Antyk XIX wiek pne do V wieku naszej ery.

Babilon: 2000 pne, "Gilgameusz i Eunmalisz"

Grecja:

1. epika- Homer, rapsodowie, oidowie- śpiewacy

2. liryka- Symonides, Tyrtejos, Safona, Tespis

3. dramat- Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Arystoteles

4. filozofia- Sokrates, Arystoteles, Zenon z Kition (stoicyzm)

Rzym:

1. literatura: Wergiliusz, Horacy, Owidiusz

2. filozofia: Seneka, Marek Aureliusz

Okresy rozwoju poezji i literatury:

1. Literatura grecka:

• archaiczny IX - V wiek pne

• klasyczny V - III wiek pne

• hellenistyczny III pne - 0 ne

• rzymski I - II wiek

• chrześcijański II - V wiek

inny podział:

• VIII wiek pne - epika

• VI-V wiek pne - liryka

• V wiek pne - dramat

• IV wiek pne - wielcy filozofowie

• III wiek pne - epigram

• Literatura rzymska

• archaiczny,

• cyceroński,

• augustowski,

• cesarski,

• Mit - opowieść wyjaśniająca w postaci alegorycznej i symbolicznej zjawiska natury, lub życia ludzkiego zgodnego z wierzeniami w dawnych religiach pogańskich.-jest opowieścią o stałej warstwie fabularnej i wyrażającej wierzenia danej społeczności. Wyrażają: lęk, niepokój, radość.

Funkcje mitu:

• poznawcze, związane z wyjaśnieniami zjawisk przyrody

• światopoglądowe, były podstawą do wierzeń religijnych

• sakralne, informowały o powiązaniach bóstw i obrzędach.

Rodzaje mitów:

• teogoniczne - opowiadające o bogach

• antropologiczne - o człowieku

• genealogiczne - o rodach królewskich

• kosmogeniczne - o powstaniu świata

• eschatologiczne - o pośmiertelnych losach człowieka

• archetyp - mity podające wzory zachowań i postępowania

Bohaterowie mitów:

bogowie, półbogowie, ludzie, demony, herosi

Forma mitów wyraża się przez metafory, alegorie i symbole.

Pojęcia etymologiczne i bohaterowie mitów:

Achilles- wojownik walczący pod Troją, odporny na rany dzięki kąpieli w Styksie; pięta Achillesa - w przenośni słaby punkt, Achilles ginie postrzelony w piętę, która nie była pomoczona wodami Styksu (za nią trzymała go matka).

Pandora- jedna z bogiń, trzymała w swojej puszcze wszystkie smutki świata; oznacza miejsce pełne nieszczęścia.

Herkules- bohater, za zabicie dzieci skazany na 12 prac; oznacza herkulesową siłę.

Ariadna- córka Minosa, uratowała życie Tezeusza, dając mu za radą Dedala nić, którą znaczył drogę z labiryntu; oznacza sposób wyjścia z kłopotów.

Augiasz- król, posiadał olbrzymią stajnię, z której od 30 lat nie usuwano nieczystości; Herkules przepuścił przez ową stajnie potok i wyczyścił wszystko w jeden dzień; oznacza symbol nieusprawiedliwionej buty.

Penelopa-miała córkę, która została strącona do Tartaru, została tam żoną Hadesa. Penelopa uprosiła bogów i Kora wyszła z podziemi. Jednak przedtem zjadła kilka nasion granatu i na 3 miesiące musi powracać do swojego męża. Wtedy na Ziemi panuje zima.

Prometeusz: ukradł z rydwanu boga słońca Heliosa promyk i zaniósł go ludziom. Za karę codzienne sęp wyjada mu wątrobę a w nocy ona znowu odrasta. Oznacza heroiczne poświęcenie.

Ikar- syn Dedala, w ucieczce z Krety wykorzystał skrzydła ptaków; zginął bo wbrew poleceniom ojca wzniósł się za wysoko; oznacza pęd do wiedzy, bunt...

Nike- bogini zwycięstwa.

Chaos, Uranos, Gaja, Okeanos, cyklopi, Kronos, Reja, Dzeus, Hades, Posejdon, Hera, Demeter, Hestia, Hektor,...

Homer- poeta grecki; żył w VIII wieku pne; pochodził prawdopodobnie z Azji Mniejszej; przypuszczalny twórca "Iliady" i "Odysei".

Epos- najstarszy gatunek epicki, wywodzący się z ludowych podań o legendarnych lub historycznych bohaterach z plemiennej przeszłości; są to dłuższe utwory, najczęściej źródłem eposy były mity, podania i baśnie.

Wyznaczniki eposu homeryckiego:

• zobrazowanie życia narodu na tle ważnego momentu w dziejach tej zbiorowości

• Herosi jako czołowe postacie w twórczości Homera

• obfitość scen batalistycznych

• akcja eposu dzieje się na planie boskim i ziemskim

• postępowanie bohaterów uzależnione od woli bogów

• złożoność kompozycji: wielowątkowość, epizody..

• patetyczny uroczysty styl

• inwokacja na początku eposu

• mnogość porównań homeryckich.

• "Iliada"(spisana w IV wieku pne, jest epopeją bohaterską):

Achilles "szybkonogi"	Hektor "mężny"
mściwy, porywczy, uparty, dumny, nieustępliwy, gniewny, dziki, zacięty, pewny siebie, okrutny, nieuczciwy, oddany przyjaciel	odważny, szlachetny, kochający, potrafił opanować lęk, wybrał postawę odpowiedzialności za swoje czyny, walcząc tak jakby mógł odmienić swój los, umiał pogodzić się z losem

Obydwaj znają swoje przeznaczenie; wiedzą, że czeka ich rychła śmierć. Cechuje ich męstwo i odwaga, waleczność, troska o honor i pragnienie sławy pośmiertelnej.

O wyniku pojedynku decyduje nie osobiste męstwo, ale przeznaczenie "los Hektora dobiegł swego kresu"

• "Odyseja"(połowa VIII, epopeja przygodowa): przedstawia dziesięcioletnią tułaczkę Odysa wracającego spod Troi po skończonej wojnie. Odys zwiedza wiele egzotycznych krajów, przeżywa moc niezwykłych przygód, zanim dzięki swej mądrości i pomocy bogini Ateny, będzie mógł wrócić do swej ojczystej Itaki i do czekającej go wiernej żony, Penelopy; retrospekcje, topos wędrówki

Arystoteles pomysłodawca dramatu satyrowego.

1. Poezja jest sztuka naśladowczą, nie wytwarza bowiem przedmiotów realnych, lecz tylko ich słowne podobieństwo.

2. W poezji istnieją rozmaite gatunki, które różnią się ze względu na sposób naśladowania.

3. Poezja działa na odbiorcę nie dlatego, że przedstawiane przedmioty są odpowiednikami rzeczywistości, lecz dlatego, że sposób ich przedstawienia rozbudza emocje odbiorcy.

Sofokles 496- 406 pne; tragediopisarz grecki, 120 sztuk, zachowało się 7; najważniejsze "Antygona", "Król Edyp", "Elektra"; zwrócił uwagę na przeżycia bohaterów:

• bohaterowie ze sfer królewskich a nawet bogowie

• czystość gatunku literackiego, dialog jako wyznacznik dramatu

• udział brali wyłącznie mężczyźni na koturnach i w maskach

• koryfeusz- przewodnik chóru, ubrany w kozie skóry

• w VII wieku pne Arion z Metyny nadaje cechy formy lirycznej

Cechy dramatu (od drama - dziać się) antycznego:

• podział na epizodiony i stasimony

• determinacja przez przeznaczenie

• pieśni kultowe zwane dytyrambami (na cześć Dionizosa)

• kult Dionizosa- boga winnej latorośli

1. Rzędy w teatrze były przeznaczone dla kapłanów boga

2. Dionizje - zabawy, 1. Dzień obchody, 2. Konkurs dytyrambiczny, 3,4,5 tetralogia (3 tragedie i 1 dramat satyrowy)

3. teatry znajdowały się koło miejsc kultu

• twórcy: Ajschylos, Sofokles, Eurypides, Heraklit z Efezu (budowa dramatu),Tespis,

Wyróżniki dramatu:

• pojęcie tragizmu- polega na skłóceniu dwóch różnych racji, nie możność rozstrzygnięcia tragicznej winy (Kreon)

• determinacja losów ludzkich (przeznaczenie)

• w dramacie brak narratora a akcja rozgrywa się za pomocą dialogu

• stosowanie udźwiękowienia

• tekst zasadniczy i poboczny (didaskalia)

• wyobrażalnym czasem, w którym ujęte są wydarzenia dramatu jest czas teraźniejszy

• budowa akcji: ekspozycja, akcja, punkt kulminacyjny, perypetia, rozwiązanie

Rola chóru:

• komentował wydarzenia na scenie, dialogi i monologi

• chór nie wpływał na zmianę i rozwój akcji

• "Antygona":

Prolog- rozmowa dwóch sióstr- ekspozycja dramatu (dialog)

Parodos- chór starców tebańskich, pieśń na wejście, radość z odparcia wroga.

Epizodion I - scena dialogowa, Kreon ogłasza wydany przez siebie zakaz grzebania ciała; wejście strażnika i informacja o pogrzebaniu ciała Polinejkesa przez nieznanego sprawcę (ciało jego brata walczącego po stronie Teb zostało pochowane).

Stasimon I - pieśń chóru; pochwała ludzkiego rozumu, który może ujarzmić przyrodę, nie może pokonać śmierci.

Epizodion II - wzrasta napięcie dramatyczne, strażnik przyprowadza Antygonę, która pochwycił na grzebaniu ciała poległego brata.

Stasimon II - wypowiedz chóru na temat tragicznego losu rodu Labdakidów.

Epizodion III - Hajman prosi o łaskę dla Antygony.

Stasimon III - chór sławi potęgę Erosa.

Epizodion IV - chór odprowadza Antygonę do lochu śmierci

Stasimon IV -

Epizodion V - pojawienie się Tyrezjasza

Stasimon V - pieśń chóru na cześć patrona Teb

Exodos- Zwiastun wchodzi z wiadomością o samobójstwie syna, który na wieść o śmierci Antygony odbiera sobie życie. Kreon dowiaduje się, że Eurydyka popełnia samobójstwo.

1. Konflikt tragiczny w "Antygonie":

• Kreon reprezentujący prawo świeckie, interes państwa i zbiorowości oraz racje rozumu, społeczeństwo

• Antygona reprezentująca prawo boskie i religijne oraz uczucia, jednostka

• Dysproporcje między winą tragiczną a karą:

• przyczyna śmierci Antygony był jej protest przeciwko prawu państwowemu, protest podjęty w imię prawa boskiego i miłości do brata

• wina tragiczna Kreona wypływa z ograniczonego charakteru praw jednostki i z mniemania o nieograniczonej władzy

• śmierć trojga bohaterów i beznadziejne życie czwartego

Wergiliusz 70 -19 rok pne - syn zamożnego garncarza, protektorat mecenasa Oktawiana Augusta, rozwinął swoje zdolności twórcze; na nagrobku ma napis:

"opiewałem pastwiska, wieś, wodzów"

• bukoliki (sielanki z życia pasterzy), georgiki ( poemat o rolnictwie)

• "Eneida" (epopeja na wzór Homera)

Horacius (Horacy) 65 pne w Wenuzie - 8 ne pod Rzymem; syn wyzwolonego niewolnika, studiował w Rzymie i Atenach, po czym walczył w armii Brutusa; bitwa pod Filipi; był wyższym urzędnikiem, początkowo miał mecenasa (Oktawian August) dzięki poparciu Wergiliusza; pierwsze utwory satyryczne później liryczne; napisał: "Sztuka poetycka", jako liryk podejmował tematy o miłości, wesołych biesiadnikach, przyjaźni, ojczyźnie oraz refleksje filozoficzne . Oparł się na filozofii Epikura i stoików - mistrz satyry.

O co poeta prosi Apollina:

• o zdrowie i natchnienie

• o łagodną starość

• o dorobek literacki

• o mądrość

• o umiejętność cieszenia się z tego co się posiada

• Oda: "Exegi monumentum aere perennius"

• utwór opowiada o twórczości poetyckiej

• przekonanie, że po śmierci autora jego dorobek literacki przetrwa wieki

• związek pomiędzy poezją Horacego o poezją grecką i uznanie jej zwierzchności

• poeta jako wychowawca, odgrywający ważna rolę w historii i nieśmiertelnego poprzez swoją twórczość

• "pomnik ze spiżu"- symbol trwałości dla potomnych

• "nie wszystek umrę" - przekonanie o sławie pośmiertelnej

"Biblia" - jest wyrazem monoteizmu

1. Pojęcie słowa:

• bibilion = księga

• bibilios = łodyga papirusowa

• Biblia składa się ze:

• Starego Testamentu XIII - I wiek pne

• Nowego Testamentu 51 - 96 rok ne

• Biblia jest trójjęzyczna:

• grecki

• staro-hebrajski

• aramejski

• Autorzy Biblii; ST: Salomon, Mojżesz, Dawid, anonimowe, NT: Jan, Marek, Łukasz, Mateusz

• Przekłady:

• Septuaginta (na język grecki) w Aleksandrii, obejmował ST, III - II wiek pne

• Wulgata przekład św. Hieronima, IV wiek ne, po soborze trydenckim wykładnia oficjalna

• Przekłady polskie:

• Katolickie

• Biblia królowej Zofii, zwana szaroszpatacką, XV wiek

• Biblia Leopolity, 1561

• Biblia Jakuba Wujka, NT 1593, całość pośmiertelnie w 1599

• Innowiercze

• Biblia Brzeska, kalwińska, 1563

• Biblia nieświeska, Szymona Budnego, ariańsko-socyniańska, 1572

• Biblia gdańska, luterańska, przekład przy współpracy kalwinów i braci czeskich, 1932

• Biblia Tysiąclecia, tłumaczona z języków oryginalnych, 1965

• Gatunki w Biblii: hymny, psalmy, poematy, przypowieści, eposy, kazania, modlitwy, dialogi filozoficzne, listy, kroniki

"Księga Rodzaju"- opis kolejnych czynności Boga - Stwórcy w ciągu 6 dni.

1. ziemia, niebo, światłość, ciemność, dzień, noc

2. woda, ląd, niebo, morze, rośliny

3. drzewa owocowe

4. gwiazdy, czas

5. zwierzęta

6. człowiek

"Księga Hioba" - autorstwo anonimowe; miejsce powstania Judea; akcja w Adonii; układ:

• prolog - prozatorski

• poemat - 6 części

• opisuje związek pomiędzy Bogiem a człowiekiem

• Hiob jako symbol wiary nigdy nie przemijającej

1. Monolog i dysputa z przyjaciółmi:

• Elitoz z Temanem

• Bilbob z Szumachem

1. Poemat o mądrości i monolog Hioba

2. Mowy Boga - Eliasz i prozatorski epilog

3. Arystotelowska koncepcja losów:

• zmienność perypetii czyli od cierpienia do radości

• cierpienie wyzwala heroizm, jest sensowne

1. Postawa Hioba jako lekcja godności ludzkiej, wierności Bogu, cierpliwości i godności, oraz winy człowieczej i odpowiedzialności.

Hiob przywrócony do dawnego stanu, żyje w dostatku, wśród potomstwa. Stał się symbolem cierpienia oraz katastrofy, tragedii i nieszczęścia. Dzieje Hioba są też symbolem ludzkiego heroizmu i cierpienia jako nieodzownego elementu życia i określenia pełni człowieczeństwa. Cierpienia uszlachetnia człowieka, pozwala zrozumieć innych (wątki u romantyków i poetów okupacyjnych.

"Księga Psalmów"

Psalm to utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymicznym; psalmy zbudowane są z wersetów a werset to całość treściowa zbudowana z dwóch lub trzech członów.

Wyróżniamy psalmy: błagalne, dziękczynne, pochwalne, filozoficzne, mądrościowe,...

• Psalm IIX

• człowiek jako "władca nad dziełami rąk Twoich"

• człowiek kochany jest przez Boga, "niewiele mniejszy od niebieskich mocy"

• pochwała świata stworzonego przez Boga

Przypowieści biblijne - przysłowie, maksyma, aforyzm; utwór narracyjny o treści pouczającej; ubogi w postacie, zdarzenia i realia, mający jednak ukryte znaczenie alegoryczne, symboliczne, odnoszące się do ogólnych prawideł egzystencji człowieka, ludzkich postaw, wobec przypadków życiowych.

• "O Siewcy" - opowiada o rolniku, który sieje zboże. Gdy ziarno upadnie na niegościnny grunt to nie wzrośnie. Ziarno porównane jest do wiary. Kiedy ono stąpi na człowieka o czystym sercu, w pełni się rozwinie i wyda swoje owoce.

• "O synu marnotrawnym" - pewien człowiek miał dwóch synów, jednak młodszy zabrał swoją część majątku i stracił ją żyjąc rozrzutnie. Gdy powrócił do ojca, ten przyjął go jak zmartwychwstałego. Drugi syn oburzył się, że jego nie traktuje podobnie. Syn jest symbolem człowieka, który błądzi a jednak odnajduje wiarę i receptę na dobre życie.

• "O miłosiernym Samarytaninie" - pewien Żyd został napadnięty przez zbójców, którzy go pobili i ograbili. Drogą na której leżał przejeżdżało dwóch Żydów; między nimi był rabin; nie pomogli napadniętemu... Dopiero samarytanin pomógł mu i zapewnił pieniądze na najbliższy czas. Miłosierny samarytanin jest symbolem człowieka, który nawet wrogom udziela pomocy.

"Księga Koheleta"

"wszystko marność i gonienie za wiatrem ( venitas venitatum et venitas)"

-podejmuje motyw rozważań na temat życia człowieka jego szczęścia i egzystencji. Mottem księgi jest powyższy cytat. Człowiek jest istota kruchą i przemija, podczas gdy Ziemia trwa wiecznie. Prawo przemijania powoduje, że człowiek nie zaznaje szczęścia, a życie jest tylko "gonieniem za wiatrem"

"Apokalipsa św. Jana" powstała w latach 94 - 96 ne za panowania cesarza Dominicjana; wzorowana na wcześniejszych tekstach Ezechiela, Daniela i Zachariasza - z greckiego apokalypssos - objawienie, odsłonięcie; to szczególny rodzaj opowieści biblijnej opisującej tajemnicę czasów ostatecznych. W Nowym Testamencie jest ostatnią księgą Biblii, zamykającą całość historii świętej. Katastrofizm; obraz kresu ludzkości, sąd boży, śmierć...

1. Filozofia

• Sokrates
  Sokrates zajmował się tylko człowiekiem. Zajmowało go jedynie to, co można było ulepszyć, czyli działał na polach etyki i logiki.

Jego poglądy etyczne można sformułować w trzy główne tezy: Cnota jest dobrem bezwzględnym. Cnota to według Sokratesa moralne zalety człowieka, właściwe tylko gatunkowi ludzkiemu, takie jak: sprawiedliwość, odwaga, panowanie nad sobą. Człowiek powinien zabiegać o dobro najwyższe nie licząc się z niebezpieczeństwami czy śmiercią, poświęcając dobra niższe i pozorne. Sokrates był pierwszym, który wyróżnił dobra moralne. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem. Sokrates widział związek pożytku z dobrem. Tylko to co dobre może być pożyteczne. Podobnie miał się stosunek dobra do szczęścia: szczęście wynika z cnoty. Cnota jest wiedzą. Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości: nikt umyślnie i z świadomością zła nie czyni. Wniosek: ludzie dążą do szczęścia i pożytku - prawdziwe szczęście i pożytek daje tylko dobro - prawdziwym dobrem jest cnota. Cnota, szczęście i rozum są nierozłączne.

• Platon
  Platon był idealistą, twierdził, że we wszystkich dziedzinach bytu i działania obok pierwiastków realnych, które są przemijające istnieją pierwiastki idealne, które są wieczne, i że pierwiastki idealne mają przewagę nad realnymi. Na czele jego filozofii stało pojęcie idei, a także dobra i duszy. Platon był przekonany, że istnieje byt idealny a byt realny jest od niego zależny. Dusza istnieje niezależnie od ciała a ciało jest niższe i zależne od niej. Złączenie z ciałem nie jest dla duszy niezbędne. Platon był przekonany, że istnieje wiedza wrodzona, rozumowa, niedoświadczalna i że wiedza zmysłowa jako zależna i niepewna musi jej być podporządkowana. Platon uważał, że właściwym celem człowieka są dobra idealne, i że dobra realne, jako niższe, powinny im być podporządkowane i traktowane tylko jako środki. Jednocześnie twierdził, że poprzez cele realne, względne, skończone, doczesne można w końcu osiągnąć cele idealne, wieczne.

• Arystoteles
  Arystoteles unikał rozwiązań skrajnych, był skłonny do uznania cząstki prawdy, jaka w każdym z rozwiązań tkwi. Arystoteles twierdził, że nie ma innych rzeczy niż realne, lecz ich osnową jest idealna ich istota. W rzeczach jednostkowych należy szukać ogólnej ich istoty. Poznanie odbywa się według Arystotelesa empirycznie, przy udziale zmysłów, lecz wyniki tego poznania są całkowicie realne. W etyce najwyższym dobrem nie jest cnota a szczęście. Szczęście rozumie się nie jako doznawanie przyjemności, ale jako działalność godną człowieka, rozumną i cnotliwą. Przez cnotę należy dochodzić do szczęścia. Od Arystotelesa pochodzi podział filozofii, wyodrębnienie logiki, opracowanie psychologii, nowe pojęcia metafizyczne takie jak: forma, materia, Bóg, energia.

• Stoicy
  Stoicy za najwyższe szczęście i dobro człowieka uznali cnotę (ten kierunek był pogłębieniem myśli Sokratesa). Stoicy głosili niezależność człowieka od natury i zgodność z nią. Szczęścia można według nich być całkowicie pewnym tylko gdy opanuje się zewnętrzne okoliczności lub się od nich uniezależni. Ponieważ to pierwsze było niewykonalne należało się od nich uniezależnić - należy zapanować nad sobą. Cnota to dobro jedyne - wszystko poza nią, na przykład pieniądze lub sława, może być Ÿle użyte i dlatego dobrem nie jest. Cnota nie polega stopniowaniu. Albo się ją ma albo nie. Aby dążyć do szczęścia należy zobojętnieć na dobra doczesne i kierować się w życiu wyłącznie rozumem a nie emocjami. Ideałem stoików był mędrzec, żyjący cnotliwie a przez to bogaty wewnętrznie i wolny, obojętny na emocje i uczucia, ni e przywiązujący wagi do dóbr materialnych.

• Epikureizm
  Punktem wyjścia dla epikurejczyków było założenie, że szczęście jest największym dobrem. Według nich szczęście polega na doznawaniu przyjemności a nieszczęście na doznawaniu cierpienia. Do szczęścia wystarczy jednak w zupełności brak cierpienia. Zdrowie ciała i spokój duszy zapewniają radość. Według epikurejczyków dobra, które posiadamy powinniśmy używać docześnie, bo dobro jest przemijające i jednorazowe - nie ma co liczyć na przyszłe bytowanie ("carpe diem" - chwytaj dzień). Są dwa zasadnicze sposoby na szczęście: cnota i rozum. Są to jednak tylko środki, i same w sobie nie są cenne. Człowiek nie powinien poddawać się myślom, gdyż te łatwo błądzą i dostarczają nowych cierpień. Wewnętrzny spokój, rozumne i cnotliwe życie prowadzą do osiągnięcia osobistego szczęści, które z kolei przyczynia się do szczęścia ogółu.

• Teatr grecki

1. Tragedia grecka.
   Tragedia była gatunkiem najwyżej cenionym przez starożytnych. Części składowe tragedii:

• prologos- informacje o wydarzeniach sprzed akcji wygłaszane przez aktora

• parodos- wejście chóru

• epeisodia- poszczególne epizody oddzielone

• stassimonami- wypowiedziami chóru,

• exodos- wyjście chóru

Obowiązywała zasada trzech jedności: miejsca, czasu i akcji.
Bohaterowie tragedii znajdują się w sytuacji trudnej, bez wyjścia. Są uwikłani w konflikt pomiędzy własnym działaniem a siłami wyższymi: losem, prawami historii, normą moralną. O sytuacji bohaterów decyduje los, fatum. Istotą tragedii jest konflikt tragiczny. Polega on an istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie ma wyboru. Każde posunięcie zbliża bohatera do katastrofy.
Podstawowym pojęciem tragedii jest katharsis, czyli dosłownie oczyszczenie, stanowiące cel tragedii. Jest to stan wywołany wpływem tragedii, która ukazując ludzkie dramaty wzbudza litość i trwogę. Przeżycie katharsis miało usunąć z duszy widza wszelkie negatywne uczucia i emocje. Po części wstępnej następowało zawiązanie akcji, póŸniej zaś kolejne perypetie prowadziły do katastasis (spiętrzenie trudności) i w końcu do katastrofy głównego bohatera.

2. Teatr grecki.
   Budowla teatralna składała się z półkolistej, amfiteatralnej widowni. U stóp amfiteatru znajdowała się okrągła powierzchnia zwana orchestrą, na której poruszał się chór. Poza orchestrą naprzeciw środkowych miejsc widowni znajdowało się podwyższenie zwane proskenion. Na nim wznoszono budynek, którego front przypominł świątynię lub pałac. Była to skene. Akcję można było rozgrywać na trzech poziomach: orchestra, proskenion i dach skene.

2. Poglądy Arystotelesa w poetyce

Arystoteles był pierwszym filozofem, który poezję traktował jako osobną dziedzinę sztuki a jej opis podporządkował ustaleniu pewnych reguł (norm) - Poetyka. Arystoteles swoje dzieło adresował do poetów - wyjaśniał im jak należy tworzyć. Uwagi teoretyczne formułował na podstawie epopei Homera i tragedii greckich. Według Arystotelesa:
Poezja (literatura) jest sztuką naśladowczą, nie wytwarza bowiem przedmiotów realnych a tylko ich słowne podobieństwo. W poezji występują różne gatunki, które różnią się sposobem naśladowania: epopeja i dytyramb naśladują za pomocą narracji, tragedia przez przedstawienie działających osób. Tragedia działa silniej na odbiorcę (wywołuje litość i trwogę) niż epopeja. Arystoteles przez to wyżej ceni tragedię. Miarą wartości poezji jest nie prawda a reakcja odbiorcy - najpełniej oddziałuje na widza tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy - katharsis. Poezja różni się od nauki. W odróżnieniu od dzieł naukowych poezja przedstawia tylko to co jest prawdopodobne lub konieczne a nie całą prawdę. Poezja działa na odbiorcę nie dlatego, że przedstawione przedmioty są bliskie rzeczywistości, a dlatego, że sposób ich przedstawienia wywołuje odpowiednie reakcje. Sztuka według Arystotelesa ma charakter twórczy, kreacjonistyczny. Poeta jest nie tylko odtwórcą zdarzeń z życia ale przede wszystkim twórcą autonomicznego świata literatury.
Arystoteles nie zajmował się liryką, gdyż zaliczał ją do muzyki.

3. Cechy greckiego eposu.

Epos, inaczej epopeja to główny gatunek epicki w starożytności, który póŸniej zastąpiła powieść. Epopeja jest rozbudowanym utworem wierszowanym przedstawiającym dzieje bohaterów mitycznych, legendarnych lub historycznych na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności. W epopei na plan pierwszy wysuwa się fabuła. Narrator - wszechwiedzący i obiektywny - ujawnia się w inwokacji (początkowe wersy utworu, skierowane do bogów, muz itp.), całość zaś przedstawia z epickim dystansem (nie komentuje zdarzeń ani ich nie ocenia, lecz można wyczuć jego stosunek do nich ze sposobu mówienia - z tropów poetyckich). Akcja rozgrywa się na dwóch poziomach: ludzkim i boskim. Styl epopei jest podniosły, dostosowany do powagi sytuacji i osób, które ona opisuje. Występuje wiele drobiazgowych opisów ważnych przedmiotów i sytuacji.

4. Definicja mitu.

Mit jest opowieścią, która przedstawia i organizuje wierzenia danej społeczności. Mit nazywa emocje - najczęściej zbiorowe np. lęk, niepokój, podniecenie, radość. To, co niejasne, chwiejne, nieokreślone otrzymuje kształt w opowiadaniu mitycznym. Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne zostaje wyjaśnione i przybliżone.

Funkcje mitów:

• poznawcza - umożliwiały interpretacje zjawisk przyrody

• światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych

• sakralne - poprzez powiązanie z kultem i obrzędami

Mity dzielimy na:

• teogoniczne - pochodzenie bogów

• kosmogoniczne - powstanie świata

• antropogeniczne - pochodzenie człowieka

• genealogiczne - zapis historii

W opowieści mitycznej ważną rolę grają metafory, alegorie i symbole. Mit nie wyraża treści wprost, często przekazuje ją poprzez różnie zbudowany obraz.

Mit powstał jako opowieść ustna o stałej fabule. Mity występowały w różnych wersjach, szczegóły nie były ważne, liczyła się całość.

W mitach utrwalone zostały pierwsze wzorce ludzkich postaw i zachowań. Nauka traktuje te pierwowzory jako archetypy (pojęcie wprowadził Jung, uczeń Freuda), czyli pradawne, niezmienne wyobrażenia, przekonania, wzory zachowań, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności. Same w sobie są niezmienne, lecz przybierają różne formy w dziełach różnych twórców i epok.

Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie. Powtarzający się obraz lub motyw nazywamy topos. Toposy świadczą o niezmienności kultury śródziemnomorskiej i są wyrazem archetypicznych wzorców tkwiących w zbiorowej podświadomości. Przykładem toposu jest Amor przeszywający serce strzałą.

2. Przedstawiciele liryki

Tyrtajos - (po łacinie Tyrteusz) Symbol poety bojownika. Jego elegie patriotyczne zagrzewały Spartan do walki. Głosił, że odwaga i męstwo to jedyna droga do zwycięstwa. Od imienia poety wywodzi się termin tyrteizm. Poezja tyrtejska to poezja zagrzewająca do walki, w naszej kulturze do walki w obronie niepodległości. "Rzecz to piękna"

Safona - największa poetka starożytnej Grecji. Pisała pieśni weselne, hymny, pieśni miłosne. Safona jako pierwsza w poezji greckiej potrafiła wrazić najsubtelniejsze odczucia wywołane uczuciem miłości, była bardzo wrażliwa na piękno przyrody i szczerość uczucia. Wprowadziła także do swojej poezji motywy ludowe,. Jej talent cenili starożytni, mówiąc o niej krótko "poetka". "Pogarda dla nie znającej poezji", "Zazdrość"

Anakreont - piewca wina i miłości. Jego poezję charakteryzowała postawa żartobliwego dystansu, konwencjonalnej gry miłosnej, flirtu, charakterystyczne obrazy i motywy (np. walka z Erosem). Te elementy złożą się póŸniej na gatunek nazwany anakreontykiem. "Słodki bój", "Piosenka"

Symonides - Autor pieśni chóralnych, choć uprawiał i inne gatunki. Starożytni cenili go za umiejętność wzbudzania litości i patos. Od człowieka nie wymagał doskonałości, uważał, że wystarczy nie czynić nic złego dobrowolnie, był demokratą, choć pisał pieśni pochwalne na cześć tyranów. Symonides jest autorem licznych epigramatów, m.in. na cześć bohaterów poległych pod Termopilami.

Horacy - najsławniejszy poeta liryczny Rzymu. Zwał on swe utwory pieśniami, które w odróżnieniu od wcześniejszych utworów tego typu były już samodzielną formą literacką (nie połączoną z muzyką). Tematyka jego pieśni jest bardzo urozmaicona, są wśród nich pieśni biesiadne, miłosne, moralizujące, polityczne, filozoficzne, okolicznościowe. W Listach porusza zagadnienia filozoficzne i literackie (list do Pizonów omawia problemy twórczości poetyckiej i teorię poetyki). świat poetycki Horacego jest pełen słońca i pogody, mądrej refleksji i spokoju. Horacy wywarł wielki wpływ na literaturę staropolską, zwłaszcza szesnastowieczną. Jego twórczość obejmuje także satyry i listy poetyckie, poruszające zagadnienia literackie i filozoficzne.

3. Pojęcia z mitologii

labirynt

skomplikowana budowla złożona z sieci krętych, krzyżujących się korytarzy

gigant

synowie Tartaru i Gai olbrzymiego wzrostu, uosabiali nieokiełznane siły przyrody

barbarzyńca

człowiek nie należący do wspólnoty plemion helleńskich

orgia

tajemniczy kult religijny połączony z rytualnymi obrzędami, które wprawiały uczestników w stan ekstazy i podniecenia

Fortuna

bogini losu, pomyślności i powodzenia

nektar

napój bogów olimpijskich darzący nieśmiertelnością i wieczną młodością

ambrozja

pożywienie bogów, które wraz z nektarem zapewniało im nieśmiertelność

Sztuka antyczna na długie wieki określała europejskie kanony piękna. Uznano ją za wzór doskonały - klasyczny. Terminem klasycyzm określano nie tylko twórczość antyczną, ale i wszystkie późniejsze prądy artystyczne, które oparte były na wzorach antycznych.

Początki literatury greckiej wiążemy z imieniem Homer i jego eposami (Iliadą i Odyseją).

Kultura i literatura grecka, kojarzą się nam nieodłącznie z Atenami, dlatego, że w Atenach zrealizował się w V i IV w. przed naszą erą, złoty wiek ludzkości. Właśnie tam i wtedy nastąpił rozwój filozofii, niezwykłą harmonię osiągnęła rzeźba i architektura W Atenach panowała demokracja.

Okresy rzeźby:

• Archaiczna: drobne małe figurki.

• Klasyczna: ????

• Hellenistyczna: wielkie napięcie uczuciowe.

Architektura:

• Dorycki: bez ozdób, wygląda twardo.

• Joński: Kapitel wygląda jak rogi baranie.

• Koryncki: Bardzo duża liczba ozdób.

Mity: sakralne, światopoglądowe i poznawcze

MIT - jest opowieścią o stałej wartości fabularnej, wyrażającej wierzenia danej społeczności.

W mitach greckich każde zjawisko przyrody, czy egzystencji ludzkiej ma swojego boga.

Świat greków jest politeistyczny z greckiego polis, czyli liczny.

Mity:

• Prometeusz

• Syzyf

• Herkules

• Dedal i Ikar

Epos - inaczej Epopeja, główny gatunek Epiki, wykształcony w starożytności, utwór rozbudowany, wierszowany, przedstawiający dzieje mityczne, legendarne, historyczne. Styl Epopei jest podniosły, przyrównywany do czynów heroicznych bohaterów. Dominują realistyczne opisy, wszystkie elementy służą wyolbrzymianiu bohaterów, idealizacji świata przedstawionego.

Cechy Eposu:

• Rozbudowanie szczegółowe opisu (zwalnia akcję).

• Ton i klimat podniosły, albo przeciwny.

• Narracja płynie wolno, a całość charakteryzuje się epicką rozległością.

• Wydarzenia przedstawione są z dystansem.

• Rozbudowane porównania i epitety.

• Świat przedstawiony, to świat fantastyczny, a zarazem realistyczni bohaterowie i ludzie, bogowie, herosi doskonali i niezwyciężeni.

Oba eposy starożytne napisane są heksametrem (sześć stóp).

Eposy "Iliada" i" Odyseja"

Teatr antyczny:

Dionizos - bóg narodzin i śmierci, ale też użycia i winorośli. Z dwóch odmian kultury Dionizosa powstał teatr tragedii i komedii. Dionizos syn Zeusa, żył na ziemi i był bogiem dobrym i łagodnym.

1. Początki teatru greckiego należy wiązać, z świętami ku czci Dionizosa. Wielkiej czci doznawał w Atenach, gdzie odbywały się cztery ważne święta.

• małe (wiejskie) dionizje, święto winobrania, jesień.

• Lanaje - Święto wytłaczania wina, styczeń.

• Antestesie - święto otwierania beczek z młodym winem, koniec lutego.

• Wielkie (miejskie) dionizje.

Święta te nabrały szczególnego znaczenia od czasów Pizstana, który szukając zwolenników u warstw uboższych popierał kulturę i obrzędy ludowe.

1. Na święta Dionizosa składały się śpiewy chórów i także wieśniaków, którzy mieli występować przebrani w skóry koźle. Pieśni śpiewane w Atenach ku czci Dionizosa nazywały się Dytyrambami, pieśni te dały początek tragedii.

Tragedia ma więc swój początek w poezji lirycznej tworzonej dla chóru, która jednak zawierała pewne element dramatyczny(rozmowa chóru z przodownikiem), spowodowany tym, że uczestnicy chóru występowali w przebraniu pół ludzi - pół kozłów, towarzyszy Dionizosa tzw. Saturnów, stąd też wywodzi się nazwa tragedii (gr. tragos+ode = tragedia, pieśń kozłów).

1. Rozwój dramatu:

2. Tespis - przypisuje mu się wprowadzenie pierwszego aktora(do pierwotnego dytyrambu), jako "opowiadacza", odpowiadającego chórowi i przewodnikowi chóru (koryfeuszowi).

3. Frynich z Aten - wprowadza role kobiece, ale grane przez mężczyzn. On też wprowadził prolog

4. Ajschylos - wprowadza drugiego aktora, dekoracje i rekwizyty W dramacie na plan pierwszy wysuwa się dialog, od Ajschylosa zaczynają się pojawiać efekty akustyczne.

5. Sofokles - wprowadza trzeciego aktora, ogranicza role chóru, a rozbudowuje akcję dramatu.

6. Eurypides - wprowadza do dramatu pogodne, pomyślne zakończenie. Na końcu wprowadza bóstwo, by zakończyć dramat.

Tragedia - była najbardziej cenionym przez starożytnych gatunkiem literackim. Bohaterowie tragedii znajdowali się w sytuacji trudnej, są uwikłani w konflikty między własnymi działaniami, a siłami wyższymi: losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną, ślepymi prawami natury.

Konflikt tragiczny - polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru. Każde posunięcie bohatera, zbliża go do katastrofy.

Ironia tragiczna - przeciwieństwo między samoświadomością bohatera, a jego rzeczywistą sytuacją.

Katharsis - dzieło antyczne, miało celowo oddziaływać na reakcję i przeżycia odbiorców. Pierwotnie Grecy taką funkcję przypisywali muzyce i tańcowi, jako czynnikom umożliwiającym oczyszczenie duszy z win i pełne jej wyzwolenie.

Tragizm - jest to kategoria estetyczna, czyli swoista jakość dzieła. Wywołuje tę jakość szczególny sposób konstrukcji losów bohatera, usytuowanych w nierozwiązywalnym konflikcie. Tragizm w konflikcie wartości i konieczności. Bohaterowie, niezależnie od sił charakteru , sprowadzą na siebie zgubę, śmierć lub klęskę.

Mimesis - uporządkowanie świata zdarzeń, naśladującego nieszczęścia człowieka, wywołuje w przeżyciach odbiorcy oczyszczenie.

BIBLIA

Nazewnictwo: pismo święte, Biblia

1. Nazwa Biblia pochodzi od greckiego słowa biblios (łodyga papirusu).Papirus to trzcina rosnąca nad Nilem, jeden z pierwszych materiałów piśmienniczych. Później nazwa ta określała zwój papirusu (księgę). Słowo biblia znaczy więc dosłownie księgi. Biblia to zbiór ksiąg, uważanych przez Żydów i Chrześcijan za księgi święte.

2. Budowa Biblii

Katolicki kanao, czyli wykaz ksiąg Pisma świętego został ustalony ostatecznie na soborze trydenckim (XVI wiek). Obejmuje on 46 ksiąg Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu. Testament oznacza przymierze (Testamentum). Oznacza w Biblii układ na mocy którego Bóg zobowiązał się pod pewnymi warunkami obdarzyć szczególnymi dobrami tych, którzy stają się jego ludem. Stary Testament zawiera dzieje przymierza Boga z ludźmi, zawartego z Mojżeszem, Noem, Abrahamem, Dawidem.

Nowy Testament nie unieważnia starego przymierza, lecz je ostatecznie wypełnia, życiem i działalnością Jezusa Chrystusa.

3. Czas powstania:

Stary Testament - narastał w ciągu wieków. Przyjmuje się, że powstanie najstarszych tekstów przypadło na XIII w p.n.e., zaś proces narastania pisma został zakończony w I w. p.n.e.

Nowy Testament - Powstanie ksiąg sytuuje się na od 51r. - 96r. n.e., kiedy zostały spisane najpóźniejsze księgi. Ewangelia i Apokalipsa św. Jana.

4. Trzy języki: Biblia jest trójjęzyczna. Teksty Starego Testamentu były pisane w języku hebrajskim, niektóre fragmenty w aramejskim i greckim. W Nowyn Testamentcie zdecydowana większość tekstów była pisana w języku greckim.

5. Autorstwo: Prawie żadna księga Starego Testamentu nie została napisana przez jednego człowieka, ani jednym ciągiem. Większość autorów pozostała anonimowa, a niektórym księgom przypisywane było nieprawidłowe autorstwo. Autorzy Nowego Testamentu są sobie współcześni, lub należą do pokoleń sąsiadujących ze sobą. To też w Ewangeliach i listach Apostolskich znajduje odbicie ta sama historia i kultura.

6. Język Biblii Księgi Biblii, są redagowane językiem obrazowym i poetyckim, według reguł twórczości i artystycznej: słoworytm, symbol, obraz, czy gatunek zwielokratniający sens. Nie można zrozumieć sensu przekazu biblijnego, jeśli nie rozumie się uwarunkowań kulturowych: historii, wyobrażeń, obyczajów środowiskowych, w których powstały dane księgi.

7. Zróżnicowanie gatunku Biblii Biblia to zbiór pism bardzo urozmaiconych pod względem gatunków np.: Epos, poemat, nowela, kronika, dialogi filozoficzne, listy, pieśni, hymny, aforyzmy, sentencje...

GENESIS - inaczej księga rodzaju. Księga początkowa, jest pierwszą, z tak zwanego pięcioksięgu Mojżesza.

Pięcioksiąg to zbiór pięciu części w których został rozwinięty temat genezy świata oraz teoretyczny (oparty na istnieniu Boga) charakter społeczności ludzkiej. Rozpoczyna się od powstania świata, a kończy na śmierci Mojżesza.

• EXODUS - księga wyjścia

• GENESIS- księga rodzaju

• LEWITICUS - księga kapłańska

• NUMERI - księga liczb

• DEUTERONOMION????? - księga powtórzonego prawa.

• Biblia i mityczna kosmogonia podobieństwa.

• Jednakowe wyobrażenia o świecie przyrody, brak wiedzy o ewolucji w przyrodzie, nieznajomość astronomii: ziemia jest płaska a nad nią jest niebo.

• Podobna jest również kolejność "narodzin świata", powstanie światła i ciemności, nieba i ziemi, roślin i zwierząt.

• Różnice:

• W Biblii świat i człowiek został stworzony przez jednego boga. Pismo święte przeciwstawia się wierze politeistycznej.

Biblia:

"Adam i Ewa"

"Księga Hioba"

Psalm-greckie słowo oznaczające śpiew i trącanie strun instrumentu o nazwie psalterion. Nazwą tą określano później zbiór hymnów pochwalnych. Dziś słowo "psalm" oznacza biblijny utwór poetycki o charakterze modlitewno - hymnistycznym.

"Księga Psalmów"

• jest całością niejednorodną. Psalmy są całością, gdyż wszystkie zrodziły się z tej samej inspiracji i mają ten sam religijny wymiar

• wyrażają bezpośrednie obcowanie człowieka z Bogiem Izraela. Wyróżniamy psalmy: błagalne, dziękczynne, pochwalne, królewskie, patriotyczno - religijne i mądrościowe.

"Pieśni nad pieśniami" - to nazwa jednej z ksiąg Starego Testamentu. Nazwa ta jest wyjątkowa, przypomina sformułowania typu Król nad królami. Wszystkie one oznaczają pewien ideał, wzór.

"Pieśni nad pieśniami"jest więc utworem wyjątkowo pięknym i godnym nazwy. Tytuł księgi to równocześnie komentarz. "Pieśni nad pieśniami"powstała najprawdopodobniej w ostatnich latach niewoli babilońskiej, nie później niż w pierwszej połowie IVw. p.n.e.

Jest to wyjątkowa księga ponieważ została w niej opisana miłość dwojga ludzi, to jedyna księga, która pozornie nie zawiera żadnej myśli religijnej - autor opisał wyłącznie życie świeckie.

Dosłownie rozumiana jest ona poematem lirycznym o tematyce miłosnej.

Księga "Pieśni nad pieśniami"składa się ze wstępu i sześciu pieśni głównymi bohaterami są oblubieniec i oblubienica. Pieśń ta to jednak nie tylko utwór o miłości dwojga ludzi, księga ma również znaczenie alegoryczne: oblubieniec - Bóg, oblubienica - lud.

Alegoria - to obraz lub opowiadanie, które w całości ma sens przenośny, jest więc rozwiniętym układem znaczeń dosłownych i podstawionych , wiążących się w jedną całość treściową.

"Hymn o miłości" - autorem tekstu jest św. Paweł, stanowi on fragment pierwszego listu do Koryntian (Nowy Testament).

Podmiot liryczny występuje w pierwszej osobie l. poj., jest on postacią fikcyjną, ceni sobie miłość. Twierdzi, że miłość jest najważniejszym uczuciem , ważniejszym od cnót boskich.

Hymn o miłości napisany jest prostym, poetyckim, ale zrozumiałym językiem. Pierwsze trzy strofy są napisane w trybie przypuszczającym, mówią o tym, co było by, gdyby istniała miłość. Pozostałe wersety opisują uczucie miłości

Hymn - uroczysty utwór liryczny o treści religijnej, pieśni modlitewnej.

Epitet- uzupełnienie nazwy przedmiotu, wskazujących na jego właściwości (w formie przymiotnika, rzeczownika lub imiesłowu, w sposób bezpośredni lub przenośny).

Podkreśla cechę pojęcia, wzmacnia plastykę przedstawiania, wnosi zabarwienie uczuciowe, wyraża stosunek autora do przedmiotu, służy ozdobności stylu.

Porównanie - zestawienie pojęć na podstawie ich podobieństwa przy użyciu łącznych wyrazów: jak, jakby, podobnie.

Metafora - figura, która polega na tym, że zespół wyrazów zyskuje odmienne znaczenie od tego, jakie wynikałoby, ze znaczenia poszczególnych wyrazów, nie da się odtworzyć przy użyciu innych wyrazów. W metaforze uzyskuje się możliwość kojarzenia ze sobą nawet odległych pojęć, w których dostrzega się jakieś cechy wspólne.

Anafora - figura polegająca na rozpoczynaniu sąsiednich zdań, członów lub wersów tym samym wyrażeniem, albo układem wyrazów.

Apostrofa- figura retoryczna, polegająca na zwróceniu się do przedmiotu, pojęcia abstrakcyjnego lub osoby zmarłej, nieobecnej, z którymi w rzeczywistości nie można rozmawiać.

Pytanie retoryczne - zwrot, który ma postać zdania pytającego, nie wymagającego odpowiedzi i pełniącego w istocie funkcję oznajmiającego, służy ożywieniu stylu.

W Nowyn Testamencie mamy 4 ewangelie.

Ewangelia - Mateusza, Marka, Łukasza, są bardzo podobne pod względem treści. Opowiadają o działalności śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa Chrystusa.

Ostatnia ewangelia św. Jana jest rodzajem medytacji filozoficznych.

Przypowieść - utwór narracyjny o charakterze dydaktycznym, ma charakter uniwersalny, ponadczasowy, jest zbudowany w ten sposób, że przedstawia dwie rzeczywistości. Pierwsza dotyczy............., druga jest rodzajem pojęcia moralnego.

Paralelizm - (układ paralelny) - zjawisko równoległości, powtarzalności, analogii pomiędzy częściami konstrukcji układającymi się w ciąg. Paralelizm może polegać na podobieństwie układów słownych, motywów, cząstek kompozycyjnych i treściowych, jest często podstawą kompozycji w liryce, charakterystyczny np.: w pieśniach ludowych. W pewnym sensie paralelizm jest warunkiem rytmu, a intonacyjny stałym wyznacznikiem wiersza, gdyż nawet w baroku innych wymagań wersyfikacyjnych wynika z podziału na wersy, decyduje o ich ekwiwalencji i odróżnia wiersz od prozy.

Przypowieści:

"O siewcy"

"O synu marnotrawnym"

"O miłosiernym Samarytaninie"

---