TECHNIKI PROJEKCYJNE
Definicje metody projekcyjnej:
L. K. Frank: „Projekcyjna metoda badania osobowości polega na przedstawieniu badanemu sytuacji bodźcowej, nie mającej dlań znaczenia arbitralnie ustalonego przez eksperymentatora.. ale zarazem takiej, która będzie mogła nabrać znaczenia przez to, iż osobowość badanego narzucie jej indywidualne znaczenie i organizację”
S. Deri, D. Dinnerstein, J. Harding, A.D. Pepitone: „Istotną cechą technik projekcyjnych jest to, iż odpowiedzi nie są traktowane zgodnie z ich brzmieniem, tj. w sposób, w który chciałby je pojmować badany, gdyby rozumiał wskazówki testu, lecz są one interpretowane zgodnie z pewną teorią psycholog. Dotyczącą reakcji podmiotu w sytuacjach testowych”.
W technikach projekcyjnych zadaniem podmiotu jest zorganizowanie (nadanie znaczenia lub zinterpretowanie) pewnej sytuacji bodźcowej, która nie ma w samej sobie jednoznacznej, narzucającej się struktury. Umożliwia nam to wgląd w jego predyspozycje bez jego wiedzy.
Aby umożliwić ukrycie rzeczywistych celów badacza stosuje się metodę, która polega na tym, że badany ujawnia swoje potrzeby i rzeczywiste wartości za pośrednictwem innej osoby lub postaci fikcyjnej, z którą, jak sądzimy, utożsamia się.
Przykład: technika kończenia historyjek - zazwyczaj prosi się badanego by
odpowiadał nie tak jak by sam się zachował lecz jak zachowałby się bohater opowiadania. W ten sposób badany ma większe szanse w sposób nieskrępowany ujawnienia swoich uczuć.
Nie należy jednak sądzić, że można w sposób bezpośredni wnioskować o cechach respondenta ze sposobu zachowania się, życzeń, ideologii i wartości postaci, z którą się on identyfikuje. „Projekcji” mogą podlegać różne poziomy osobowości np. sumienie, mechanizmy obronne itd. Dlatego zinterpretowanie takiego materiału jest na ogół bardzo złożone i wymaga poważnego szkolenia i doświadczenia
Techniki projekcyjne mogą być wykorzystywane tak i przez psychologa klinicznego jak i przez socjologa:
psycholog kliniczny ma do dyspozycji szereg wypróbowanych technik
projekcyjnych (np. test tematycznego postrzegania) oraz ma dostęp do standaryzowanych metod zbierania materiałów, punktowania wyników oraz sposobów interpretowania tych testów.
Socjolog natomiast nie ma do swojej dyspozycji wypracowanych technik projekcyjnych. Obecnie istnieje szereg różnorodnych technik, które zostały opracowane przez poszczególnych badaczy dla określonych celów, jednak tylko nieliczne z nich zostały użyte w więcej niż jednym badaniu, a żadna z nich nie posiada szerszej bazy eksperymentalnej. Techniki te różnią się od siebie np. stopniem skuteczności z jaką maskują swoje cele badawcze.
Techniki słowne:
Technika kojarzenia słów:
Oparta na klasycznej technice kojarzenia słów zastosowanej wiele lat temu przez Carla Junga w badaniach nad zaburzeniami psychicznymi.
Badanemu wymienia się pewną ilość słów, jedno po drugim i prosi się go aby podał pierwszą myśl jaka mu się skojarzy z każdym słowem.
Niektóre ze słów użytych jako bodźce mają charakter neutralny, inne pozostają w związku z badanymi postawami społecznymi.
Technika kończenia zdań:
Badanemu przedstawia się szereg niedokończonych zdań i prosi by je dokończył, kładąc z reguły nacisk na szybkość odpowiedzi.
Przykład: przy badaniu postaw wobec murzynów taki test mógłby zawierać zdania:
Kiedy Murzyn siada obok niego w autobusie, John...
Przejście przez dzielnicę murzyńską jest...
Murzyni są...
Treść odpowiedzi może umożliwić nam zdobycie poważnej wiedzy o badanym. Jeżeli jednak badani są na wyższym poziomie umysłowym istnieje mała szansa, że cel badania uda się dostatecznie ukryć, nawet jeśli dołączymy zdania o charakterze neutralnym dla zagadnienia.
Nadal jednak mało wiemy czy lepiej formułować zdania w trzeciej osobie („Murzyni, których John zna...”), czy też w pierwszej („Murzyni, których znam...”)
Technika kończenia historyjek i dyskusji:
Badanemu przedstawia się fragment historyjki bądź też dyskusji wystarczający aby zwrócić jego uwagę na dane zagadnienie, ale nie wystarczające aby można było stwierdzić jak zdarzenia potoczą się dalej, następnie prosi się badanego by dorobił zakończenie
Przykład:
„X, który wychował się w przekonaniu, że wojna niczego nie załatwia, melancholijnie rozważa możliwość powołania go do wojska. Spotyka swojego przyjaciela i idą razem na piwo.
Y, został powołany do wojska i znajduje się obecnie w drodze do swej jednostki. Mówi on X-owi, że spodziewa się, iż poślą go na teren działań wojennych na Pacyfiku. Perspektywy te bardzo go cieszą i powiada, że z prawdziwą przyjemnością zrzuci ubranie cywilne i włączy się w działania wojenne.
Jak jest możliwe, pyta X, że.......”
Stosuje się też pytania o charakterze projekcyjnym, które podobne są pod pewnym względem do zwykłych pytań otwartych. Pytanie może dotyczyć np. pewnego fikcyjnego zdarzenia, np. „Przypuśćmy, że przyleciał na naszą planetę człowiek z Marsa i Pan był pierwszą osobą, która miała mu odpowiedzieć na pytanie jacy ludzie żyją na świecie. Co by Pan odpowiedział?”.
Kwestionariusz Levinsona - składa się z 8 pytań dot. niezwykłych wydarzeń lub przeżyć, które mogłyby mieć duże znaczenie emocjonalne dla badanych. Odpowiedź jest kodowana wg zespołu kategorii, o którym zakłada się, że obejmuje wskaźniki wysokiego lub też niskiego etnocentryzmu.
Techniki obrazkowe:
Test tematycznego postrzegania:
Składa się z serii niejednoznacznych obrazków. Badanego prosi się aby opowiedział historyjkę na temat każdego obrazka („Co się tam dzieje obecnie?”, „Jak do tego doszło?”, „Co będzie w przyszłości?”)
Zakłada się, że w ten pośredni sposób badany powie nam coś o sobie samym
Każda postać w toku akcji, którą badany się interesuje, z którą, jak sądzimy, może się identyfikować, jest środkiem za pomocą którego może on wyrażać własne skłonności.
Jednak nawet przy zastosowaniu tego testu owe podstawione tendencje mogą ulec przekształceniu na skutek działania nieświadomych mechanizmów obronnych, lecz test ów często dostarcza także wskaźników działania owych mechanizmów.
Test stosunków międzyludzkich:
Został opracowany przez ekipę badaczy z uniwersyteckiego studium stosunków międzygrupowych
Składa się z 10 rysunków, z których każdy przedstawia jakąż niejednoznaczną sytuację kontaktu międzygrupowego.
Jeden z obrazków przedstawia np. scenę w czasie meczu koszykówki, w której zawodnik o białej skórze leży na podłodze, a nad nim stoi zawodnik Murzyn
Inny obrazek może przedstawiać scenę w restauracji, w której w drzwiach stoi trzech Murzynów i rozmawia z kelnerem, który podniósł rękę.
Każda ze scen może być interpretowana jako przedstawiająca bądź nie przedstawiająca konfliktu.
Badanych prosi się aby o każdej scenie opowiedzieli krótką historię, które są później oceniane w zależności od tego czy pojawił się w nich konflikt, jak dalece badani potępiają ów konflikt, jak zostanie on rozwiązany itd.
Test porządkowania obrazków (Tomkins):
składa się z 10 scen, z których każda składa się z 3 obrazków.
badani mieli uporządkować te obrazki w kolejności czasowej oraz ułożyć historyjki na ich temat
sposób ułożenia obrazków dostarczał bardzo prostego wskaźnika natężenia postaw (test ów mierzył postawy wobec pracy), podczas gdy sama treść opowiadania dostarczała materiału umożliwiającego wgląd w ukryte czynniki wyznaczające owe postawy
Test sytuacji społecznych (Radke, Trager, Davis):
Składa się z szeregu obrazków (przedstawiały one dzieci w szkole, na placu zabaw czy na ulicy) oraz z szeregu pytań dołączonych do każdego obrazka
Test ten badał wyobrażenia i postawy dzieci dotyczące jak Murzyni i biali czy protestanci, katolicy i Żydzi
We wszystkich przypadkach przeprowadzający wywiad określał przynależność grupową postaci na obrazku w toku wywiadu.
Na podstawie reakcji dzieci na różne obrazki określano natężenie ich poczucia przynależności grupowej oraz cechy przypisywane przez nie różnym grupom
Techniki zabawowe:
Techniki polegające na manipulowaniu lalkami:
Badano postawy małych dzieci
Evans i Chein przedstawiali dzieciom pewną ilość lalek „białych” i „kolorowych” i prosili je, aby bawiły się tymi lalkami w określony sposób np. w organizowanie przyjęcia, tak jakby kręciły film
Włączenie bądź wyłączenie z zabawy lalek kolorowych oraz role przeznaczone dla nich w tej zabawie dostarczały prostego, obiektywnego wskaźnika za pomocą którego mierzono postawy badanych wobec dzieci murzyńskich
2. Test lalkowy + materiał obrazkowy:
Hartley i Schwarz - badania nad postawami dzieci wobec dzieci z innych grup społ.
Malowane dekoracje zawierały elementy charakterystyczne dla dzielnicy katolickiej na jednym obrazku, dzielnicy żydowskiej na drugim oraz typowej dzielnicy zamieszkałej przez klasę średnią, pozbawioną religijnych znaków na trzecim obrazku.
Odpowiednio dobrane grupy rodzinne lalek umieszczano na tle różnych dekoracji i dzieci miały się bawić w takie sytuacje społeczne jak przyjęcie urodzinowe, jazda autobusem do szkoły itd.
Techniki psychodramatyczne:
Metoda ta wymaga aby badany odgrywał pewną rolę - bądź samego siebie bądź kogokolwiek innego, i pełniąc ją zachowywał się tak jak w realnej sytuacji życiowej.
Przykład: jeżeli badamy białego możemy mu kazać odgrywać rolę Murzyna - robotnika przemysłowego, który opuścił kilka dni w pracy i który musi wytłumaczyć się majstrowi w tej nieobecności
Sposób w jaki badany odgrywa swoją rolę, przeszłość jaką do niej dorabia, dadzą zapewne wiele materiału umożliwiającego poznanie jego postaw
Badacz może dokonać zapisu jego zachowań dla celu dalszej analizy, bądź też może je skategoryzować na miejscu stosując różne skale itp.
Psychodrama jest jednym wielu narzędzi, które nadają się do systematycznego badania umiejętności społ. Umożliwia ona postawienie badanego w sytuacji, w której możemy obserwować jak zachowuje się on w stosunkach z innymi ludźmi.
Wady technik projekcyjnych:
cel powyższych technik może być ukryty jedynie przed najbardziej naiwnym respondentem
złożoność samych technik oraz brak standaryzacji większości metod uniemożliwiają ich praktyczne zastosowanie w badaniach na większą skalę
mimo obiecujących zapowiedzi, że techniki projekcyjne będą metoda badawcza o rozległych zastosowaniach, umożliwiającą sięgnięcie głęboko pod zewnętrzną warstwę postaw i opinii - zapowiedź ta nie została jak dotychczas zrealizowana.
Jednak w najbliższej przyszłości techniki projekcyjne mogą odegrać największą rolę w intensywnych, prowadzonych a małą skalę, laboratoryjnych badaniach postaw społ.
Testy pozornie zadaniowe do badania postaw społ.
Newcombe - badania nad znaczeniem klimatu społecznego dla niektórych determinantów informacji:
Badanie to wykazało, że studenci będący zwolennikami gen. Franco mieli wyraźną tendencję do większego niż reszta znajomości tych faktów, które były dla Franco życzliwe oraz do nieznajomości tych, które były dla Franco nieżyczliwe
U studentów o orientacji antyfrankistowskiej występowała tendencja odwrotna
Newcombe komentuje te wyniki stwierdzając, ze jeśli chodzi o problemy trudne, domysły będą zapewne iść w kierunku zgodnym z postawami badanego.
Tego rodzaju stwierdzenia doprowadziły do rozwoju pośrednich, zamaskowanych technik badania postaw społecznych, polegających na zastosowaniu testu zadaniowego, dostatecznie trudnego lub złożonego, aby na sposób jego wykonania mogły mieć wpływ postawy badanego
W odróżnieniu od instrukcji, które są używane w niektórych testach projekcyjnych, w których zapewnia się badanego, że „poprawna” odpowiedź istnieje, tutaj każe się wierzyć, że istnieją odpowiedzi słuszne i błędne i stara się wzbudzić w nim dążenie do wypełnienia zadań tego testu możliwie jak najlepiej.
Campbell - reguła konstruowania takich testów:
„Znajdź takie zadanie, które będzie miało charakter rzeczowy dla twoich respondentów i, które wszyscy będą starać się wykonać możliwie dobrze. Uczyń zadanie dostatecznie trudnym bądź też weź taką dziedzinę rzeczywistości, w której badani mają małe doświadczenie lub też małą wiedzę. Wypełnij test treścią powiązaną z badanymi przez ciebie postawami. Szukaj w odpowiedziach błędów systematycznych bądź też jakiejkolwiek innej systematycznej tendencji w sposobie wykonania zadania. Jeśli takie odchylenia znajdziesz, wydają się one dostateczną podstawą do wnioskowania o postawach”.
Niektóre techniki pozornie zadaniowe używane dotychczas do badania postaw społ.:
Test informacyjny:
Hammond zastosował ten test m.in. do badania postaw robotników wobec nadzoru
Kwestionariusz zawierał 3 rodzaje pytań:
Pierwsza grupa składająca się z 8 pytań zmuszała respondenta do wyboru dwóch odpowiedzi, z której każda była równie błędna, ale w odwrotnym kierunku od odpowiedzi poprawnej, np. przeciętny zarobek robotnika w przemyśle wojennym w roku 1945 wynosił:
37 $, b) 57 $
Druga grupa składała się z 12 pytań i wymagała od respondenta odpowiedzi na pytanie w sprawie o której nie mógł on posiadać żadnej informacji
Trzecia seria pytań składała się z 12 pytań na stopień poinformowania (wprowadzone po to by przekonać respondenta, że odpowiada on rzeczywiście na test stopnia poinformowania) pomieszanych z 20 pytaniami wspomnianymi powyżej
Zbudowane przez Hammonda skale bezbłędnie wyłoniły grupę składającą się z członków związków zawodowych oraz grupę z dwóch klubów buisnessmanów.
Testy polegające na rozumowaniu:
dzięki laboratoryjnym badaniom procesów rozumowania wiemy, iż wnioskowanie sylogistyczne nie zawsze jest dokonane w sposób logiczny; bardzo często zależy ono od treści sylogizmu
W swych badaniach nad postawami wobec Japończyków Morgan posługiwał się testem sylogistycznym, w którym wszystkie alternatywne konkluzje były fałszywe.
Nadawał sylogizmowi charakter stwierdzeń abstrakcyjnych typu: „żadne A nie są B; niektóre C są B; z tych dwóch stwierdzeń należy wnioskować iż ...”.
Następnie napełniał je „treścią”: „godny szacunku człowiek nie popełnia czynów haniebnych”, „bombardowanie Pearl Harbour przez Japończyków było czynem haniebnym” , „Z tego należy wnioskować, iż...”.
Różnice w sposobie odpowiedzi na sylogizm podany w postaci neutralnej oraz w postaci naładowanej emocjami były przesłanką dla wniosków o postawach badanych wobec danej grupy.
Ocena opinii grupy:
Większość ludzi ma tendencje do przeceniania ilości osób zgadzających się z ich własnymi opiniami. Fakt ten skłonił badaczy do badania postaw społ., przez zwracanie się do respondentów z prośbą, aby ocenili jaki procent członków danej grupy zgodziłoby się z określonym poglądem
Są jednak też zastrzeżenia do tej metody:
Aczkolwiek u większości badanych zniekształcenia idą w kierunku zgodnym z ich życzeniami, u niektórych osób i w pewnych okolicznościach zniekształcenia te idą w kierunku przeciwnym (odzwierciedlają raczej ich lęki niż nadzieje). Nie przeprowadzono jeszcze dostatecznej ilości badań, które by wskazywały w jakich warunkach zniekształcenie w ocenie będzie miało tendencję do ujawniania nadziei a w jakiej lęków.
Ponadto niezbędna jest tutaj pewna ogólna znajomość opinii grupy, z którą można by skonfrontować opinie indywidualne. Inaczej będziemy musieli zastosować wątpliwą procedurę posługiwania się oceną przeciętną jako wzorcem do porównań
Testy postrzeżeniowe i pamięciowe (E.L. i R. E. Horowitz):
Badania nad kształtowaniem postaw rasowych
Zastosowano pewną ilość technik opartą na złożeniu, iż postrzeganie i pamięć są pod silnym wpływem zarówno indywidualnych predyspozycji jak i też przeszłości badanego
Jeden z tych testów (ang. the Aussage Test) polegał na pokazywaniu badanym skomplikowanego obrazu w ciągu 2 lub 3 sekund, po czym zadawano serię standaryzowanych pytań mających stwierdzić co badani spostrzegli i zapamiętali. Np. po pokazaniu obrazu na którym nie było murzyna zadawano pytanie „Co robił kolorowy mężczyzna stojący w kącie pokoju?”. Im starsze dzieci tym częściej „przypominały” sobie, że widziały Murzyna pełniącego funkcję służącego.
Test zasięgu spostrzeżenia składał się z serii plansz z których każda zawierała 10 rysunków. Pokazywano je dzieciom przez 10 sekund, a następnie proszono aby powiedziały jakie rysunki zapamiętały (w starszych grupach Murzyni zapamiętywani byli częściej)