Antyk - termin używany na określenie epoki kultury starożytnej, trwającej
od III tysiąclecia p.n.e. do V w. n.e.

Pojęcie antyku stosuje się głównie w odniesieniu do kultury oraz sztuki starożytnej Grecji i Rzymu.

LITERATURA ANTYCZNA

WZÓR PIĘKNA

Sztukę antyczną uznano za wzór doskonały - klasyczny.

Klasycyzm - zespół cech charakterystycznych dla literatury i sztuki starożytnej Grecji i Rzymu, które określały kanony piękna i poprawności dzieła. Za klasyczne uznać można wszystkie epoki, które programowo nawiązywały do reguł sztuki antycznej, a więc zarówno renesans, jak i oświecenie.

Właściwy klasycyzm rozwinął się w XII w. we Francji, w nawiązaniu do wzorów antycznych i filozofii Kartezjusza - racjonalizmu.

• łac. classicus `wzorowy, doskonały, pierwszorzędny'

Klasyka - dzieła uznane w tradycji (w tradycji danego kręgu kulturowego).

Kultura - całokształt dorobku ludzkości wytworzonego w ogólnym rozwoju historii
lub w jego określonej epoce.

Literatura - całokształt twórczości piśmienniczej ludzkości, epoki, narodu, państwa.

ŚWIT CZY KRES?

Genialne dzieła jak Iliada czy Odyseja stanowią szczytowe osiągnięcie wśród najstarszych dzieł świata.

Dwa wielki ośrodki kultury:

• Kreta (III i II tys. p.n.e.)

• Knossos

• Fajstos

• Mallia

• Mykeny (ok. 1700-1200)

Epopeje Homera:

• pojawiają się na przecięciu dwóch epok: przedliterackiej i literackiej

• zamykają okres kultury mykeńskiej

• inicjują kulturę europejską

Przed Homerem - formy liryczne (pieśni), ale przekazywane w tradycji ustnej (nie zachowały się do naszych czasów).

POPRZEDNICY I SĄSIEDZI

Ludy Mezopotamii

• Sumerowie - III tys. p.n.e.!

• Akkadowie pismo

• Babilończycy klinowe

• Asyryjczycy

Babilończycy i Asyryjczycy przejęli od Sumerów język i kulturę.

Sumerowskie hymny, bajki, przysłowia, opowiadania mityczne o bóstwach
i królach:

• epos o królu Gilgameszu (znany w 3 wersjach: sumeryjskiej, akadyjskiej, babilońskiej),

• epos o stworzeniu świata Enuma elisz,

nie są tak rozwinięte jak epopeje Homera.

Biblia - starsza od dzieł Homera

• przetrwała do naszych czasów

CZY TYLKO ATENY?

Ateny - V i IV w. p.n.e. - „złoty wiek” ludzkości

• rozkwit filozofii, niezwykłą harmonię osiągnęła rzeźba i architektura, największe dokonania dramatu i teatru, ideał ustroju społecznego - demokracja ateńska

• w przenośni złoty wiek oznacza wiek idealny, wspaniały, etap, który ludzkość utraciła i do którego dąży, marzy o jego powrocie

Grecja nigdy nie stanowiła jednolitego organizmu państwowego

• obok siebie współistniały różne państwa-miasta rozsiane po Peloponezie,
  u wybrzeża Azji Mniejszej (Homer!) i na wyspach Morza Egejskiego

Dorobek literatury greckiej obejmuje poetów z całej Hellady - od wybrzeża Azji Mniejszej do południowej Italii.

SZTUKA I ŻYCIE

Sztuka - pełna harmonii, piękna, spokoju, słońca.

Życie:

• pogodne, nietrudne

• umierali w wieku młodym z przekonaniem o życiu pozagrobowym

• bardziej się nudzili niż cierpieli

Życie bywało też zaprawione goryczą:

• obok Ateńczyków żyli surowi i wojowniczy Spartanie

• Grekom zagrażali Persowie i Macedończycy

PANOWANIE GATUNKU

Chronologia:

• VIII w. p.n.e. - wiek epiki

• VII-VI w. p.n.e. - wiek liryki

• V w. p.n.e. - wiek dramatu

• IV w. p.n.e. - wiek “filozofów” (Platon, Arystoteles)

• III w. p.n.e. - wiek epigramatu

Mity greckie zapisane w eposach Homera były dla Greków najważniejszym punktem odniesienia.

Eposy ceniono nie tylko za wzór doskonałej poezji, ale też jako normę etyczną i źródło faktów historycznych.

WKŁAD RZYMIAN

• Owidiusz

• Wergiliusz - epika

• pisma filozoficzne Seneki i Marka Aureliusza

• u progu I tysiąclecia n.e. kultura chrześcijańska rozwinęła się na dawnych przestrzeniach Hellady i Rzymu, wchłonęła też dorobek starożytnego Wschodu - święte księgi Hebrajczyków

INSPIRACJE, NAWIĄZANIA

• literatura dawna

• Stefan Żeromski, Syzyfowe prace

• Kornel Ujejski, wiersze

• Kazimierz Wierzyński

• Leopold Staff

LITERATURA GRECKA

MITOLOGIA

ISTOTA I GENEZA MITU

Mitologia - opowieść o stałej warstwie fabularnej wyrażającej wierzenia danej społeczności. Wyraża emocje - najczęściej zbiorowe (lęk, niepokój, podniecenie, radość).

Mity istnieją do dziś w literaturze i sztuce, a nawet w języku.

Mity powstały z poszukiwań przez ludzi odpowiedzi na dręczące ich pytania dotyczące powstania świata ludzi, celów życia.

Dzięki mitycznym formom myślenia to, co niejasne, zostało wyjaśnione
i przybliżone.

FUNKCJE MITÓW

• poznawcze - umożliwiając interpretację zjawisk przyrody

• światopoglądowe - jako podstawy wierzeń religijnych

• sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów

PODZIAŁ MITÓW

• teogoniczne - o powstawaniu bogów (mit o narodzeniu Ateny)

• kosmogeniczne - o powstawaniu świata (o powstaniu świata)

• antropogeniczne - o powstawaniu człowieka

• genealogiczne - o historii rodów (mit rodu Labdakidów)

FORMA MITÓW

• metafora, np. mit o Syzyfie - metafora bezowocnego wysiłku

• alegoria, np. mit o Demeter i Korze ma charakter alegoryczny

• symbol, np. mit o Ikarze i Dedalu - wartość symboliczna

MIT A LITERATURA

Mit powstał jako opowieść ustna o stałej osnowie fabularnej, która (przekazywana ustnie) ulegała różnym zmianom.

Mit nie jest gatunkiem literackim, ale spowodował powstanie gatunków
w literaturze (epos, tragedia).

W formie zapisanej mit tracił związki z religią i szybko się konwencjonalizował.

WĄTKI MITYCZNE

Motywy wędrowne (w mitach i baśniach)

• jabłko

• olbrzym o niezwykłej sile

• przebiegły bohater umiejący oszukać siły wyższe (bogów, czarowników)

Z mitów i baśni przenikały do arcydzieł literatury.

ARCHETYPY

W mitach zostały utrwalone pierwsze wzory ludzkich postaw:

• czułość matki - Demeter

• zbuntowany wobec bogów społecznik - Prometeusz

• marzyciel - Ikar

Archetypy - pojęcie wprowadzone przez Carla Gustava Junga. Oznacza pradawne, niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.

TOPIKA

Z mitów wywodzą się stałe obrazy i motywy literackie, tzw. miejsca wspólne.

Topos, l. mn. topika - powtarzający się motyw lub obraz.

Wspólne motywy można znaleźć w różnych mitologiach starożytnych.

• topos genezyjski - kształtuje się podobnie w mitach sumeryjskich, babilońskich i greckich - mity najpierw przedstawiają rodzenie się bogów (teogonia), potem stworzenie przez nich świata (kosmogonia),
  a na końcu - ludzi.

MITOLOGIA GRECKA

Narodziny świata - topos genezyjski.

Świat Greków (i Rzymian też) jest politeistyczny.

Grecy odznaczali się niezwykłą wyobraźnią mitotwórczą, oplatali swoje bóstwa licznymi opowieściami pełnymi poezji i niezwykłości.

MITOLOGIA RZYMSKA

Wyobraźnia Rzymian wyczerpywała się w personifikacji rzeczywistości
i wynajdywaniu coraz liczniejszych bóstw opiekuńczych.

Oryginalne mity rzymskie są nieliczne:

• związane z założeniem Rzymu

• o herosach latyńskich

Ich źródłem była często także poezja grecka.

ZNACZENIE MITÓW

Bogowie różnili się od ludzi tylko nieśmiertelnością, nie przewyższali ich poziomem etycznym mieli wszystkie ludzie przywary. Rządzili światem, ale poddani byli przeznaczeni.

ZNACZENIE I RODOWODY WYRAŻEŃ

Pięta Achillesa `słaba strona człowieka, dziedzina, w której źle się czuje lub której nie zna'.

Pochodzi z mitu o Achillesie, którego jedynym słabym punktem ciała była pięta,
gdyż jego matka Tetyda, kąpiąc go w źródle „uodparniającym” na wszelkie strzały
i skaleczenia, trzymała go właśnie za piętę. Przez tę słabość Achilles zginął, Parys
ze swego łuku trafił go bowiem właśnie w to miejsce.

Puszka Pandory `źródło wszelkich nieszczęść i kłopotów'.

W mitologii greckiej Pandora - pierwsza kobieta - od każdego z bogów otrzymała
w prezencie jakiś sposób na unieszczęśliwianie ludzi. Od Dzeusa dostała tajemniczą puszkę, którą miała ofiarować swojemu mężowi. Poślubił ją brat Prometeusza.
Gdy otworzył puszkę Pandory, wyfrunęły z niej wszystkie smutki, które odtąd trapią ludzkość.

Koń trojański `podstępny, niebezpieczny dar, który w rzeczywistości przynosi zgubę'.

Był to wymysł Odyseusza, wodza greckiego, który po długotrwałym oblężeniu Troi upozorował, że Grecy są zwyciężeni i odstępują od miasta, a w darze zwycięzcom pozostawiają olbrzymiego, drewnianego końca. Wewnątrz konia siedzieli ukryci wojownicy. Gdy Trojanie wprowadzili „dar” do miasta, nocą żołnierze wyszli z konia, napadli miasto i zwyciężyli.

Nić Ariadny `sposób na wyjście z trudnej sytuacji, pomoc w wybrnięciu z zawiłych tarapatów'.

Gdy ukochany Ariadny, Tezeusz, musiał wejść do Labiryntu, by zabić ukrytego tam potwora, Ariadna wręczyła mu kłębek nici, dzięki któremu mógł wrócić do wyjścia, gdyż zaczepił nić, wchodząc do gmachu.

Stajnie Augiasza `miejsca szczególnie zabrudzone i trudne do przywrócenia porządku'.

Augiasz, król Elidy, miał niezliczone stada bydła, trzymał je w nigdy nieczyszczonych stajniach. Powiedzenie wywodzi się z mitu o Heraklesie. Wśród 12 niebezpiecznych zadań miał oczyścić stajnie Augiasza. Dokonał tego, przepuszczając przez nie nurty rzek.

Paniczny strach (panika) `przerażenie, m.in. ludzi zerwanych ze snu'.

Wyrażenie pochodzi od imienia greckiego bóstwa - Pana - opiekuna pasterzy
i płodności trzód. Pan budził strach przez swoje przeraźliwe krzyki, które budziły ludzi śpiących w czas południowej sjesty.

Rozciąć węzeł gordyjski `rozwiązać trudny i bardzo zagmatwany problem w sposób gwałtowny, prosty i bezkompromisowy'.

Był to węzeł kunsztowny i skomplikowany, złożony w darze świątyni Dzeusa
w Gordion z przepowiednią, że kto go rozsupła, będzie panem świata. Aleksander Wielki, gdy zdobył Gordion, próbował go rozwiązać. Nie potrafił, więc rozciął go mieczem.

HOMER (IX/VIII W. P.N.E.)

AUTOR I DZIEŁA

• imię Homer oznacza ślepca, stąd podstawa do podań, że twórca był niewidomy

• ojczyzna - prawdopodobnie Azja Mniejsza, Chios

• żył prawdopodobnie IX/VIII w. p.n.e.

• mówiono o nim po prostu „poeta”

• przekazano sporo „biografii” o nim (m.in. o jego boskim pochodzeniu)

• kult Homera - 7 miast spierało się o jego ród:

• Itaka

• Smyrna

• Pylos

• Argos

• Kolofon

• Chios

• Ateny

• tzw. kwestia homerycka - spór uczonych o autorstwo Iliady i Odysei

• XVII w. we Francji - zakwestionowanie istnienia Homera, wywodząc Iliadę i Odyseję z twórczości wędrownych śpiewaków - adojów ( nazwa oda)

• później tezy - epopeje Homera powstały w X w. p.n.e., twórczość ustna, a spisane w VI w. p.n.e. w Atenach

• w XIX w. jedno stronnictwo badaczy utrzymywało, że oba te dzieła są zbiorami poematów różnych twórców, a ich przeciwnicy opowiadali się za autorstwem jednej osoby

• argumenty za autorstwem Homera:

• poematy ukazują świat typowo dworski

• obydwie epopeje są niezwykle dojrzałe artystyczne

• zawartość kompozycyjna olbrzymich dzieł

• Iliada - 15 000 wierszy

• Odyseja - 12 000 wierszy

• najpierw powstała Iliada, potem Odyseja

Iliada - epopeja powstała na przełomie IX/VIII w. p.n.e. Tekst został zredagowany
w dzisiejszej formie pod koniec VI w. p.n.e. w Atenach, za panowania Pizystrata. Dotyczy wydarzeń związanych z wojną trojańską (tematy wojenne i bohaterskie).

Główne wydarzenia:

• spór Achillesa z Agamemnonem o brankę Bryzeidę

• powrót Achillesa na pole walki po śmierci przyjaciela Patroklesa, którego zabił Hektor

• pojedynek Achillesa z Hektorem (II synem Priama)

Odyseja - powstała w 1 poł. VIII w. p.n.e. Tekst został zredagowany pod koniec
VI w. p.n.e., za panowania Pizystrata. Składa się z 24 ksiąg o tułaczce Odyseusza spod Troi do ojczyzny - Itaki.

GENEZA EPOSÓW

• technika poetycka Homera wywodzi się z tradycji ustnej

• świadectwa, że przed nimi były ustne opowieści i pieśni

• stałe epitety - szybkonogi Achilles, gromowładny Dzeus - powtarzają się jako formuły początku i końca wypowiadanej kwestii

• poeta posługuje się gotowymi formułkami dla typowych wydarzeń, sytuacji, postaci

• kompozycja całości i jednorodny temat, co dowodzi, że eposy powstały,
  gdy Grecy już znali pismo

FABUŁA

	Iliada	Odyseja
Treść	Gniew Achillesa, którego obraził wódz Greków, Agamemnon, zabierając mu brankę Bryzeidę. Wycofanie się Achillesa z wojny powoduje przewagę Trojan i śmierć jego przyjaciela Patroklosa. Potem bohater wraca na pole bitwy i w pojedynku z Hektorem (synem króla Troi) dokonuje zemsty	Baśniowe przygody Odyseusza, wracającego spod Troi na rodzinną wyspę Itakę. Jego 10-letnią tułaczkę po morzu spowodowali nieprzychylni mu bogowie, mszcząc się za zagładę ulubionego miasta (koń trojański).
Tematyka	bohaterska, batalistyczna	baśniowa

LUDZIE I BOGOWIE

	Iliada	Odyseja
Ton i klimat	podniosły, heroiczny epopeja tragiczna bohaterowie wyidealizowani - herosi bogowie - pomniejszeni nad bogami panuje Mojra - Przeznaczenie - która działa za ich pośrednictwem i jest wyrazem niezmiennego porządku świata nie ma wyraźnej granicy między ludźmi i bogami	mniej heroiczny epopeja nietragiczna bohater inaczej kreowany Mojra nie występuje tu jako samodzielna siła, a bogo-wie odgrywają rolę stróżów moralności: opieka bogów jest karą dla występnych, nagrodą dla cnotliwych (wyjątek - Posejdon - mści się na Feakach)
Pojęcia moralne	w obu jest pełno prymitywnego okrucieństwa

Bogowie jak ludzie, ludzie jak bogowie

• bogowie bardzo podobni do ludzi (pragnienia, namiętności, miłość, nienawiść)

• ludzie obdarzeni boskimi właściwościami, są „powiększeni”

• bogowie pod względem etycznym nie przewyższają ludzi!

CUDOWNOŚĆ I REALIZM

• poeta unaocznia dokładnie wszystkie zdarzenia i zjawiska, ukazuje związki przestrzenne i czasowe

• wyjaśnia przeżycia i myśli bohaterów

• bohaterowie Homera ukazani są bez niedomówień, jako pełni ludzie

• nie przedstawia czynności równoczesnych, lecz każdą opisuje kolejno dokładność plastycznego opisu

• opisy dynamiczne, narracja zawsze odbywa się w czasie, treści ukazywane
  w ruchu

EPICKA ROZLEWNOŚĆ

• narracja płynie wolno

• zdarzenia przestawiane z epickim dystansem

• rozbudowane porównania

• zwalniają tempo akcji

• zatrzymują uwagę czytelnika na przedstawianym zdarzeniu czy opisie

• wywołują nastrój podniosły

• porównania homeryckie (np. w pieśni 22)

• ważna rola epitetów (epitety stałe)

WIERSZ „BOHATERSKI”

• iloczas - głoski długie i krótkie rozróżniane

• heksametr

• daktyl (składał się z 6 stóp), spondej

• pierwszą długą sylabę wymawiano silniej, pod przyciskiem

• istniały 32 możliwości różnych kombinacji wewnątrz wersów, o długości 12-17 sylab

• w literaturze polskiej również podejmowano próby pisania heksametrem:

• Adam Mickiewicz, Konrad Wallenrod

• Cyprian Kamil Norwid, Bema pamięci rapsod żałobny

• Iliada w przekładzie K. Jeżewskiej

GATUNEK

Epos (epopeja) - główny gatunek epicki wykształcony w starożytności, który później zastąpiła powieść.

Jest rozbudowanym utworem wierszowanym przedstawiającym dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej.

• na pierwszy plan wysuwa się fabuła, narrator - wszechwiedzący
  i obiektywny, ujawnia się w inwokacji

• w Iliadzie - zwrot do Muzy

• całość narrator przedstawia z epickim dystansem

• styl jest podniosły, dostosowany do heroicznych czynów bohaterów, obfituje w realistyczne, drobiazgowe opisy ważnych przedmiotów i sytuacji

• np. w Iliadzie - opis pojedynku Achillesa i Hektora

• Homer na długi wieki określił kanon piękna eposu, którego tradycje podejmowali późniejsi poeci

• polska epopeja narodowa przejęła niektóre cechy eposu

INSPIRACJE I NAWIĄZANIA

• dzieje przyswajania twórczości Homera zaczęły się w epoce renesansu,
  w XVI w.

• średniowiecze wyżej ceniło Eneidę Wergiliusza

• tłumaczenia Iliady:

• Jan Kochanowski (3 księgi)

• Ksawery Dmochowski (XVIII w.)

• Stanisław Staszic (XVIII w.)

• Juliusz Słowacki (fragmenty)

• Lucjan Rydel (fragmenty)

• Kazimierz Tetmajer (fragmenty)

• inspiracje, nawiązania:

• Jan Kochanowski, Odprawa posłów greckich

• Leopold Staff, Odys

LIRYKA

TYRTAJOS (VII W. P.N.E.)

• w łac. brzmieniu Tyrteusz sam uczestniczy w walce, a słowo zamienia
  w czyn

• symbol poety bojownika

• jego elegie zagrzewały Spartan do walk zaborczych z Meseńczykami

• z 5 ksiąg jego twórczości zachowało się ok. 150 wersów

• tyrteizm

• poezja tyrtejska - poezja czynu, patriotyczna, zagrzewająca do walki, opiewająca bohaterstwo tych, którzy potrafią oddać życie za ojczyznę

• w naszej kulturze - poezja stająca w obronie niepodległości

• literatura polska - w okresie niewoli narodowej w XIX w.

• ważny utwór - Rzecz to piękna...:

Nuże, młodzieńcy, walczcie (...).

Tych zaś, którym już już wiek poruszania się lekkość odebrał,

Nie zostawiajcie, uchodząc z bitwy, starców czcigodnych (...).

SAFONA (VII/VI W. P.N.E.)

• największa poetka starożytnej Grecji

• piewczyni miłości

• stworzyła sofę saficką (4 wersy, 11+11+11+5)

• żyła na wyspie Lesbos, skupiała wokół siebie grono dziewcząt, zajmując się ich wychowaniem i wykształceniem muzycznym

• łączył je kult bogini Afrodyty

• z bogatej twórczości (9 ksiąg, ok. 9000 wersów), obejmującej pieśni weselne, hymny, modlitwy, pieśni miłosne, zachowało się w całości kilka utworów
  i sporo fragmentów

• jej talent cenili starożytni

• przykłady utworów - Pogarda dla nie znającej poezji, Pożegnanie

ANAKREONT (VI W. P.N.E.)

• piewca wina i miłości

• związany z życiem dworskim władców

• postawa żartobliwego dystansu, konwencjonalnej gry miłosnej, flirtu

• charakterystyczne obrazy i motywy

• topos miłości - walka z Erosem na pięści lub Eros rzucający kolorową piłką w przyszłego amanta

• anakreontyk - gatunek nazwany od imienia poety; utwór poetycki sławiący uroki życia, erotykę i biesiady

• utwory - Słodki bój, Igraszki, Piosenka

SYMONIDES (VI/V W. P.N.E.)

• autor pieśni chóralnej

• tworzył też utwory inne gatunkowo

• propagował filozofię Epikura carpe diem

• znany jako piewca władców i uroczystości dworskich

• starożytni cenili go za umiejętność wzbudzania litości i szlachetny patos

• liczne epigramaty, m.in. na cześć bohaterów poległych pod Termopilami:

Przechodniu, powiedz Sparcie: tu leżym, jej, syny,

Prawom jej do ostatniej posłuszni godziny.

• utwór Los

POEZJA GRECKA

• Arystoteles wyróżniał dwa rodzaje poezji:

• narracyjna

• dramatyczna

lirykę zaliczał do muzyki

• Grecy stosowali dwa terminy do poezji lirycznej:

• melika (od melodii)

• liryka (od liry)

• poezja adresowana do bogów

• hymn - pieśń pochwalna

• prozodion - pieśń procesyjna

• okrzyki rytualne

• pean - okrzyk na cześć Apollina

• dytyramb - okrzyk na cześć Dionizosa tragedia grecka

• nazwy gatunkowe w poezji melicznej adresowane do ludzi:

• epinikion - na cześć igrzysk sportowych

• skolion - biesiadna wykonywana przez uczestników przekazujących sobie kolejno gałązkę mirtu

• erotikon - miłosna

• epithalamion - weselna, serenada wykonywana u drzwi sypialni nowożeńców

• tren - żałobna

Kryterium	Monodia	Pieśń chóralna
elementy	słowa + muzyka	słowa + muzyka + taniec
rola poety	autor kompozytor wykonawca	autor kompozytor dyrygent reżyser
wykonanie	solowe	zbiorowe, chóralne
geneza	przeżycia jednostkowe brak rozbudowanego życia społecznego (Eolowie, Jonowie)	uroczystości religijne rozbudowane życie społeczne (Dorowie, Sparta)
gatunki	erotyki pieśni biesiadne pieśni weselne inne pieśni	kultowy charakter gatunków
przedstawiciele	Alkajos Safona Anakreont	Symonides Pindar Bakchylides

TRAGEDIA

SOFOKLES (496-406 P.N.E.)

• napisał ok. 130 tragedii; do naszych czasów przetrwało 7, m.in. :

• Antygona

• Król Edyp

• Edyp w Kolonie

• duży wkład w rozwój tragedii i teatru:

• zrezygnował on z łączenia tragedii w monumentalne tetralogie

• ograniczył rolę chóru

• podniósł liczbę aktorów z dwóch do trzech

• rozbudował dialogi i akcję tragedii

• powiększył liczbę chórzystów

• wprowadził dekoracje sceniczne

ANTYGONA

Antygona - musi ona dokonać wyboru: czy podporządkować się prawu boskiemu
i obowiązkom wobec brata i pochować go należycie, czy być wierną prawu ludzkiemu - Kreon zabronił pod karą śmierci pochować Polinejkesa, uznając go za zdrajcę; Antygona przeciwstawia się Kreonowi; Kreon musi wybierać między sumieniem
a utrzymaniem autorytetu władcy; wybiera dobro społeczne, okazuje się silnym władcą, ale lekceważy prawo religijne, boski nakaz; tragedia uniwersalna - aktualny problem: prawo boskie a ludzkie itp.

TRAGEDIA

• tragedia była najwyżej cenionym przez starożytnych gatunkiem literackim; gatunek ten zrodził się w starożytnej Grecji o wywodzi się z obrzędów religijnych

• bohaterowie znajdują się w sytuacji trudnej, są uwikłani w konflikt między własnym działaniem a siłami wyższymi - losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną, ślepymi prawami natury

• o sytuacji bohaterów decydowało przeznaczenie, los, fatum

• ludzie starożytni wierzyli, że każdy byt ma przydzielony przez odwieczne prawo los; nad jego przebiegiem czuwały boginie - Mojry lub rzymskie Parki

• istotą tragedii jest konflikt tragiczny - polega na istnieniu przeciwstawnych, równorzędnych racji, pomiędzy którymi nie sposób dokonać wyboru; każde posunięcie bohatera zbliża go do katastrofy

• bohater często popełnia nieszczęśliwe zbłądzenie - nie wie, że popełnia zbrodnię lub czyn niegodny

• ironia tragiczna (dramatyczna) - przeciwieństwo między samoświadomością bohatera a jego rzeczywistą sytuacją

• katharsis (gr. `oczyszczenie') - dzieło antyczne miało celowo oddziaływać
  na reakcje i przeżycia odbiorców; akcja tragiczna miała wywołać w widzu litość i trwogę oraz oczyszczenie z takich doznań

• tragizm - kategoria estetyczna (= swoista jakość dzieła); wywołuje ją szczególny sposób konstrukcji losów bohaterów, usytuowanych
  w nierozwiązalnym konflikcie tragicznym - w konflikcie wartości
  i konieczności; bohater sprowadza na siebie zgubę, śmierć

• tragizm łączy się ze wzniosłością; realizować się może w różnych utworach literackich, ale szczególnie charakterystyczny jest dla tragedii

• części tragedii:

• prologos - aktor wygłaszał zapowiedź tragedii

• parodos - wejście chóru na scenę

• epeisodion - „epizod”, część akcji

• stasimon - komentarz chóru

• epeisodion - kolejne wydarzenia

• stasimon - następny komentarz chóru

• exodos - wyjście chóru

EPIGRAMAT

ANTOLOGIA PALATYŃSKA

• Antologia Palatyńska to zbiór epigramatów greckich ułożony w X w. p.n.e.
  w Konstantynopolu przez uczonych filologów

• tytuł pochodzi od nazwy Biblioteki Palatyńskiej w Heidelbergu, gdzie w 1906 roku odnaleziono rękopis

• zawiera teksty napisane w ciągu wielu wieków - od epoki helleńskiej, poprzez aleksandryjską, do czasów bizantyjskich

UTWORY

• Napis

• człowiek nie wie, co go czeka

• Najpiękniejsza

• Na pewnego portrecistę

• Na pewnego pięściarza

• Sosna złamana

• Partenios - „Bicz na Homera”

• Podzwonne ginącemu śiatu

• Wizerunek Odyseusza

• Na posąg Niobe

EPIGRAMAT

• epigramat - zwięzły utwór poetycki, wyrażający ogólne prawdy filozoficzne, moralne, psychologiczne, dowcipny, zamknięty zaskakującą puentą

• powstawał w obrębie całej kultury grecko-rzymskiej, ale w rozwoju epigramatu zasłużyli się szczególnie poeci epoki aleksandryjskiej (pocz. od schyłku
  IV w. p.n.e.)

• wywodzi się z napisów rytych na posągach, nagrobkach, w twardym materiale

• Grecy cenili puenty, a epigramat ciąży ku dowcipnej, zaskakującej puencie

• poeci aleksandryjscy uznali tę formę za swój program poetycki

• Méga biblión méga kanon (`wielka księga - wielkie zło')

• tworzyli miniatury poetyckie, troszcząc się o zwięzłość i celność wypowiedzi

• Antologia Palatyńska zawiera 3700 epigramatów w 15 księgach tematycznych, np.:

• opisy posągów

• epitafia

• wiersze miłosne

• utwory moralizatorskie

• utwory biesiadne

• utwory satyryczne

• utwory związane z ofiarami sakralnymi

LITERATURA RZYMSKA

WERGILIUSZ (70-19 P.N.E.)

AUTOR I DZIEŁA

• był synem zamożnego garncarza

• wiek młodzieńczy - groźny okres wojen domowych w państwie rzymskim

• po zwycięstwie Oktawiana, w epoce spokoju i rozkwitu kultury narodowej, rozwijał swoje zdolności twórcze pod opieką życzliwego protektora - Mecenasa

• na nagrobku - napis, zakończenie: „opiewałem pastwiska, wieś, wodzów”

• ważne dzieła:

• Bukoliki - sielanki z życia pasterzy

• Georgiki - poemat o rolnictwie

• Eneida - epopeja wzorowana na Homerze

ENEIDA

• 12 ksiąg

• I cz. (I-VI) - odwzorowanie Odysei

• wędrówka Eneasza, który po klęsce Troi usiłuje założyć wygnańcom trojańskim nową ojczyznę - Lacjum ( kiedyś to będzie Rzym)

• II cz. (VII-XII) - odwzorowanie Iliady

• ukazanie wojny o Lacjum, oblegane przez wojska Eneasza, a sam Eneasz jest głównym bohaterem (jak Achilles w Iliadzie)

EPOS WERGILIUSZA

• Wergiliusz w Eneidzie zrealizował ambicje epoki Oktawiana Augusta

• stworzył narodową epikę opiewającą męstwo protoplastów Rzymu

• wierzono od III w. p.n.e., że Rzymianie są potomkami Trojan

• bogowie Wergiliusza respektują normy moralności ludzkiej (a Olimp Homera żył w sprzeczności z zasadami etyki)

• bohaterstwo - ukazane w klimacie cierpienia, podporządkowane idei patriotycznej

• I cz. - pieśń klęski sławiąca hart ducha i heroizm cierpienia

• wojna - tak zwycięska, jak przegrana - jest źródłem nieszczęścia ludzi
  i gniewu bogów

• II cz. - pieśni sławiące męstwo i heroizm walki

• wyrażają one pogląd, ze zmagania bojowe Trojan i Latynów dorównują heroicznej legendzie Greków, a celem walki jest zbudowanie przez wygnańców trojańskich nowego państwa

• Wergiliusz odegrał wielką rolę w rozwoju literatury światowej

• Dante wybrał go na swego przewodnika

• w polskiej literaturze szczególnie popularny w okresie porozbiorowym, gdy ideałem poety był patriota

• wielki poeta angielski XX wieku - Tomasz S. Eliot - stwierdził,
  że Wergiliusz był jedynym spośród wszystkich klasyków starożytnych, dla którego świat miał sens, ład i godność

HORACY (QUINTUS HORATIUS FLACCUS, 65-8 P.N.E.)

AUTOR

• najsławniejszy poeta liryczny Rzymu

• wyznawał filozofię umiaru (stoicyzm) i filozofię złotego środka (epikureizm)

• propagował hasło carpe diem

• wyznawał stoicką zasadę okazywania w nieszczęściu równowagi ducha

• syn wyzwolonego niewolnika, który posiadał pewien majątek i zapewnił mu wykształcenie godne syna senatora - w Rzymie i w Atenach

• w Atenach formowali siły zbrojne zabójcy Juliusza Cezara

• Horacy stanął do walki w obronie wolności republik

• brał udział w bitwie pod Filippi, walcząc po stronie Brutusa przeciw Oktawianowi

• stracił ojcowiznę w wyniku konfiskaty gruntów

• zyskał protekcję Mecenasa żył spokojnie i szczęśliwie, zajmując się wyłącznie literaturą

UTWORY

• pieśni

• ważne utwory - Quid dedicatum poscit Apollinem (Carm. I, 31), Exegi monumentum aere perennius (Carm. III, 30)

Nie wszystek umrę, wiele ze mnie tu zostanie

Poza grobem. Potomną sławą zawsze młody.

• non omnis moriar `nie wszystek umrę'

• nie wszystek umrę = bo pozostanie po mnie sława i poezja

TWÓRCZOŚĆ HORACEGO

• carmina - pieśni, później nazwane przez filologów odami; tak Horacy nazwał swe utwory; są samodzielną formą literacką, zwartą stylistycznie, wyrażającą różnorodne treści

• świat poetyki Horacego - pełen słońca i pogody, mądrej refleksji i spokoju

• Horacy wywarł wielki wpływ na literaturę staropolską, szczególnie XVI-
  -wieczną, ale tłumaczyli go także późniejsi poeci, m.in. Adam Mickiewicz

• podział liryki horacjańskiej:

• ze względu na temat:

• patriotyczno-obywatelska

• refleksyjna

• biesiadna

• autotematyczna

• ze względu na ukształtowanie monologu poety:

• inwokacyjna (w 2. os.)

• liryka wyznaniowa (w 1. os.)

• satyry, listy poetyckie - poruszające zagadnienia filozoficzne i literackie

• List do Pizonów - wykład sztuki poetyckiej

• nawiązał do niego Czesław Miłosz w Ars poetica?

OWIDIUSZ (PUBLIUS OVIDIUS NASO, 48 P.N.E. - 18 N.E.)

AUTOR

• żył w czasie pokoju za panowania Oktawiana Augusta

• szybko zdobył sławę i popularność, był ulubieńcem i duszą towarzystwa, ceniono jego dowcip i wytworność

• utwory:

• miłosne elegie

• wierszowane podręczniki kosmetyki

• podręcznik flirtu - Sztuka kochania

• Metamorfozy (Przemiany) - poetycka wersja mitologii greckiej
  i rzymskiej

• Żale - elegie opisujące smutne losy wygnańca

• zmarł na wygnaniu w Tomi (obecnie Konstanca) nad Morzem Czarnym

PRZEMIANY

• uroda stylu i rytmu (heksametr)

• Owidiusz został uznany za mistrza w tej dziedzinie

• poemat można odczytać jak wielowątkową powieść

• „mityczny złoty wiek” - bliski wyobrażeniu poetyckiej Arkadii

• mit arkadyjski - często przywoływany w poezji różnych czasów jako wyraz ludzkich marzeń o szczęściu

• wpływ Owidiusza na literaturę staropolską

• z Przemian czerpano wątki mityczne

• szlachta polska lubiła podkreślać swe związki z Rzymem wyobrażano sobie, że Owidiusz dotarł na wygnaniu aż na ziemię polską

• na Wołyniu wzgórze pod Dawidogródkiem nazwano Owidową Górą

• Jacek Bocheński, Nazo poeta - powieść oparta na motywach
  z Owidiusza

KONTYNUACJE I NAWIĄZANIA

Przykłady utworów nawiązujących do literatury starożytnej Grecji i starożytnego Rzymu:

• Jan Bolesław Ożóg, Homer

• Urszula Kozioł, Larum

• Stanisław Grochowiak, Ikar

• Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Nike

• Zbigniew Herbert, Nike, która się waha

• Tadeusz Różewicz, Prawa i obowiązki

• Jarosław Iwaszkiewicz, Ikar

Poeci odwołują się do:

• mitu (np. arkadyjskiego)

• postaci mitycznych (Odys, Ikar, Apollo, Marsjasz, Antygona)

• autorów antycznych (Homer, Safona, Sofokles)

• gatunków starożytnych (pieśń, oda, epigramat)

• dzieł sztuki (Nike, Niobe, Afrodyta)

• starożytnej filozofii (Platon, Heraklit)

KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

FILOZOFIA

Filozofia - dosł. `miłość mądrości'; pierwotnie rozumiana jako mądrość w ogóle, wiedza, wykształcenie; nauka o tym, co dla ludzkości najważniejsze i najcenniejsze.

• podwaliny filozofii europejskiej - Grecja, V i IV w. p.n.e.

• początek filozofii greckiej - VII w. p.n.e. - Tales

• emocje zostały zastąpione przez myśli, wyobrażenia fantastyczne - przez zjawiska realne i historyczne

• najpierw badali:

• zjawiska przyrody fizyka

• możliwości ludzkiego poznania logika

• możliwości ludzkiego działania etyka

• a później stworzyli:

• ogólną teorię bytu

• teorię poznania i działania

• pierwsi filozofowie byli ludźmi wszechstronnymi (polihistorami)

• szukali odpowiedzi na różne pytania

• ujmowali całość ludzkiego doświadczenia

• VI i V w. p.n.e. - stworzyli systemy filozoficzne = ujmowali różnorodne zjawiska z jednolitego stanowiska filozoficznego

• Demokryt z Abdery (ok. 460-360 p.n.e.) - z materialistycznego (materia składa się z atomów)

• Platon (427-347 p.n.e.) - z idealistycznego (prawdziwym bytem są idee, a rzeczy i zjawiska są tylko „cieniami idei”)

• Arystoteles - system kompromisowy wobec swoich poprzedników:
  w jednostkowych zjawiskach i rzeczach szukał ogólnej istoty, drogą empiryczną budował racjonalną wiedzę

• osobne, szczególne miejsce - Sokrates (469-399 p.n.e.), nauczyciel Platona, pośrednio także Arystotelesa

• podstawy logiki i etyki

PLATON, OBRONA SOKRATESA

Sokrates nie pozostawił żadnych pism. Naukę jego znamy z dialogów filozoficznych Platona i wspomnień Ksenofonta.

W 70 roku życia Sokrates, który naraził się wielu osobistościom w Atenach, został oskarżony o ateizm, herezję i psucie młodzieży.

Wyrok śmierci na siebie sprowokował sam mową obrończą, w której nie przyznał się do winy, pouczał oskarżycieli i drwił z sądu.

ARYSTOTELES (384-322 P.N.E.)

FILOZOF

• najwybitniejszy uczony i filozof grecki, syn lekarza Nikomacha, pochodził
  ze Staginy

• 20 lat przebywał w Akademii Platońskiej (Ateny), gdzie zdobył wszechstronne wykształcenie, prowadził samodzielne badania i wykłady

• wychowawca Aleksandra Wielkiego

• Arystoteles założył własną szkołę (Liceum, „szkoła perypatetyków”) - dyskusje

• większość dzieł powstała jako „pisma szkolne”

POETYKA

Poetyka - ma charakter normatywny, bo zawiera zestaw norm, reguł dotyczących teorii tworzenia poezji.

Główne tezy o dziele literackim:

• poezja (dziś - literatura) jest sztuką naśladowczą, nie wytwarza bowiem przedmiotów realnych, lecz tylko ich słowne podobieństwo

• w poezji istnieją rozmaite gatunki, które różnią się ze względu na sposób naśladowania: epopeja i dytyramb naśladują za pomocą narracji, tragedia - przez przedstawienie działających osób (nie zajmował się liryką)

• tragedia silniej działa na widza (wywołuje litość i trwogę) niż epopeja

• miarą wartości poezji nie jest prawda, ale reakcje odbiorców; najpełniej oddziałuje na widza tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy - katharsis

• poezja różni się od nauki; dzieło naukowe, np. historyczne, mówi prawdę; dzieło naśladowcze ujmuje to, co jest prawdopodobne lub konieczne

• poezja działa na odbiorcę nie dlatego, że przedstawione przedmioty są odpowiednikami rzeczywistości, ale dlatego, że sposób ich przedstawienia wzbudza emocje odbiorcy

LUCJUSZ ANNEUSZ SENEKA (I W. P.N.E.)

• mieszkał w Rzymie

• był wychowawcą Nerona

• był dygnitarzem za jego rządów

• autor popularnych pism etycznych i licznych tragedii wzorowanych
  na literaturze greckiej

• dzieło - O życiu szczęśliwym

MAREK AURELIUSZ (121-180)

FILOZOF

• cesarz rzymski zwany „filozofem na tronie”

• pochodził ze starego rodu plebejskiego

• lubił życie spokojne, poświęcone lekturze i pisaniu

• rządy sprawował z niechęcią

• okres panowania niepomyślny (wojny, klęski żywiołowe)

• dzieło - Rozmyślania - powstało jako pamiętnik, spisany na jednej z wypraw wojennych

• wyznawał filozofię stoicką

FILOZOFIA STOICKA

• filozofia stoicka - zapoczątkowana przez Zenona z Kition w III w. p.n.e.

• stoicy byli materialistami i racjonalistami: uznawali tylko jeden byt - materię
  - i poznanie rozumowe

• najbardziej rozwinęli myśl etyczną (od Sokratesa - przekonanie
  o łączności szczęścia, cnoty i rozumu)

• rządzić ma rozum, nie namiętność

• najwyższym dobrem - cnota, ona zapewnia szczęście; trzeba uniezależnić się od okoliczności zewnętrznych, zapanować nad sobą, wyrzec się dóbr przemijających

• żyć cnotliwie = zgodnie z naturą

• natura - rozumna, boska, harmonijna

• ideał stoików - mędrzec - obojętny wobec dóbr nietrwałych

• cechy filozofii:

• surowa powaga

• trzeźwość

• rygoryzm

• ale głosiła wiarę w:

• człowieka

• możliwość osiągnięcia cnoty = szczęścia

TEATR I DRAMAT

OBRZĘD I MIT

• dla powstania teatru istotne najdawniejsze, ekstatyczne misteria dionizyjskie

• Dionizos był bogiem narodzin, śmierci, użycia

• Wielkie Dionizje - miejskie - odbywały się w porze wiosennego zrównania dnia z nocą (→ słowiańskie sobótki, wianki)

• Dionizje Małe - wiejskie - obchodzone w porze jesiennej, były świętami winobrania (podobne do słowiańskich dożynek), miały wesoły charakter
  i nastrój ludowej zabawy

• z tych dwóch różnych odmian kultu Dionizosa powstał teatr starogrecki
  w swych dwóch zasadniczych odmianach - tragedii i komedii

DYTYRAMB, CHÓR, AKTORZY

• dytyramb - pieśń obrzędowa ku czci Dionizosa, z której powstała tragedia

• budowa tragedii opiera się na dialogu prowadzonym przez koryfeusza (przodownika) z chórem

• ta partia chóralna stała się głównym składnikiem tragedii starogreckiej

• koryfeusz dał początek późniejszemu, którego wprowadził Tespis, pierwszy znany autor dramatyczny z VI w. p.n.e.

• aktor występował kolejno w kilku rolach, tworząc w ten sposób zarodek akcji dramatycznej

• drugiego aktora wprowadził Ajschylos, trzeciego - Sofokles

• akcja dramatyczna uległa skupieniu i ograniczeniu wątków pobocznych

• powiększenie udziału chóru w dopełnianiu akcji

AUTORZY

• ognisko kultury starogreckiej V w. p.n.e. - Ateny

• Ajschylos (525-456 p.n.e.)

• przeważają partie chórowe z koryfeuszem

• akcje wiedzie dwóch solistów w uroczystych dwuśpiewach

• charakter bardziej liryczny niż dramatyczny

• napisał ok. 90 tragedii, zachowało się 7

• bronił godności ludzkiej i zasadniczych wartości humanistycznych

• Oresteja (trylogia) - tragedia o Prometeuszu, o wojnie z Persami

• Sofokles

• wzmocnienie dramatyczności akcji i nasilenie konfliktów międzyludzkich

• wprowadzenie postaci kobiecych

• zachowało się kilka tragedii, m.in. o Edypie i Antygonie

• Eurypides (480-406 p.n.e.)

• pogłębił psychologię postaci i realizm akcji, a ograniczył udział chóru

• zachowało się 7 dzieł, m.in. o Elektrze, Ifigenii, Fedrze (Hippolicie), Medei

UKŁAD I FORMA DRAMATU

• prologos - zapowiedź, pierwsze słowo

• parodos - wejście chóru

• exodos - zejście chóru

• epeisodia - epizody, na które podzielona była akcja

• stasimon - wystąpienia chóru, który komentował, dopowiadał, charakteryzował (5 zmian)

komos (pieśń dionizyjskich „dożynek”) → komedia

O TEATRZE GRECKIM

• orchestra - miejsce dla chóru

• scene - miejsce dla aktora (w jednym czasie nie więcej niż trzech)

• teatron - miejsce dla publiczności

• proscenion - miejsce spotkań (bardzo krótkich) części chóru z aktorem

• na scenie nie mogły występować kobiety → aktorzy nakładali odpowiednie maski i tuniki

• atrybuty aktorów:

• onkosy - peruki (0,5 m)

• maska - uwydatniająca

• korki - drewniane, nakładane na nogi, do 70 cm

• tunika - szata o kolorach dopasowanych do roli aktorów (np. biała → niewonność)

• trzy jedności:

• miejsca - akcja rozgrywa się w jednym miejscu

• czasu - czas akcji nie przekracza jednej doby

• akcji - jeden wątek, jeden ciąg; akcja przyczynowo-skutkowa

BIBLIA

BIBLIA W KULTURZE

• Biblia odegrała szczególną rolę w rozwoju piśmiennictwa staropolskiego

• stanowi sacrum - świętość, autorytet religijny, zbiór pism sakralnych

• dzieło teandryczne

• jest jednym z ważnych źródeł kultury europejskiej

• źródło kultury moralnej, prezentuje wzorce postępowania, kodeks tego, co dobre lub złe

• stanowi niewyczerpany skarbiec wzorców osobowych i postaw, fabuł, anegdot, wątków, motywów, symboliki, frazeologii, stylistyki

NAZWA

• od gr. słowa bibliós `łodyga papirusu', później `zwój papirusu, księga'

• gr. tó biblión, l.mn. - ta biblía

• Biblia - `księgi'

PODZIAŁ

• Stary Testament - pisma judaistyczne

• prawo (Tora)

• proroctwa

• pisma

• Nowy Testament - pisma chrześcijańskie

• księgi historyczne

• księgi dydaktyczne

• księgi prorocze

• łac. testamentum `przymierze'

CZAS POWSTANIA

XIII w. p.n.e. - 96 r. n.e.

RÓŻNE POSTACIE MATERIALNE

• przekazy ustne

• kamienne tablice

• ryte w glinie, drewnie

• zwoje z wyprawionych skór pozszywanych w jedną całość i nawijanych
  na ozdobne drążki (Tora)

• papirus

• pergamin

TRZY JĘZYKI

• hebrajski

• grecki

• aramejski

WIELU AUTORÓW

m.in.:

• Mojżesz

• Salomon

• Dawid

• Mateusz

• Marek

• Łukasz

• Jan

PRZEKŁADY

• Septuaginta - przekład siedemdziesięciu

• III-II w. p.n.e.

• przekład na j. grecki Starego Testamentu

• Wulgata - przekład całej Biblii na jęz. łac.

• IV w.

• przekład św. Hieronima

• inne przekłady:

• katolickie:

• Biblia królowej Zofii (Biblia szaroszpatacka) - XV w.

• Biblia Leopolity - 1561

• Biblia Jakuba Wujka (Nowy Testament - 1593, całość pośmiertnie - 1599)

• Biblia Tysiąclecia - dopiero w 1965

• inne:

• Biblia brzeska (kalwińska) - 1563

• Biblia nieświeska (Szymona Brudnego, ariańsko-socyńska) - 1572

• Biblia gdańska (luterańska, przekład przy współpracy kalwinów
  i braci czeskich) - 1632

• Pismo Święte w przekładzie Nowego Świata (wyd. świadków Jehowy) - 1950

WKŁAD TŁUMACZY

• musieli znać obce języki

• wkład do rozwoju polszczyzny

• ogromna wiedza

LITERACKOŚĆ BIBLII (JĘZYK I KONTEKST)

• słowo, rytm, symbol, obraz, gatunek - zwielokrotniają sens

GATUNKI

• opowiadanie historyczne

• saga rodu

• epos

• poemat

• nowela

• kronika

• dialog filozoficzny

• list

• pieśń

• hymn

• modlitwa

• kazanie

• aforyzm

• sentencja

• tren

gatunek jest pojęciem historycznym, ulega ewolucji w czasie

KŁOPOTY Z KLASYFIKACJĄ

• w starożytnych tekstach nie ma wyraźnego rozgraniczenia między poezją
  a prozą

• wyróżnia się następujące gatunki biblijne w Starym Testamencie
  wg przyjętego podziału na księgi:

• historyczne

• poemat epicki

• saga rodowa

• opowiadanie historyczne

• kronika

• nowela dydaktyczna

• zbiór praw

• mądrościowe

• dialog filozoficzny

• monolog filozoficzny

• pieśń miłosna

• przypowieść

• przysłowie

• aforyzm

• psalm

• hymn

• pieśń

• modlitwa

• prorockie

• mowa religijna

• kazanie

• wyrocznia

• przekleństwo

• lamentacja

• listopad apokalipsa

ARCYDZIEŁO

Biblia jest arcydziełem literatury powszechnej

• bogactwo treści

• sposób przekazu

• styl i język zrytmizowany i nasycony wieloznaczną symboliką, alegorią, metaforą

STARY TESTAMENT

KSIĘGA RODZAJU

• biblijny przekaz ukazuje jednego Boga, stwarzającego świat i człowieka

• wyraz monoteizmu (cała Biblia)

• imię (nazwa) ma w Biblii miejsce szczególne: to, co nie ma imienia, nie istnieje akt tworzenia jest jednocześnie nazywaniem

• imię odpowiada istocie człowieka (rzeczy) lub jego przymiotom

• poznać czyjeś imię = mieć dostęp do tajemnicy drugiego człowieka (rzeczy), mieć nad kimś (czymś) władzę

• zapis graficzny w Biblii Tysiąclecia podkreśla walory literackie Księgi Rodzaju

• nawiązania:

• Jan Kochanowski, Czego chcesz od nas, Panie?

• Czesław Miłosz, Słońce

• Jan Twardowski, Podziękowanie

• Zbigniew Herbert, Modlitwa Pana Cogito - podróżnika

KSIĘGA HIOBA

• Księga Hioba należy do pism mądrościowych (dydaktycznych)

• o Hiobie wspomina prorok Ezechiel jako o „mężu sprawiedliwym” (Ezech. 14:14, 20)

• kultura europejska - Hiob jest symbolem cierpienia i godności człowieka

• dramat Hioba jest osobisty

• walczy sam o swoją godność, odpierając racje fałszywych przyjaciół, którzy nakazują mu uznać własną winę i przyjąć cierpienie jako grzech

• szuka wyjaśnienia tajemnicy cierpienia niezawinionego, a opowieść
  o jego dramatycznych zmaganiach jest najbardziej uniwersalną księgą Biblii

• księga niejednorodna gatunkowo

• rozpoczyna się i kończy narracją zawierającą wątki fabularne

• całość wypełniają monologi i dialogi

• księga ma charakter poetycki, strukturą całości przypomina dzisiejszy rodzaj literacki dramatu

PSALMY

Księga Psalmów obejmuje 150 utworów.

Dawid i inni

• psalmy powstawały w ciągu wielu wieków

• Dawid jest autorem 73 psalmów

• inni autorzy - m.in. Asaf, Salomon, synowie Korego

Gatunek

• gr. słowo psalmos (łac. psalmus) - `śpiew i trącanie strun instrumentu
  o nazwie psalterion'; potem - `zbiór hymnów pochwalnych'

• psalm - biblijny utwór poetycki o charakterze modlitewno-hymnicznym

• wspólna cecha psalmów - charakter uniwersalny

• Jahwe jest ośrodkiem wypowiedzi, odbiorcą próśb, dziękczynień, dawcą prawa i mądrości

• najbardziej rozpoznawalna cecha - zrytmizowanie

Werset

• oryginalny werset biblijny - w psalmach stosowany z pełną konsekwencją

• werset - całość treściowa, zbudowana paralelnie (równolegle) z dwóch
  lub trzech członów; drugi człon powtarza, uzupełnia lub przeciwstawia się myśli wyrażonej w członie pierwszym; może też powtórzyć podobny motyw, zestawić pytanie i odpowiedź, rozwinąć myśl; w wersetach 3-członowych człon trzeci stanowi zazwyczaj zakończenie dwóch poprzednich

Podział psalmów

• błagalne

• dziękczynne

• pochwalne

• królewskie (związane z uroczystościami dworskimi)

• patriotyczno-religijne (podejmujące różne refleksje związane z życiem „sprawiedliwych i nieprawych”)

• syjonistyczne

• mądrościowe

• mesjanistyczne

Psalmy w kulturze

• Psałterz floriański (XIV/XV w.)

• Psałterz puławski (XV w.)

• tłumaczenia psalmów:

• Mikołaj Rej

• Jan Kochanowski

• Mikołaj Sęp-Szarzyński

• Franciszek Karpiński

• Leopold Staff

• Roman Brandstaetter

• Czesław Miłosz

KSIĘGA KOHELETA

• Kohelet, eklezjastes - funkcja lub urząd mędrca przemawiającego
  na zebraniu

• Wujek (a potem Miłosz) użył wyrazu „kaznodzieja”

• autor - Salomon

• marność nad marnościami

• odpowiedź na pytanie o szczęście w ludzkiej egzystencji: nie zapewnia go ani bogactwo, ani rozkosz, ani mądrość

• człowiek podlega prawu przemijania

KSIĘGA IZAJASZA

• funkcje proroków:

• podtrzymywali ducha narodowego

• przypominali tożsamość „narodu wybranego”

• wyjaśniali teologiczny sens dziejów Izraela

• byli rzecznikami Prawa i Przymierza z Bogiem

• nawoływali do uczciwego i godnego życia pod względem moralnym
  i religijnym

• przepowiadali powszechną zagładę

• napominali i grozili karą Bożą (także wrogom ojczyzny)

• prorokowali ocalenie dla sprawiedliwych, wygłaszali mowy dziękczynne i słowa pocieszenia

• prorocy głosili swoje nauki ustnie

• charakterystyczne formuły - „wyrocznia Pana”, „to mówi Bóg”, „słuchajcie słowa Pana”

• Izajasz („prorok wiary”), VIII w. p.n.e.

• wg tradycji żydowskiej zginął śmiercią męczeńską

• talent literacki

• bogaty język

• sugestywność obrazów poetyckich

• rozmaitość stosowanych gatunków

• wątki profetyczne (prorockie)

• rozwijane w literaturze polskiej głównie podczas niewoli narodowej

NOWY TESTAMENT

PRZYPOWIEŚCI

• wybrane przypowieści:

• O siewcy - Marka 4:2-9

• O synu marnotrawnym - Łuk. 15:11-32

• O miłosiernym Samarytaninie - Łuk. 10:30-37

• przypowieść (parabola) - utwór narracyjny, typowy gatunek literatury moralistycznej

• postacie i zdarzenia istnieją po to, by wyjaśnić nadrzędne prawdy uniwersalne (moralne, filozoficzne, religijne)

• zestawia dwie rzeczywistości

• I - obraz życia codziennego (świat przedstawiony)

• II - nieuchwytna zmysłowo, znajduje się w sferze pojęciowej
  (np. moralnej - dobro lub zło, wina i odpowiedzialność człowieka itp.)

• przypowieść biblijna (zwłaszcza ewangeliczna) odznacza się sobie tylko właściwymi cechami

• właściwa przypowieść jest zamkniętym opowiadaniem o dość rozwiniętej fabule, w której jednak każde ogniwo jest znaczące i każde trzeba wyjaśniać w powiązaniu z całością przekazywanej nauki

• zrozumienie i interpretacja przypowieści wymaga przejścia od znaczenia dosłownego do alegorycznego albo symbolicznego

• odmianą przypowieści jest przykład, czyli opowiadanie, w którym znacząca jest dosłowna warstwa fabularna, a postacie i zdarzenia nie mają sensu alegorycznego, znaczą dosłownie jako przykład postaw moralnych

APOKALIPSA

• apokalipsa - szczególny rodzaj wypowiedzi biblijnej opisującej tajemnice czasów ostatecznych i wyjaśniającej sens dziejów

• powstała w czasie prześladowań pierwszych chrześcijan, zapoczątkowana
  w 64 r. p.n.e. w czasie panowania Nerona

• Jan nie tylko przepowiada przyszłe losy, ale napomina, grozi, pociesza

• adresat - chrześcijanie z Azji Mniejszej, ale księga ma wymiar ponadczasowy, uniwersalny - ukazuje zmagania się zła i dobra, chaos
  i upadek ludzkości oraz przywracanie światu ładu i sensu w wymiarze eschatologicznym (ostatecznym)

• symboliczne wizje - obrazy, znaki, liczby

• cytaty ze Starego Testamentu

• okres II wojny światowej nazwano apokalipsą spełnioną

KONTYNUACJA I NAWIĄZANIA

• Biblia może być źródłem:

• myśli moralno-religijnej i filozoficznej

• kontynuowanej, rozwijanej lub podejmowanej w ujęciu polemicznym

• wzorów osobowych

• wątków i motywów fabularnych

• symboliki, metaforyki, frazeologii, rytmiki

• stylizacji gatunkowych

• nawiązania do Biblii mogą być:

• jawne i bezpośrednie - tytuły manifestujące związki z Biblią albo też łatwo czytelne aluzje czy symbole:

• A. Rudnicki, Ofiara Izaaka

• Kazimiera Iłłakowiczówna, Kain i Abel

• Antoni Słonimski, Potop

• Henryk Sienkiewicz, Potop

• Wisława Szymborska, Wieża Babel

• Wisława Szymborska, Żona Lota

• Anna Kamieńska, Drugie szczęście Hioba

• Zofia Kossak-Szczucka, Przymierze

• Roman Brandstaetter, Jonasz

• Roman Brandstaetter, Jezus z Nazarethu

• H.K. Rostworowski, Judasz z Kariothu

• Zbigniew Herbert, U wrót doliny

• ukryte i pośrednie:

• Tadeusz Nowak, Psalm o powrocie

• stylizacje gatunkowe:

• pastisz - wierne naśladowanie

• parafraza - swobodna przeróbka gatunku, zachowująca jednak podstawowe właściwości gatunkowe, tak iż można je rozpoznać

• trawestacja - przeróbka utworu poważnego zmierzająca do degradacji (obniżenia tonu) jego stylu

• odmiana parodii, która ośmiesza dany utwór czy gatunek,
  np. przez zwyczajną codzienność treści lub język zasadniczo sprzeczny z charakterem naśladowanego dzieła

KONTEKSTY INTERPRETACYJNE

• Z. Kosidowski - Opowieści biblijne

• tłumaczenia:

• Jan Leopolita

• Szymon Budny

• Jakub Wujek

• Czesław Miłosz

STAROŻYTNOŚĆ - CHARAKTERYSTYCZNE POJĘCIA

ANTYK

• klasycyzm

• mit

• topos

• archetyp

• mit arkadyjski

• wiek złoty

• mimesis

• katharsis

• fatum

• heros

• hymn

• pean

• dytyramb

• elegia

• tren

• epopeja

• tragizm

• ironia tragiczna

• epigramat

• pieśń

• oda

• carmina

• heksametr

BIBLIA

• patriarcha

• prorok

• naród wybrany

• ewangelista

• apostoł

• Stary Testament

• Nowy Testament

PRZYKŁADOWE ZAGADNIENIA

1. Biblia i antyk jako dwa źródła kultury późniejszych epok.

2. Pojęcie tragizmu - przykłady starożytnych bohaterów antycznych.

3. Gatunki starożytnej Grecji i gatunki biblijne.

4. Uniwersalne wartości prezentowane w Biblii i w mitologii greckiej.

5. Jakie treści zawierają wypowiedzi apokaliptyczne? Wskaż ich pierwowzory oraz kontynuacje w literaturze polskiej.

6. Wyjaśnij istotę konfliktu tragicznego w Antygonie Sofoklesa. Czy konflikt ten można traktować jako uniwersalny i ponadczasowy?

7. Na przykładzie Antygony wyjaśnij istotę stosowania reguł konstruowania fabuły w dramaturgii klasycznej (zasadę trzech jedności).

8. W jakim sensie Biblię i kulturę antyczną uważa się za źródła kultury europejskiej?

9. Na przykładzie przypowieści O siewcy podaj cechy gatunkowe przypowieści biblijnej. Wymień późniejsze utwory literackie, które mają charakter paraboliczny lub w swojej budowie przypowieści zawierają?

10. Przedstaw genezę dramatu. Omów rolę teatru w kulturze antycznej.

11. Dlaczego powstały mity i jakie funkcje spełniały w starożytnych społecznościach pierwotnych? (Podaj przykłady konkretnych mitów).

12. Wyjaśnij różnicę pomiędzy monoteistycznym i politeistycznym światopoglądem religijnym. Podaj literackie świadectw wyrazu powyższych światopoglądów.

13. Epos - czy jest to gatunek tylko starożytny?

14. Jakie znasz postawy i uczucia ludzkie opisywane w antyku, a wciąż aktualne?

15. Jaką rolę kulturotwórczą spełniał i spełnia nadal dorobek antyku?

16. Porównaj kosmologię biblijną i mitologiczną.

17. Jakie znasz przekłady Biblii?

18. Udowodnij, że Biblia jest dziełem wielogatunkowym.

19. Dlaczego człowiek współczesny powinien znać Biblię nie tylko ze względów religijnych?

20. Wskaż konkretne kontynuacje i nawiązania do Biblii.

21. Wymień i zdefiniuj poznane gatunki poezji antycznej.

22. Omów cechy epopei na przykładzie eposów Homera.

23. Wyjaśnij sens i znaczenie wyrażenia: „Nie wszystek umrę...”, które umieszczone w Pieśni 30 Horacego stało się wyrazem szczególnych poglądów na sens ludzkiego życia i działalności.

Cytat: „Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki”.

Żył w kraju Hus.

Adam Mickiewicz, Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego; Franz Kafka, Proces; Albert Camus, Dżuma.

---