ANTYK

STAROŻYTNOŚĆ GRECKO - RZYMSKA

RAMY CZASOWE:

Nazwą „Starożytność” (lub „Antyk”) określa się epokę, która obejmuje ponad 4 tysiące lat, zarówno przed, jak i po narodzeniu Chrystusa. Epoka ta obejmuje zarówno czasy najstarszych cywilizacji (egipskiej, greckiej, rzymskiej, babilońskiej, arabskiej, mezopotamskiej i innych), jak też czasy tzw. starożytności chrześcijańskiej, trwające od I do V wieku n.e.

Początek: VIII wiek p.n.e. Obejmuje piśmiennictwo od czasów najdawniejszych Początek kultury antycznej Grecji i Rzymu	Koniec: V lub VI wiek n.e. Wydarzenia wskazujące na koniec epoki: Upadek cesarstwa zachodniorzymskiego 476r. Zamknięcie Akademii Platońskiej, symbolu myśli starożytnej, co miało miejsce w 529 r.

NAZWA EPOKI:

Okres do V lub VI w. n.e. nazywa się zamiennie starożytnością lub antykiem. Nazwa ta wywodzi się z języka łacińskiego, gdzie słowo „antiquus” oznaczało ‘dawny’. Dzisiaj terminu antyk używamy dla określenia starożytnej cywilizacji i kultury grecko- rzymskiej. Drugim, równorzędnym określeniem tych czasów jest pojęcie starożytność. Najpierw była to ustna opowieść ludzi o zdarzeniach mitycznych i historycznych, były to pieśni sławiące herosów, hymny wysławiające bóstwa.

ANTYK – SPUŚCIZNĄ KOLEJNYCH EPOK

Starożytna literatura, historia i kultura są fundamentami Europy współczesnej. W basenie Morza Śródziemnego narodziły się nauki matematyczne, fizyczne, przyrodnicze, idee filozofii i polityki, antropologia, filologia, sztuki artystyczne. W sposób schematyczny można zaznaczyć najważniejsze elementy spuścizny każdego z trzech antycznych światów: od Greków przejęliśmy system demokracji, filozofię i teatr; od Rzymian – prawodawstwo i osiągnięcia techniczne; kultura judajska natomiast dała początek głównej religii Europy, chrześcijaństwu, które ukształtowało kontynent zarówno w dziedzinie myślenia o człowieku i wszechświecie, jak też w sferze np. granic politycznych czy rodzaju alfabetu.

Kształt współczesnej literatury, w tym polskiej, także zawdzięczamy literaturom Antyku. Zanim wynaleziono pismo, posługiwano się przekazami ustnymi. Elementy znaczenia występowały również we wzornictwie naczyń i innych przedmiotów użytkowych, przedmiotów rytualnych, w architekturze. Rozwijały się w ten sposób główne języki Europy, a wraz z nimi – gatunki i formy literackie, powtarzalne motywy (wydarzenia, charaktery postaci, zjawiska – toposy), wzorce zachowań kulturowych (archetypy). Myśląc o kulturze polskiej, należy oczywiście uważać Grecję, Rzym i Jerozolimę za wpływowe kultury, ale do tej bazy dochodzi jeszcze specyfika słowiańska. Słowianie przyjęli pismo, prawodawstwo, religię i wszystkie pozostałe elementy dawnej kultury śródziemnomorskiej, interpretując ją według własnych tradycji kulturowych – późniejszych od pierwszych korzeni Grecji, Rzymu czy Jerozolimy, ale starszych od chrześcijaństwa.

W języku polskim wpływy zwłaszcza greckie i rzymskie (łacińskie) widoczne są w słownictwie oraz gramatyce. Wiele fraz pochodzących z mitologii czy też Biblii Starego i Nowego Testamentu weszło do języka i są powszechnie używane. Wzbogacają one mowę codzienną, a przede wszystkim literaturę. Starożytność jest głównym punktem odniesienia dla poetów i pisarzy klasycznych. Do harmonii starożytnej estetyki i etyki odwoływał się Miłosz, tęsknił Herbert, zawsze żywe widział je Iwaszkiewicz. Ze wzorów zwycięskich narodów i wspaniałych antycznych romansów chętnie czerpał Sienkiewicz. Filozofia Norwida odnosiła się do idei greckich, a Mickiewicz zgłębił nauki klasyczne na studiach i kochając słowiańską ojczyznę, dopracował klasyczne formy do perfekcji, aby właśnie w nich oddać rozterki swego serca. Dlatego tak ważne jest dla nas poznanie podstaw, z których wyrosły współczesna literatura, sztuka, nauki ścisłe i filozofia.

PODZIAŁ CHRONOLOGICZNY EPOKI:

1. Okres archaiczny - Trwał od IX do VI w. p.n.e., jest to okres świetności epiki i liryki. W VIII w. p.n.e. tworzył Homer, a w VII-VI w. p.n.e. – Safona, Ezop i Anakreont.

2. Okres klasyczny - Trwał od V do IV w. p.n.e. Przeważała twórczość dramatyczna, rozwijała się proza literacka i naukowa, obejmująca filozofię, historiografię, sztukę wymowy. V w. p.n.e. to czas dramatów Sofoklesa, Eurypidesa, Ajschylosa. IV w. p.n.e. to okres dominacji filozofii Platona i Arystotelesa.

3. Okres hellenistyczny - Trwał od III do I w. p.n.e. W prozie rozpowszechniła się retoryka, literatura była nasycona erudycją. Wtedy narodziła się również literatura popularna, skierowana do szerokiej grupy odbiorców. W III w. p.n.e powstały słynne sielanki Teokryta, a w II epigramaty.

4. Okres rzymski - Trwał od I w. p.n.e. do II w. n.e. W literaturze przeważała twórczość wtórna, naśladująca już istniejące dzieła. Powstała literatura wczesnochrześcijańska, moralizatorska, skierowana do szerokiej grupy odbiorców. Od ok. 30 roku (I w. n.e.) przypada okres złotego wieku poezji rzymskiej, z dziełami Wergiliusza, Horacego, Owidiusza, Seneki i Petroniusza.

5. Okres chrześcijański - Trwał od II do V w. n.e. Kończy się epoka tworzenia dzieł pogańskich. Rozwija się za to literatura popularna w postaci romansów oraz filozofia mająca podłoże chrześcijańskie.

OKRES ARCHAICZNY

Początki okresu archaicznego związane są z kształtowaniem się epiki. Wówczas najprawdopodobniej zostały spisane „Illiada” i „Odyseja”, , których autorstwo przypisuje się Homerowi. Wcześniej historie dotyczące przeszłości lub dokonań bohaterów i bogów były przekazywane ustnie przez wędrownych śpiewaków, tak zwanych aojdów. Dzieła homeryckie i twórczość Hezjoda dały wyraz już w miarę kompletnemu systemowi wierzeń starożytnych Greków.

W wieku VII i VI p.n. e. pojawiło się wielu wybitnych poetów i znakomita poetka – Safona. Pisano poezję okolicznościową (Anakreont), zagrzewającą do walki (Tyrteusz), sławiącą bogów (Pindar), miłosną (Safona). Za najwspanialszych poetów uznawano trójkę twórców: Anakreonta, Safonę i Pindara. Anakreont był autorem poezji lekkiej, czasami żartobliwej, sławiącej miłość i wino. Znalazł licznych naśladowców, a wiersze pisane zgodnie ze stylem zaproponowanym przez poetę nazywano anakreontykami. Safona natomiast sławiła miłość, w której najistotniejsze były silne, szczere uczucia. Obok liryków miłosnych pozostawiła także epitalamia, tworzone z okazji wesel swoich licznych przyjaciółek. Pindar zaś, to poeta znany najbardziej ze swoich hymnów pisanych na cześć bogów, Apolla i Dionizosa. Hymny poświęcone pierwszemu zwano peanami, drugiemu – dytyrambami. Dytyramby odegrają w V w p.n.e. istotną rolę, ponieważ między innymi z nich, wykształci się tragedia grecka.

Jeśli wierzyć tradycji, w VI w. p.n.e. tworzy bajki niejaki Ezop. Nie jest to do końca ustalone, ponieważ postać Ezopa jest na poły legendarna. Uznawany jest on jednak za twórcę bajki zwierzęcej, czyli takiej, w której bohaterami są zwierzęta, ale jako nosiciele cech ludzkich.

W VII i VI w. p.n.e. kształtują się pierwsze dwa znane greckie porządki architektoniczne: dorycki i joński. Określa się je z uwagi na styl kolumn, które odgrywały rolę nie do przecenienia w ówczesnym budownictwie. W stylu doryckim kolumna nie posiada bazy, jest masywna, zakończona głowicą o prostym, geometrycznym kształcie. Styl joński jest delikatniejszy, kolumna posiada już bazę i jest profilowana. Nazwy przywołanych porządków pochodzą od dwóch greckich plemion: Dorów i Jonów.

OKRES KLASYCZNY

Okres klasyczny to apogeum rozkwitu kultury greckiej. Wówczas zaczęto uprawiać filozofię, na ateńskim Akropolu pojawił się Partenon, tworzyli tacy artyści jak Fidiasz, Poliklet i trzech wielkich tragików: Ajschylos, Sofokles, Eurypides. V w. p.n.e. to epoka tragedii, IV w. p.n.e. – filozofii.

Tragedia wywodzi się najprawdopodobniej od pieśni śpiewanych na cześć boga Dionizosa (dytyrambów). Z chóru śpiewaków wyodrębnił się pierwszy aktor, później kolejni, aż w końcu u Sofoklesa na scenie chór współwystępował z trzema aktorami. Wystawianie tragedii nie było rzeczą zwyczajną. Takie widowisko mogło się odbyć jedynie w czasie świąt, tak zwanych Dionizji Wielkich. Widać więc jak mocno ówczesna tragedia powiązana była z greckim systemem wierzeń. Z racji tego powiązania najważniejszą funkcją tragedii była funkcja religijna. Oglądane dzieło miało doprowadzić do katharsis, czyli oczyszczenia, jak wiek później pisał Arystoteles w swojej „Poetyce”. Na podstawie tragedii można zrekonstruować ówczesny światopogląd: ludzkim życiem rządzi fatum, od którego nie sposób się uwolnić, a sam świat jest tragiczny, to znaczy, iż niejednokrotnie zdarzają się sytuacje, kiedy to dobro walczy z dobrem, a człowiek nie jest w stanie wybrać żadnego rozwiązania.

W V w. p.n.e. żyją już pierwsi filozofowie, którzy starają się rozwiązać zagadkę rzeczywistości. Ich podstawowym pytaniem jest pytanie o arche – zasadę. Pojawiają się pierwsze pomysły, jak te Talesa czy Heraklita. Dla pierwszego wszystko pochodzi z wody, natomiast dla drugiego elementem konstytuującym świat jest ogień. Na przełomie V i IV w. p.n.e. żył Sokrates. To on przyczynił się do uporządkowania refleksji filozoficznej, chociaż sam nie stworzył żadnego systemu. Wskazywał jednak swoim rozmówcom, że pierwszą rzeczą, którą musi wykonać porządny myśliciel, jest określenie, czego tak naprawdę namysł będzie dotyczył, a więc chociażby zdefiniowanie pojęć. W IV w. p.n.e. wielkie systemy filozoficzne stworzyli Platon i Arystoteles. Pierwszy wskazywał, że istnieją dwa światy: rzeczywisty świat idei i pozorny świat rzeczy materialnych. Arystoteles dokonał zjednoczenia obu, twierdząc, że idee istnieją w rzeczach materialnych.

W okresie klasycznym tworzyli również wielcy rzeźbiarze i architekci. Dziełem Fidiasza jest między innymi ozdobienie Partenonu i wyrzeźbienie Zeusa Olimpijskiego, ogromnego posągu, który niestety nie dotrwał do naszych czasów. Poliklet stworzył kanon rzeźby greckiej, który oparty był na idealnych proporcjach ludzkiego ciała. Myron doskonalił dynamizm swych rzeźb, próbując oddać zjawisko ruchu, co z pewnością osiągnął rzeźbiąc „Dyskobola”.

Architekci mogą się pochwalić wypracowaniem kolejnego porządku, po doryckim i jońskim, który nazwano porządkiem korynckim. Charakterystyczną cechą tego stylu jest bogato zdobiona, smukła kolumna.

OKRES HELLENISTYCZNY

W okresie hellenistycznym Grecja przeżywała swój kryzys, który był początkiem końca jej pierwszeństwa na polu kultury. Rosła wówczas potęga Rzymu, a państwa greckie były coraz bardziej skłócone. W IV wieku jednak nic jeszcze na to nie wskazywało. Podboje Aleksandra Wielkiego przyczyniły się do rozszerzenia kultury greckiej na wschód. Jednak już w II w. p.n.e. dominacja Rzymu w basenie Morza Śródziemnego była niezaprzeczalna.

W czasach kryzysu Grecy skupili się na szukaniu sposobów na przetrwanie złego okresu. W związku z tym wykształciły się kierunki filozoficzne, których przedmiotem refleksji była przede wszystkim ludzka egzystencja, mniej natomiast zajmowano się teoretycznym namysłem nad otaczającym człowieka światem. Wielką popularnością cieszyły się takie szkoły filozoficzne, jak epikurejczycy, stoicy czy hedoniści. Epikurejczycy głosili, że najważniejsze dla człowieka jest szczęście, wiec powinien szukać przyjemności, a unikać bólu. Hedoniści dodawali, że chodzi tu o przyjemność fizyczną. Stoicy natomiast podkreślali, że należy utrzymywać swój umysł w równowadze i nie narażać się na przeżywanie gwałtownych emocji. Człowiek nie powinien się ani za bardzo cieszyć, ani zbyt mocno smucić, bo i tak nie ma wpływu na to, co mu się przytrafia. Szczęście widzieli więc w spokoju ducha.

OKRES RZYMSKI:

Rzymianie chętnie czerpali z dorobku  kultury greckiej. Na przykład wiele rzeźb rzymskich to jedynie kopie greckich oryginałów. Rzym zaakceptował greckich bogów (zmieniając im w zasadzie tylko imiona), architekturę, struktury polityczne, cenił literaturę i na niej się wzorował. Jednak trzeba podkreślić, że starożytni Rzymianie wnieśli oryginalny wkład w kulturę europejską.

Najbardziej znani twórcy literatury rzymskiej epoki Cezara Augusta (I w. p.n.e. – I w. n.e.) to Owidiusz, Wergiliusz i Horacy. Owidiusz był wyśmienitym pisarzem elegii. Napisał także „Metamorfozy” (tu zawarł mity o przemianach, stąd tytuł) oraz „Ars amatoria”, czyli sztukę kochania. Wergiliusz zatroszczył się natomiast o to, by stworzyć literacką historię początków Rzymu: „Eneidę”. Opowiadała ona, biorąc za wzór przygody Odyseusza, o podróży Eneasza, który uciekł z płonącej Troi i dotarł do półwyspu Apenińskiego. Od niego Wergiliusz wywodził ród Rzymian.

Ważność poetyckiego dorobku Horacego potwierdzają późniejsze epoki. To poeta, do którego na przestrzeni wieków będą odwoływać się liczni artyści (w literaturze polskiej chociażby Jan Kochanowski). Tworzył pieśni (ody), epody (utwory o treści politycznej) oraz satyry. Najbardziej znanym jego dziełem jest pieśń rozpoczynająca się od słów „Exegi monumetnum aere perrenisu” (wzniosłem pomnik trwalszy niż ze spiżu), w którym sławi sztukę poetycką, mogącą zapewnić jedyną realną nieśmiertelność wielkiemu poecie. W epoce Cezara August tworzyli także Tacyt, wielki rzymski historyk, oraz Seneka Młodszy, wychowawca Nerona, filozof, dramatopisarz.

Tak jak w II w. p.n.e. Rzym zdominował Grecję, tak po epoce Augusta coraz bardziej Rzymowi zaczęli zagrażać barbarzyńcy. Imperium przeżywało też niepokoje wewnętrzne. Można było wówczas dostrzec upadek obyczajów i rzymskiej kultury. Starożytnemu dziedzictwu zagrażało również tworzące się chrześcijaństwo, nie zawsze skore do życzliwego przyjęcia kultury pogańskiej. Pogodzenia chrześcijaństwa ze starożytnością miało dokonać się w pełni dopiero w następnej epoce.

PODZIAŁ LITERATURY ANTYCZNEJ:

• Grecja (od XXV w. p.n.e)

• twórczość ustna (XVI-X w. p.n.e)

• okres archaiczny (IX-VI w. p.n.e)

• okres klasyczny (V-IV w. p.n.e)

• okres hellenistyczny (III-I w. p.n.e)

• okres rzymski (I-II w.)

• okres chrześcijański (III-V w.)

• Rzym (753 r. p.n.e – założenie Rzymu przez Romulusa i Remusa. 304 r. p.n.e – powstaje pierwsza książka)

• twórczość ustna (X w. p.n.e)

• okres archaiczny (III-I w. p.n.e)

• okres republiki (I w. p.n.e – 30 r.)

• okres augustowski (I w. p.n.e – I w.)

• okres cesarski (I – V w.)

• Mezopotamia: Sumer, Akad, Asyria, Babilon (od XXXV w. p.n.e)

• Egipt (od XXXI w. p.n.e)

• Izrael (XX w. p.n.e – I w.)