowania się w związki oparte na etycznej wrażliwości, tendencji do dotrzymywania zobowiązań nawet kosztem znaczących poświęceń i kompromisów.

Kiedy strategie rodziny hamują indywiduację, lub zbytnio kontrolują tożsamość młodego dorosłego, młody dorosły musi ten problem jakoś rozwiązać.

1. Niektóre jednostki prosto dokonają fuzji z rodziną, pozwalając rodzinie kontrolować ich tożsamość (jest to poświęcanie swojej indywidualności i wolności).

2. Inni stają się buntownikami, oddzielają się od rodziny.

3. Jeszcze inni próbują rozwiązań które są kompromisem pomiędzy opuszczaniem i pozostawaniem w domu. Ci młodzi dorośli pozornie kontrolują swoją indywidualność ale paradoksalnie pozostają zależni od rodziny. Te zachowania przeszkadzają w próbach zarządzania swoją niezależnością życiową.

Wybór partnera - analiza z perspektywy trwałości związku

Powstaje pytanie, jakie czynniki decydują o dobrym czy niedobrym doborze partnerów, dlaczego jedne związki trwają inne zaś się rozpadają

Wpływ doświadczeń rodziny generacyjnej na wybór partnera

Rodzina generacyjna dotyczy wyboru partnera na dwa odmienne i ważne sposoby.

Po pierwsze, doświadczenia rodziny generacyjnej pomagają kształtować wartości i oczekiwania które wnosimy do naszych związków; to znaczy, doświadczenia rodziny kształtują fundament dla naszego CL (comparison level) .

Po drugie, nasza rozwojowa historia, poziom i sposób osiągania indywiduacji od generacyjnej rodziny, wpływa na to kto dla nas jest atrakcyjny i na naszą gotowość do przyjmowania odpowiedzialności, która towarzyszy intymnemu dorosłemu związkowi.

Doświadczenia naszego uspołecznienia w rodzinie generacyjnej, jak również w bardziej obszernej kulturze, również dotyczą naszych oczekiwań tego jaka powinna być żona i mąż.

Reguły w rodzinie generacyjnej pomagają definiować oczekiwania młodej osoby odnośnie atrakcyjności partnera, partnerki.

Można czuć się bardziej komfortowo z osobą, która pochodzi z rodziny, w której były stosowane podobne reguły w regulacji różnych zadań (zatem podobieństwo).

Jednostka może nosić w sobie określone tematy rodzinne dotyczące wyboru partnera (jak powinien być). Są to określone filtry, które mogą mieć nasycenie religijne, kulturowe, ekonomiczne. One mogą mieć wpływ na ocenę atrakcyjności potencjalnego partnera.

Kwestie indywiduacji i wyboru partnera

Nieobecność w jednostce dojrzałego poczucia tożsamości to jednocześnie brak pełnej zdolności do nawiązywania bliskości. Może takie doświadczenie uruchamiać mechanizm wiązania się z innymi po to aby „uzupełnić nasze poczucie siebie".

Doświadczane trudności w indywiduacji mogą utrudniać dostosowanie się do intymnego związku z uwagi na istnienie liczącej się kontroli ze strony rodziny generacyjnej. Aprobata rodziny może stawać się najbardziej znaczącym i decydującym czynnikiem w wyborze partnera.

Odwrotnie,

indywidualni buntownicy przeciw rodzinie umyślnie mogą wybierać partnera którego rodzina nigdy nie mogłaby zaaprobować. Poczucie krzywdy, gniew i reaktywność ku rodzinie może być podstawą wysiłków aby sprzeciwiać się rodzinie przez przedstawianie im dylematu partnera nie do przyjęcia.

Znajdując partnera z „wymarzoną rodziną” mogą dokonać fuzji z nią. W tym przypadku bardziej liczy się rodzina niż partner. Rodzina jest czynnikiem pośredniczącym w jego wyborze.

Nieprawidłowo przebiegający proces indywiduacji odpowiednio powiększa prawdopodobieństwo, że decyzje o wyborze partnera będą oparte na nie spełnionej potrzebie i emocjonalnej reaktywności w stosunku do rodziny generacyjnej.

Ewolucyjne podejścia do selekcji partnerskiej

Ewolucyjna psychologia, oparta na teorii Darwina o naturalnej i płciowej selekcji zakłada, że wrodzone, psychiczno-fizjologiczne mechanizmy zakorzenione w ludziach, w decydujący sposób wpływają na wybory partnerów.

Ludzie, z reguły szukają partnerów, którzy posiadają cechy, które zapewnią im sukces rozrodczy, a potomstwu przetrwanie.

Ewolucyjna psychologia, w znacznej części, próbuje wytłumaczyć różnice między kobietami i mężczyznami w ich selekcji partnerskiej

Pierwszą różnicą między obiema płciami jest zaangażowanie się w tworzenie związku.

Kobiety kładą większy nacisk na wychowywanie potomstwa, dlatego muszą być bardzo rozważne przy wyborze partnera.

Mężczyźni przywiązują mniejsza wagę do wyboru partnerki na krótki okres (np. jedną noc), ale w przypadku potencjalnej żony, której instynkt rodzicielski jest dużo większy, ich wybór jest zbliżony do kobiecego.

W badaniu na temat zmian preferencji partnerskich przez ostatnie 60 lat, okazało się, że kobiety coraz bardziej cenią status ekonomiczny swojego partnera.

Mimo, że mężczyźni mniej cenią sobie możliwości finansowe wybranek, to jest to jednak tendencja malejąca na przestrzeni ostatnich 60 lat.

Odnośnie preferencji małżeńskich, mężczyźni mają w sobie ewolucyjne psychologiczne mechanizmy, które predystynują ich do angażowania się w większą liczbę krótkich związków partnerskich, pod tym względem są bardziej tolerancyjni.

Heteroseksualni mężczyźni są najbardziej zazdrośni o niewierność seksualną, w porównaniu z heteroseksualnymi kobietami i homoseksualnymi kobietami i mężczyznami

W poszukiwaniach płodnego i zdrowego genetycznie partnera, mężczyźni bardziej cenią zdrowie, urodę i młodość swoich partnerek, Kobiety preferują mężczyzn silnych, atrakcyjnych i zasobnych, wiedząc, że będą oni mogli zapewnić byt i bezpieczeństwo ich potomstwu.

Ograniczenia, krytyka teorii

Większość badań ewolucyjnych dotyczyła osób samotnych (studentów).

Większość badaczy ewolucyjnych uważa, że preferencje partnerskie są instynktowne i nie opierają się na statusie związku, dlatego status małżeński nie jest brany pod uwagę w badaniach.

Ewolucyjni badacze pytali badanych o cechy, które cenią w potencjalnych partnerach, zapominając o rzeczywistej roli tych cech przy selekcji partnerskiej.

Użyli oni tych danych jako dowodów udowadniający ich teorię, ale nie wytłumaczyli jak i dlaczego ludzie wybierają danego partnera.

Udowodniono, że demograficzne, ekonomiczne, czy społeczne trendy mają duży wpływ na zmiany preferencji partnerskich, na przestrzenie 50 lat badań, a podejście ewolucyjne „zapomina” o tym.

Teoria nie uwzględnia wpływów kulturowych

Większość ewolucyjnych badań, kładła nacisk na różnice płciowe i grupowe, zapominając o różnicach indywidualnych, które często są najistotniejsze (w świetle innych teorii).

Teoria targów małżeńskich - teorie ekonomiczne

Czym jest dobrane małżeństwo - brak wystarczającej wiedzy.

Wszystkie najpopularniejsze teorie dotyczące wyborów małżeńskich sporządzone przez naukowców wykorzystują

koncepcję „rynku małżeńskiego” i wskazują na analogię między poszukiwaniem odpowiednich współmałżonków i towarów i obsługi na rynku ekonomicznym.

Na zawarcie pierwszego małżeństwa w istotnym stopniu wpływają tzw. Targi małżeńskie.

Targi te, opierają się na zasadzie bliskości, polegającej na niedużej odległości geograficznej oraz czasowej.

Na przestrzeni tych targów, osoby wymieniają się informacjami w poszukiwaniu partnerów.

Zadaniem targów małżeńskich jest ustalenie dostępności partnerów, wiąże się to z prawdopodobieństwem zawierania związków małżeńskich.

Według tych teorii na rynku ekonomicznym możemy otrzymać towary i obsługę na jakie pozwalają nam nasze środki finansowe podobnie na rynku małżeńskim poszukują pożądanych partnerów zgodnie z tym co sami mogą oferować.

W każdej kulturze występuje pewne wyobrażenie osoby, która wzbudza zainteresowanie przeciwnej płci i nadaje się na żonę lub męża.

To co osoby na rynku małżeńskim próbują zmaksymalizować to cechy, które będą posiadali ich potencjalni partnerzy życiowi.

Te charakterystyki to wygląd zewnętrzny, zarobki, wykształcenie, charakter, osobowość, umiejętność współżycia i szereg innych cech.

Najtrwalszymi i najbardziej udanymi małżeństwami są takie małżeństwa w których małżonkowie są dla siebie bardziej atrakcyjni niż dla innych osób przeciwnej płci.

Przykładem mogliby być małżonkowie, którzy są na skali trójkami, ale dla siebie wzajemnie są ósemkami. Tych dwoje ludzi ceni się wzajemnie i nic nie jest w stanie osłabić ich zaangażowania w obecnym związku.

Odwrotnie te małżeństwa, w których małżonkowie są bardziej atrakcyjni dla wielu innych niż dla siebie nawzajem raczej nie osiągną sukcesu.

Małżeństwo ze średnią szansą osiągnięcia sukcesu, jeśli się taka zdarzy są to takie małżeństwa w których małżonkowie są dla siebie tak samo atrakcyjni jak i dla innych.

Drugim i pokrewnym wymaganiem dla dobrze dopasowanego małżeństwa jest otrzymanie przez współmałżonków tyle specyficznej atrakcyjności ile sami mogą zaoferować.

(wiązanie się z osobą, która jest dla niego czy dla niej adekwatnie atrakcyjna w zależności od tego, co sama może zaoferować na rynku małżeńskim)

Inna przydatna pojęciowo różnica występuje pomiędzy „rzeczywista atrakcyjnością małżeńską” i „pozorną atrakcyjnością małżeńską”. Pierwsza różnica wskazuje na to jak atrakcyjny będzie naprawdę współmałżonek, podczas gdy druga wskazuje na to jakim WYDAJE SIĘ on czy ona być na podstawie niekompletnej wiedzy o ich charakterystykach.

Decyzja o zawarciu związku małżeńskiego jest często podejmowana na podstawie pozornej atrakcyjności małżeńskiej a prawdziwą atrakcyjność można ocenić dokładnie dopiero po zawarciu związku.

Im bardziej zbieżna jest pozorna atrakcyjność z pozorną każdego ze współmałżonków, kiedy podejmowana jest decyzja o małżeństwie, tym większe prawdopodobieństwo sukcesu małżeńskiego.

Warunki sprzyjające optymalnemu dopasowaniu

Podstawowym wymaganiem dobrego początkowego dopasowania jest możliwość poznania dużej ilości i różnorodności potencjalnych kandydatów na współmałżonków, wystarczające ich poznanie i ocena ich atrakcyjności na podstawie nie tylko ich widocznych charakterystyk.

Ponadto bez wystarczającej „CYRKULACJI” na rynku KONKRETNA osoba nie będzie w stanie odpowiednio sprawdzić swojej własnej atrakcyjności.

Częstą przeszkodą wystarczającej cyrkulacji na rynku małżeńskim i związanie się z najodpowiedniejszą osobą jest przedwczesne zaangażowanie. (Wchodzenie w związek, który trudno jest zakończyć)

Im bardziej realistyczne będzie to wyobrażenie tym lepsze dopasowanie małżeńskie. W idealnych warunkach osoba podejmująca decyzje będzie miała wystarczającą wiedzę o sobie i innych przez doświadczenie na rynku małżeńskim i wcześniejsze doświadczenie heteroseksualne, aby dokonać realistycznej oceny.

Trudności w wyborze partnera z perspektywy teorii ekonomicznej

Szeroko rozpowszechnione odkładanie zawarcia małżeństwa do czasu uzyskania pełnego wykształcenia, kiedy czas na cyrkulację jest optymalny

Własna atrakcyjność ludzi i ich standardy atrakcyjności nigdy nie są stałe ale stabilizują się w ciągu pierwszych kilku lat dorosłego życia. Oczywistym jest to że, małżeństwa zawierane z w czasie, gdy te charakterystyki się gwałtownie zmieniają mogą się dobrze niedopasować na tle długotrwałej atrakcyjności małżonków.

Warunki sprzyjające wystarczającej „cyrkulacji” jak wskazuje ten termin, są prawdopodobnie lepsze w szkole średniej, szkole wyższej i na uniwersytecie

Dla wielu zatrudnianych osób z rynku małżeńskiego poszukiwanie współmałżonków jest ograniczone tylko do czasu wolnego od pracy i ten czas jest tym bardziej ograniczony dla ambitnych młodych ludzi rozpoczynających karierę zawodową.

Oddalanie się od miejsca zamieszkania i pochodzenia społecznego przed wyborem partnera zmniejsza prawdopodobieństwo, że będzie to wybranek na długi okres czasu i w pewnym stopniu zwiększa ryzyko zawarcia związku z kimś, kogo pozorna atrakcyjność jest dużo wyższa niż jego lub jej rzeczywista atrakcyjność.

Kohabitacja , Konkubinat w selekcji partnerskiej i relacje przedmałżeńskie.

Niezalegalizowany związek kobiety i mężczyzny jest określany jako konkubinat, kohabitacja

„małżeństwo bez papierka”

Pojęcie „kohabitacja” pochodzi od łac. słowa

cohabitare - współmieszkać

Związek kohabitacyjny tworzą dwie osoby płci przeciwnej, wspólnie zamieszkujące przez dłuższy okres, prowadzące wspólne gospodarstwo domowe i utrzymujące stosunki seksualne.

Czynniki sprzyjające kohabitacji

Postępująca emancypacja kobiet - nowe rozumienie społecznego znaczenia kobiet, (doskonalenie się, uniwersalność, podniesienie świadomości, wykształcenia, - wzrost niezależności, autonomii),

Maleje znaczenie rytuałów związanych z zaręczynami, zawieraniem małżeństwa, urodzinami i śmiercią,

Koszty zawarcia małżeństwa przewyższają koszty wyjścia z niego

Kontrola narodzeń - ( na plan dalszy -posiadanie dzieci, stabilizacji)

Nadmierne zaangażowanie zawodowe i obawa przed utratą pracy - praca zaczyna dominować nad życiem osobistym czy rodzinnym,
Brak pracy - odraczanie decyzji o małżeństwie i planowaniu rodzicielstwa,

Demokracje europejskie nie chronią instytucji małżeństwa i rodziny w wystarczającym stopniu, nie stwarzają warunków do jej rozwoju

Względy ideologiczne - filozofia życiowa oparta na lansowaniu wolności, niezależności, nieograniczonej rygorami prawa miłości

W krajach wysokorozwiniętych - zainteresowanie powrotem do tradycji

Badania porównawcze wolnych związków i małżeńskich

Kto wybiera (preferuje) związek nieformalny?

„EFEKT SELEKCJI”

osoby z odpowiednią „filozofią małżeństwa” i systemem wartości
nie ujawniają tendencji do zawarcia małżeństwa,
częściej żyją w konkubinacie niż inni.

Nieumiejętność utrzymania intymnych RELACJI

W związkach kohabitacyjnych istnieje ukryte założenie, że partnerzy w każdej chwili mogą się rozstać, ogranicza to wspólne i dalsze plany i planowanie potomstwa.

Może być zależność intelektualna i ekonomiczna - bierze się pod uwagę korzyści bycia z tym właśnie partnerem, partner powinien coś wnieść do związku, wykształcenie, pozycje społeczną

Są to zwykle ludzie o liberalnych poglądach i wartościach, tradycja ma mniejsze znaczenia, religijność nie jest ważna.

PŁEĆ A KOHABITACJA

Generalnie związki nieformalne są bardziej akceptowane przez mężczyzn niż kobiety- niezobowiązujący związek jest dla nich bardziej wygodny

Kobiety zorientowaną na karierę zawodową częściej wybierają kohabitację
Mężczyźni zorientowani na karierę bardziej dążą do małżeństwa - liczą na różne formy wsparcia

Kohabitujace kobiety są bardziej niekonwencjonalne w zachowaniach seksualnych, w podziale ról ze względu na płeć

Dla mężczyzn istotny jest stosunek do czasu wolnego (szczególnie młodych) - małżeństwo redukuje czas wolny, nadmiar obowiązków domowych, porzucenie przyzwyczajeń

Porównywanie związków małżeńskich z „doświadczeniem konkubenckim” z tymi bez takowego doświadczenia

„EFEKT KOHABITACJI”

Z części badań wynika, że małżeństwa, które były poprzedzone konkubinatem, są gorszej jakości (pod względem odczuwanej satysfakcji) od tych przechodzących od razu do małżeństwa.

Dłuższy czas kohabitacji zmniejsza prawdopodobieństwo ślubu.

Im dłużej małżonkowie żyli w wolnym związku tym większą skłonność przejawiali do rozwodu.
Konkubinat przedmałżeński powodował większe ryzyko rozwodu, nawet biorąc pod uwagę posiadanie potomstwa.
Bycie w wielu wolnych związkach przed ślubem jest zasadniczym powodem niestabilności małżeństw.

Osoby żyjące w wolnych związkach przedmałżeńskich wykazywały mniejsze zaangażowanie dla swojego małżeństwa i większą skłonność do rozwodów w przypadku kumulowania się problemów .

Związki kohabitujące a małżeńskie (różnice)

Kohabitujący inwestują w siebie
a małżonkowie w związek -rodzinę, nie licząc kosztów

Małżeństwa są bardziej tolerancyjne na różnice w wykształceniu partnerów - nie wpływa ona negatywnie na związek.
W związkach kohabitujących „paradoksalny efekt niższych dochodów”.

W związkach nieformalnych dominuje głównie egocentryczna orientacja (nastawienie na własny interes) stąd akceptowana jest konkurencja w zdobywaniu zasobów finansowych

Brak równowagi w dochodach partnerów destabilizuje związki nieformalne, natomiast stabilizuje małżeńskie
Kohabitanci częściej są przekonani, że powinni w jednakowych stopniu wspierać wspólne życie, akceptują rozdzielność majątkową,
nie inwestują w dom ale go utrzymują wspólnie,
Nie stwarzają sobie możliwości dysponowania majątkiem partnera.

W małżeństwie kobiety inwestują w produktywność swojego partnera, oni zaś kompensują to żonom, dzielą się dochodami, doceniają ich zaangażowanie w realizację obowiązków domowych.

Związki zalegalizowane otrzymują więcej transferów od rodziny, co przekłada się na większe bogactwo i wsparcie

W związkach partnerskich kobiety nie inwestują w produktywność partnera, bo nic na tym nie zyskują, że on zarabia więcej,
jest też brak wsparcia ze strony rodziny

Małżeństwo jest bardziej proekonomiczne - długoterminowy i przyszłościowy jego status pozwala generować dochód
Niestałość związku osłabia produktywność i akumulację dóbr.

Dzieci ze związków formalnych wychowują się w lepszych warunkach niż ze związków nieformalnych i osób samotnych

Poziom integracji związków nieformalnych i formalnych zależy w głównym stopniu od poczucia bliskości, stabilności, intymności, poczucia zaufania (w szczególności kobiet)

zarówno kohabitujący jak i żonaci mężczyźni korzystniej oceniają własną satysfakcję seksualną w porównaniu ze swoimi partnerkami

Im dłuższy staż tym słabsze zadowolenie ze związku partnerskiego.
tendencja ta jest niewidoczna w związkach małżeńskich

Im dłuższy czas trwania związku nieformalnego tym mniejsze zainteresowanie zawarciem małżeństwa i posiadaniem potomstwa

Kohabitujący inwestują w siebie a małżonkowie w związek -rodzinę, nie licząc kosztów.

Zdrowie, patologia

Kohabitujący częściej cierpią na depresję niż poślubieni partnerzy.
Dla kobiet kohabitujacych sytuacja jest równie niepewna jak dla rozwiedzionych

Kohabitujący częściej mają problem z alkoholem niż małżonkowie i osoby samotne, bo małżonkowie są bardziej konwencjonalni w zachowaniu i stylu życia

Agresja jest dwa razy większa wśród kohabitujących niż małżonków,
dotkliwa przemoc jest 5 razy częstsza.
Częściej - nadużycia seksualne wobec dzieci;
Małżeństwo spowalnia proces rozwoju agresji i przeciwdziała jej generowaniu się

Rodzina pochodzenia

Kohabitujący młodzi rzadziej mieszkali w rodzinie pochodzenia z obojgiem rodziców, częściej wychowywani byli tylko przez matki.
Mężczyźni z rodzin pełnych częściej planują małżeństwo.
Kobiety pochodzące z rodzin niezgodnych i rozwiedzionych częściej decydują się na kohabitację

Teoria (model) społecznej wymiany w budowaniu i rozwoju związku

teoria społecznej wymiany. - głębiej „wchodzi” w badanie mechanizmów doboru partnerów niż teorie rynku (bardziej socjologiczne nastawienie)

Ta perspektywa jest ekonomiczną metaforą, która postrzega związki jako "rozszerzone rynki". Jednostki są spostrzegane z perspektywy osiągania własnych interesów tj. maksymalizowania zysków i pomniejszania kosztów.

Jednak, cel maksymalizowania zysków w intymnym, bliskim związku różni się znacząco od rynku.

Tu mamy do czynienia z podmiotami, partnerami, którzy są współzależni od siebie.

Podejścia społecznej wymiany podkreślają wewnątrzosobowe i interpersonalne czynniki, które razem starają się wyjaśniać rozwój relacji.

Kluczowe pojęcia

interpersonalna atrakcyjność, ufność, zaangażowanie, miłość, zależność i współzależność.

Te pojęcia nie są rozłączne, każde z nich akcentuje inny wymiar mający znaczenie w bliskiej relacji międzyosobowej.

Badania na temat przewidywania stabilności pod wpływem czasu sugerują, że trudniej jest przewidzieć stabilność związku przez wymianę społeczną i rodzaje współzależności, niż przez satysfakcję czy zaangażowanie.

Interpersonalna atrakcyjność

W świetle tej teorii na proces wybierania partnera, zatem na proces wzajemnie zależnej od siebie wymiany w związku największy wpływ ma stopień interpersonalnej atrakcyjności.

Teorie wymiany używają takich pojęć jak nagrody, koszty, wyniki, porównania poziomów aby zrozumieć interpersonalną atrakcyjność.

Nagrody i koszty mogą mieć bezpośredni wpływ na odczuwanie przez partnera atrakcyjności związku dla niego.

Liczy się tu bilans nagród i kosztów dostępnych w związku. Im bardziej korzystny bilans tym wyższy stopień interpersonalnej atrakcyjności.

Nagrody i koszty, które są spostrzegane w związku (faktycznie czy potencjalnie) funkcjonują jako "filtry", które zwężają lub rozszerzają alternatywę dotyczącą ewentualnych partnerów (w aspekcie ich atrakcyjności).

Jednak, nacisk na podobieństwo nie wyłącza możliwości, że jednostki będą atrakcyjne dla innych osób, które znacznie się różną odnośnie wybranych nastawień, wartości lub cech.

Od tego, jakie filtry są aktywizowane w wyborze partnera zależy stosowana reguła atrakcyjności - podobieństwo czy uzupełnianie.

Jedne cechy mogą być atrakcyjne z uwagi na podobieństwo, inne zaś z uwagi na uzupełnianie „nas”.

Atrakcyjność nie jest wystarczająca, aby przekonywać o chęci spędzenia reszty swojego dorosłego życia z danym partnerem. Ta chęć wymaga obecności wysokiego poziomu ufności do partnera, silnego zaangażowania w związek, głębokiego uczucia i miłości do partnera, wysokiego stopnia współzależności w granicach związku.

Ufność

Ufność, zaufanie odnosi się do przekonania, że partner nie będzie będzie dążył do niesprawiedliwej przewagi.

Ufność jest ważna w rozwoju związku, ponieważ pozwala osobom pozbywać się kalkulowania, a wzmacnia orientację temporalną na osiąganie celów w przyszłości, pozwala budować wiązek w perspektywie długoterminowej. Zaufanie wzmacnia poczucie bezpieczeństwa w związku, zwiększa zaangażowanie w związek.

W sytuacji braku zaufania, osoby są zorientowane na osobiste sprawy czy problemy a nie problemy partnera jak i związku teraz i w przyszłości.

Zaangażowanie

Zaangażowanie odnosi się do stopnia, w jakim jesteśmy skłonni pracować na rzecz kontynuacji związku, jest to chęć pracy nad związkiem - to odróżnia coraz bardziej intymny i jedyny związek od przypadkowego i nie zmieniającego się.

W miarę zwiększającej się ufności, wzrastającego zaangażowania w związek rewizji mogą ulegać początkowe oczekiwania, czas realizacji różnych zamierzeń, np. osiągnięcie określonego statusu ekonomicznego - może on być "umieszczany gdzieś w nieokreślonej bliżej przyszłości".

To sugeruje, że osoby, które doświadczają wysokiego poziomu zaangażowania w związek czują wysoki stopień solidarności ze swoim partnerem i pracują na rzecz trwania związku. Starają się go ulepszać, są skłonne poświęcać się dla niego, inwestować w niego i łączyć osobiste cele z dobrem partnera.

Jak to uczucie solidarności i poświęcenia dla związku rodzi się (wynurza się), partnerzy stają się bardziej obojętni na alternatywne związki.

Ta nieobecność kontroli (bo jest niepotrzebna) i to budujące się zaangażowanie daje w rezultacie to, że partner i związek stają się centralnym aspektem czyjegoś życia.

To znaczy, im większe jest zaangażowanie partnerów tym bardziej staje się realna perspektywa trwania związku w przyszłości.

Zaangażowanie powoduje, że związki rozwijają się przez cały czas.

Związek może być przechodzić krytyczne okresy, lub punkty zwrotne, ale to go nie rozbija, a wręcz przeciwnie prowadzi do głębszego poziomu zażyłości i związania. (zazwyczaj).

Pogłębianie poczucia ufności i zaangażowania przez jednego partnera musi być oparte na wierze, że on czy ona podzielają podobne zainteresowanie i zaangażowanie w związek.

Znaczenie miłości

Gdyby osoby zostały zapytane dlaczego wzięły ślub, najczęstszą odpowiedzią byłaby ta posiadająca wzmiankę o miłości, którą czują do partnera. Wbrew wszystkiemu, pogląd, że ludzie jako powód zaangażowania podają miłość, miłość pozostaje trudna do zdefiniowania.

Psychologia jako nauka nie definiuje wprost istoty pojęcia miłość. Przyczyną tego stanu rzeczy jest fakt, że na gruncie psychologii nie został dotychczas opracowany jed­nolity model miłości, który pozwalałby na precyzyjne jej określenie.

. Z tego względu najczęściej spotykamy się z próbami operacjonalizacji terminu "miłość", czyli z tworzeniem opisowo-operacyjnych definicji miłości, głównie na użytek badań nad tym zjawiskiem.

W tym kontekście, wciąż aktualnym zdaje się być stanowisko E. Fromma, który wskazując na aktywny charakter miłości, mocno podkreśla, że "kochać to przede wszyst­kim dawać, a nie brać", dlatego prawdziwa miłość polega na działaniu, a nie biernym doznawaniu.

Zdaniem tegoż autora zdolność do dawania nie wyczerpuje istoty miłości aktywnej.

Ważnymi elementami tak rozumianej miłości są przede wszystkim: troska i zainteresowanie partnerem interakcji;

poczucie odpowiedzialności za jego życie i roz­wój;

poszanowanie indywidualności i niepowtarzalności osoby kochanej i co ważniej­sze, poznanie obiektu miłości (Fromm, 2000).

Zdaniem E. Aronsona (Aronson i in., 1997) terminem miłość posługujemy się dla określenia tak różnych relacji międzyludzkich, jak te, które istnieją np.

między roman­tycznymi kochankami, rodzicami i dziećmi, bliskimi przyjaciółmi oraz między małżon­kami.

W rozwijających się związkach, wydaje się być rozsądnym postrzegać miłość jako zarówno " przyczynę " rozwoju związku jak i " wynik " pochodzący z intymnego związku.

Jako przyczyna, uczucia miłości przyczyniają się do naszej atrakcyjności dla partnera, naszej chęci zaufania partnerowi, naszego zaangażowania w związek i naszego poczucia zażyłości w związku.

Pozytywne uczucie, które mamy dla naszego partnera mogą wzmacniać nasze uprzednie zainteresowanie i podniecenie partnerem (atrakcyjność), nasze zaufanie, które będzie wykorzystywane (ufność), nasze poczucie związania i lokaty w związek (zaangażowanie) i naszego poczucia bliskości, powodzenia i współzależności (zażyłości).

Miłość jest emocją która wynurza się z pozytywnych i intymnych interakcji z partnerem, przez to przyczynia się do doświadczenia partnera w ich związku jako wyjątkowego i specjalnego.

Z tej perspektywy, miłość i romantyczność są wśród większych korzyści pochodzących ze związku.

Takie uczucie płynące od kogoś wymaga od obojga kontynuowania inwestowania w związek.

Spostrzegana wzajemność

Jednak, tak jak było w przypadku z ufnością i zaangażowaniem , to jest ważne dla uczucia miłości i romantyczności aby były odczuwane jako odwzajemnione.

Jest to warunek poczucia bezpieczeństwa w związku, niesłabnącego zaangażowania w związek, ufania partnerowi i większego zmotywowania, aby działać w sposób opiekuńczy i altruistyczny.

Doświadczenie miłości jest pośród ważniejszych czynników wzmagających lub hamujących rozwój związku.

Jak miłość postępuje, to buduje wzajemną atrakcyjność, ufność i zaangażowanie, powiększa prawdopodobieństwo, że związek będzie doświadczany jako wyjątkowy, jedyny i trwały.

Dla niektórych osób jednak, najbardziej wydatnym względnym wynikiem może być unikanie samotności albo osiągnięcie finansowego bezpieczeństwa .

Podczas gdy istniejącym dominującym kulturalnym oczekiwaniem jest to, że związki są oparte na fundamencie miłości , proces wyboru partnera musi być kierowany na bardziej złożonym poziomie .

współzależność

Współzależność może być definiowana jako stopień wzajemnego wpływania partnerów na siebie i obustronna zależność od związku.

Współzależność, innymi słowy, jest bilansem zależności, która istnieje w granicach związku.

Paradoksalna prawidłowość

Satysfakcja jednego partnera zależy od poziomu satysfakcji osiąganej przez drugiego.

Działanie w najlepszym interesie partnera staje się najlepszym sposobem uzyskiwania zysków dla siebie.

W bliskim związku, gdzie celem jest osiąganie i podtrzymywanie wysokiego poziomu intymności, osoby nie mogą działać jedynie we własnym interesie, ponieważ takie interesowne zachowanie podważa doświadczanie bliskości.

To z kolei generuje poczucie krzywdy i nieufności, braku wzajemności i sprawiedliwości w granicach związku.

Wysoki stopień współzależności w diadzie jest osiągany wówczas, kiedy obaj partnerzy zrozumieją, że działanie w najlepszym interesie dla partnera staje się jedyną drogą otrzymywania korzyści dla siebie.

Kiedy te czynniki są obecne, partnerzy mogą być traktowani jako dzielący wysoki poziom zależności od związku.

To dzielenie zależności lub współzależność , jest konieczne dla wielu z nas aby czuć, że związek będzie posiadać specjalne i trwające cechy partnerskiego związku życiowego.

Zależność może być definiowana jako stopień w jakim polegamy na naszych partnerach w efekcie istnienia związku.

Chociaż większość z nas negatywnie reaguje na myśli bycia zależnym od kogoś, to ważnym jest aby ją odpowiednio rozumieć, aby nie hamowała rozwoju związku ale wspomagała jego satysfakcjonujące dla obojga stron trwanie.

Zależność hamuje rozwój relacji, kiedy nie ma równowagi.

Posiadanie partnera, który jest bardziej zależny niż my jesteśmy, generuje stres i napięcie. Kiedy taki brak równowagi będzie się utrzymywał, to partner niezadowolony, zazdrosny ponosi koszty, które mogą , ostatecznie, prowadzić do poszukiwania alternatywy.

Bycie bardziej zależnym partnerem jest również kosztowne, ponieważ wiąże się z doświadczaniem związku jako będącego poza naszą kontrolą.

Zatem koncepcja wymiany zakłada, że powodzenie związku zależy od akceptacji przez partnerów wysokiego poziomu współzależności.

Podczas gdy wszystkie związki, nie zważając na to w jakim punkcie stadium rozwojowym są, charakteryzują się jakimś stopniem współzależności,

model zakłada że wysokie poziomy współzależności, które wynurzają się w późniejszych stadiach rozwoju związku wynikają z doświadczenia, że w związku istnieje wysoki i równoważony poziom atrakcyjności, ufności , zaangażowania i miłości.

Silna atrakcyjność dla jednego partnera dla drugiej osoby i dla związku zależy od spostrzeganych rezultatów. One są determinowane w znacznej części przez subiektywne filtry, które osoby niejako wnoszą w związek.

Im większa nasza atrakcyjność dla partnera i partnera dla nas, tym jest bardziej prawdopodobne, że zaangażowanie w związek będzie wzrastało.

Atrakcyjność sprzyja budowaniu zaufania do partnera i nawzajem, a to buduje

Teoria Sternberga

Chociaż uczucie to ma wiele odcieni i odmian, zdaniem R. Stemberga (1986) naj­ważniejszymi atrybutami dla każdego związku małżeńskiego są: namiętność, intymność oraz zaangażowanie.

Namiętność jest konstelacją silnych emocji, tak pozytywnych (zachwyt, tkliwość, pożądanie, radość), jak i negatywnych (ból, niepokój, zazdrość, tęsknota), którym często towarzyszy silne pobudzenie fizjologiczne.

Z emocjami jakie towarzyszą miłości wiąże się silna motywacja do maksymalnego połączenia się z partnerem.

Dynamika namiętności w porównaniu z innymi atrybutami miłości jest dramatycz­na. Namiętność intensywnie rośnie, szybko osiąga swoje szczytowe natężenie i niemal równie szybko gaśnie. Namiętność nie może rosnąć w nieskończoność.

Załamanie wzrostu namiętności jest nieuchronną konsekwencją jej bardzo intensywnego wzrostu. Samo życie wymusza realistyczne spojrzenie na partnera i to jest przyczyną załamania namiętności lub jej przytłumienia. Istotą namiętności jest zaborczość i zachłanność, gdyż ludzie ją przeżywający odsuwają na plan dalszy inne rodzaje aktywności życio­wej. Nic więc dziwnego, że namiętność jest niekiedy porównywana z uzależnieniem od narkotyków, środków nasennych czy alkoholu gdyż jej zaspokojenie wymaga coraz większej dawki "czynników" ją wywołujących.

Intymność z kolei wyraża się w: poczuciu silnego związku z partnerem; pragnieniu dbania o jego dobro; szacunku dla niego; wzajemnym zrozumieniu; przekonaniu, że możemy na niego liczyć; przeżywaniu szczęścia w obecności partnera i z jego powo­du, umiejętności dzielenia się przeżyciami i dobrami, zarówno duchowymi, jak i ma­terialnymi; wymianie intymnych informacji; uznawaniu partnera za ważny element własnego życia, a w konsekwencji dawaniu mu emocjonalnego wsparcia.

Łagodna dynamika intymności sprawia, że siła uczuć składających się na intymność rośnie powoli i jeszcze wolniej opada. Wzrost intymności jest potrzebny szczególnie we wcześniejszych etapach związku, kiedy partnerzy pragną okazać sobie wzajemne zaufanie i zrozumienie.

W udanym związku małżeńskim najbardziej stabilnym składnikiem miłości, jak twierdzi R. Sternberg, jest zaangażowanie.

Czynnikami, które podtrzymują zaangażo­wanie i przyczyniają się do stabilności związku są:

wysiłek partnerów, który zapoczątkowuje proces samopodtrzymywania związku;

dodatni bilans zysków i strat uzyskiwanych w danym związku;

mała aktywność innych (alternatywnych) związków;

bariery przeszkadzające Zerwaniu związku. Bariery te mogą mieć charakter nie­formalny np. własny system wartości, naciski rodziców, przyjaciół, jak rów­nież charakter formalny - gdy związek został zalegalizowany jako

Zaangażowanie rozpatrywane w kontekście życia małżeńskiego jest rozumiane jako dążenie do trwałego związku oraz zmierzające do utrzymania tego związku pomimo występowa­nia różnych przeszkód.

Tak jak namiętność, będąca składnikiem miłości prawie w ogóle nie podlega rozumowi, a intymność podlega mu w niewielkim stopniu, tak zaangażo­wanie jest wysoce podatne na świadomą kontrolę ze strony kochających się ludzi.

Dzięki temu silne zaangażowanie partnerów (bądź jednego z nich), z jednej strony może być jedynym lecz skutecznym czynnikiem podtrzymującym związek, z drugiej strony zaś, świadoma zmiana decyzji odnośnie stopnia zaangażowania bądź też odwo­łanie tej decyzji sprawia, że związek może przestać istnieć z dnia na dzień.

Miłość w każdej diadzie małżeńskiej może mieć różne formy, a za przyczynę tego uważa się przewagę któregoś z wyżej wymienionych czynników lub ich dowolną kom­binację. W oparciu o kombinację trzech składników miłości, Sterberg stworzył przed­stawioną niżej klasyfikację miłości.

Miłość romantyczna

Spośród różnych rodzajów miłości najbardziej fascynującą zdaje się być miłość romantyczna, czyli miłość od pierwszego wejrzenia. Człowiek zakochany miłością romantyczną charakteryzuje się specyficznym dla niej zespołem cech, które ujaw­niająsię w jego zachowaniu. Taki człowiek jest:

w najwyższym stopniu zafascynowany obiektem swojej miłości;

- akceptuje typową dla miłości romantycznej zasadę wyłączności;

kontakty społeczne poza związkiem są coraz bardziej zaniedbywane; zakochani miłością romantyczną pragną jak najczęściej przebywać ze sobą; zakochani miłością romantyczną bez zastrzeżeń stają po stronie partnera, dbają o jego dobro i bronią partnera przed wszystkimi zarzutami, w każdej chwili są gotowi do poświęceń;

- wygląd innych osób płci przeciwnej, a więc potencjalnych partnerów, staje się coraz mniej istotny, ich atrakcyjność się obniża, w miarę jak stabilizuje się zwią­zek oparty na miłości romantycznej

Niestety, taka miłość, choć przysparza wielu pięknych wzruszeń, w odniesieniu do zawarcia małżeństwa, jest jednak w pewnym stopniu "ślepa".

Zakochany bowiem, mimo że cieszy się, iż odkrył drugiego człowieka, uważa go za ponętnego i fascynującego, nie dostrzega jego wad czy uchybień, gdyż cały świat, nie mówiąc o ukochanym czło­wieku, postrzega przez "różowe okulary".

W tym wzajemnym "lgnięciu do siebie" wiele jest z tzw. "chemii miłości", która powoduje różnorakie zmiany neuro­logiczne w mózgu, a co za tym idzie, zmiany w procesie postrzegania, oceny sytuacji, podejmowania decyzji itp. Na powstanie tego rodzaju miłości istotny wpływ mają takie czynniki jak: występowanie pewnych oczekiwań wobec partnera, które związane są z istnieniem wzorca, ideału ukochanej osoby, lub jak to określił seksuolog John Money - tego rodzaju miłość wiąże się z posiadaniem miłosnej mapy; dzięki której bezbłędnie identyfikujemy odpowiedniego partnera.

Zakochaniu się sprzyjają również: odpowied­nia sytuacja bodźcowa, związane z tym pobudzenie emocjonalne oraz atrakcyjność nowo poznanej osoby. Na występowanie miłości romantycznej najbardziej podatne są osoby o niskiej samoocenie i słabym poczuciu kontroli wewnętrznej. Osoby takie nie mogąc kontrolować wielu wydarzeń niezależnych od ich woli, intensywniej ulegają pozytyw­nym sygnałom płynącym od tej ,jedynej" osoby, łatwiej poddają się wielorakim stanom emocjonalnym oraz szybciej uzależniają się od innych (

Z opisanej wyżej definicji wynika, że osobowość romantyczna jest: "stanem inten­sywnego zaangażowania się wobec drugiego człowieka, jest głębokim pożądaniem, tęsknotą za partnerem, doświadczeniem jakiegoś krańcowego, niekiedy niemal eksta­tycznego przeżycia miłości, przy równoczesnym współwystępowaniu intensywnego ogólnego pobudzenia fizjologicznego" (

Miłość neurotyczna

Przykładem takiej sytuacji może być tzw. miłość neu­rotyczna, której wiele uwagi w swoich pracach poświęciła K. Homey (1976). Autorka twierdzi, że miłość neurotyczna charakteryzuje się pewnym określonym zespołem cech, które warunkują specyficzny sposób przeżywania miłości i zachowania się. Podstawo­wymi cechami miłości neurotycznej są:

- przymusowość - takjak osoba normalna pragnie być kochaną i w miłości znaj­duje przyjemność, tak neurotyk uważa, że musi być kochany i w miłości znaj­duje ulgę;

nienasycenie - osoba neurotyczna bez końca żąda coraz to nowych dowodów miłości i chce być kochana przez wszystkich bez wyjątku; najbardziej dener­wującą jest dla niej sytuacja, gdy czuje, że jest niedostrzegana, bądź stwierdza, że inni cieszą się większym zainteresowaniem;

dążenie do zdobycia miłości bezwarunkowej - gdyż tylko taka miłość może zredukować stałe poczucie zagrożenia, które cechuje neurotyków; osoba neu­rotyczna jest świadoma swoich wad, które rażą otoczenie i dlatego chce być kochana "bez względu na wszystko i wszystkich";

Miłość dojrzała

Konkludując należy stwierdzić, że dojrzałość miłości małżeńskiej wyraża się, przede wszystkim w: poszanowaniu godności partnera; odpowiedzialności za rozwój jego i siebie samego; akceptacji partnera takim jakim jest; dostrzeganiu i w miarę możliwości zaspa­kajaniu potrzeb partnera; wierności wobec partnera; udzielaniu mu wsparcia w sytuacjach trudnych; zaangażowaniu skierowanym ku wspólnej przyszłości; zaufaniu i życzliwości wobec partnera; właściwej komunikacji, czyli komunikacji: życzliwej, ciepłej, szczerej, informującej, wspierąjącej i akceptującej

34

---